Bất cứ thiền sinh nào cũng sẽ phải gặp các vấn đề lo nghĩ hoặc xao lãng
trong lúc ngồi thiền. Và chúng ta rất cần có những phương cách để đối
trị chúng. Có nhiều phương cách khéo léo có thể giúp ta lặp lại chính
niệm dễ dàng và nhanh chóng hơn là chỉ cố gắng dùng ý chí của mình để
chinh phục chúng. Định và niệm lúc nào cũng đi song song với nhau. Cái
này bổ túc cho cái kia. Nếu cái này bị yếu, cái kia cũng sẽ bị ảnh hưởng
theo.
Những ngày nào ta cảm thấy sự thiền tập của mình không được suôn sẻ cho
lắm, thường thì đa số vấn đề là do ở một định lực sa sút. Tâm ý ta cứ
trôi bềnh bồng đi khắp nơi. Chúng ta cần một phương pháp để thiết lập
lại định lực, cho dù có khó khăn đến đâu. Nhưng may thay, trong truyền
thống tu tập ta có rất nhiều cách. Thật ra, ta có thể chọn một trong
những phương cách cụ thể sau đây để đối trị với sự xao lãng:
1. Phỏng đoán thời gian
Chúng ta đã có dịp bàn qua phương cách này trong một chương trước. Một
sự xao lãng nào đó kéo bạn đi xa hơi thở, và bạn chợt giật mình ý thức
rằng từ nãy giờ mình chỉ ngồi mơ tưởng viển vông. Sự khéo léo ở đây là
làm sao ta có thể thoát ra khỏi những gì đang lôi cuốn mình, buông bỏ
nó, để có thể trở về và hoàn toàn chú tâm lại vào hơi thở. Bạn có thể
làm được việc ấy bằng cách ước định khoảng thời gian mà ta đã bị xao
lãng. Không cần phải chính xác. Bạn không cần một con số thật chính xác,
chỉ đoán chừng là đủ. Bạn có thể đo lường khoảng thời gian đó bằng giây
phút, hoặc bằng những tư tưởng quan trọng. Chỉ cần tự nói thầm: “Nãy giờ
mình đã bị xao lãng khoảng hai phút” hoặc “từ lúc nghe tiếng chó sủa”
hoặc “từ khi bắt đầu nhớ đến chuyện tiền bạc”... Khi mới bắt đầu thực
tập cách này, bạn có thể tự nói thầm trong đầu. Khi nào quen rồi, bạn sẽ
không cần nói thầm nữa, việc ấy sẽ xảy ra không cần ngôn từ và rất
nhanh. Vấn đề ở đây là làm sao để ta có thể thoát ra khỏi sự xao lãng
đó, và trở về với hơi thở của mình. Bạn thoát ra bằng cách biến nó trở
thành đối tượng chính niệm của mình, chỉ vừa đủ để ta có thể phỏng đoán
xem nó đã kéo dài bao lâu. Khoảng thời gian ấy, tự nó không quan trọng.
Một khi bạn đã thoát khỏi nó rồi, hãy buông bỏ hết và trở về với hơi
thở. Đừng để bị vướng mắc vào sự phỏng đoán.
2. Thở sâu
Khi tâm ta bị tán loạn và xao động, ta thường có thể thiết lập lại chính
niệm bằng cách thở vài hơi nhanh và sâu. Hít hơi vào mạnh mẽ và thở ra
cũng cùng một cách ấy. Nó sẽ giúp cho cảm giác xúc chạm của hơi thở ra
vào nơi đầu lỗ mũi trở nên rõ rệt hơn, giúp ta theo dõi được dễ dàng
hơn. Hãy vận dụng ý chí mạnh mẽ và cố gắng tập trung sự chú ý. Hãy nhớ
rằng định lực có thể được tăng trưởng nhờ vào sự nỗ lực, và qua đó tâm ý
bạn lại được an ổn trở về với hơi thở.
3. Đếm hơi thở
Đếm hơi thở là một phương thức đã có từ rất xưa trong truyền thống, còn
được gọi là pháp sổ tức. Có những trường phái sử dụng nó như là một
phương pháp nền tảng căn bản. Thiền quán vipassana sử dụng nó như là một
phương pháp phụ trợ, giúp thiết lập chính niệm và gia tăng định lực.
Như chúng ta đã có dịp bàn qua trong chương 5, có nhiều cách khác nhau
để đếm hơi thở. Nhưng nhớ là bao giờ cũng phải chú tâm vào hơi thở. Bạn
có thể ghi nhận được một sự thay đổi sau khi thực hành phương pháp đếm
này. Hơi thở trở nên chậm lại, hoặc rất nhẹ nhàng và vi tế hơn. Đây là
một dấu hiệu sinh lý cho thấy định lực đã được thiết lập. Lúc này,
thường thì hơi thở trở nên rất nhẹ, hoặc nhanh và vi tế đến độ ta không
còn phân biệt được rõ ràng hơi thở vào với hơi thở ra. Chúng dường như
hoà nhập lại với nhau. Lúc ấy, bạn có thể đếm cả hai như là một chu kỳ
thở. Hãy tiếp tục đếm, nhưng chỉ từ một đến năm chu kỳ thở và quay trở
lại một. Khi ta cảm thấy việc đếm hơi thở trở thành sự khó chịu, hãy
tiến sang bước kế tiếp: Bỏ hết những con số và quên đi ý niệm về hơi thở
vào và hơi thở ra. Hãy đi thẳng vào cảm giác thuần túy của hơi thở. Hơi
thở này hòa lẫn với hơi thở tiếp theo trong một chu kỳ trôi chảy, nhẹ
nhàng và thuần túy.
4. Niệm vào-ra
Thay vì đếm hơi thở, ta còn có một cách khác nữa, cũng có cùng một công
năng. Chú tâm vào hơi thở của ta và niệm kèm theo mỗi hơi thở của mình
là “thở vào... thở ra...” hoặc “vào... ra...”. Tiếp tục cho đến khi nào
bạn cảm thấy không cần đến những ý niệm đó nữa, và buông bỏ chúng đi.
5. Hoán đổi tư tưởng
Có những tư tưởng không bao giờ chịu mất đi. Con người chúng ta rất dễ
bị lôi cuốn. Đó là một trong những vấn đề lớn nhất của ta. Chúng ta có
khuynh hướng trói buộc với những thứ như là mơ tưởng tình dục, lo nghĩ,
tham vọng... Chúng ta đã nuôi dưỡng những ám ảnh đó qua biết bao nhiêu
năm tháng, và cho nó biết bao nhiêu cơ hội được bồi dưỡng bằng cách nghĩ
về chúng mỗi giây phút mình rảnh rỗi. Và mỗi khi ngồi thiền, ta lại bắt
chúng phải đi chỗ khác chơi để cho ta được yên. Chẳng có gì đáng ngạc
nhiên khi chúng không chịu nghe lời ta. Và những tư tưởng lì lợm ấy đòi
hỏi một phương pháp đối trị trực tiếp, một cuộc tấn công toàn diện.
Tâm lý học Phật giáo có phát triển một hệ thống phân hạng rất rõ rệt.
Thay vì chia tư tưởng ra thành hai loại “tốt” và “xấu”, các nhà học Phật
thường nói đến chúng như là “thiện” với “bất thiện”. Một tư tưởng bất
thiện là tư tưởng có liên quan đến tham, sân và si. Chúng là những tư
tưởng mà tâm ta có thể dựa vào đó để bị ám ảnh hoặc dính mắc. Chúng được
xem là bất thiện vì chúng đưa ta đi xa mục tiêu giải thoát. Ngược lại,
một tư tưởng thiện là tư tưởng có liên quan đến sự độ lượng, từ bi và
tuệ giác. Chúng được xem là thiện vì chúng có thể được dùng như những
liều thuốc chữa trị cho những tư tưởng bất thiện, và nhờ vậy mang ta đến
gần với mục tiêu giải thoát hơn.
Chúng ta không thể nào đặt ra những điều kiện cho sự giải thoát. Nó
không phải là một trạng thái được xây dựng bởi những tư tưởng. Và ta
cũng không thể nào xác định cụ thể những cá tính mà sự giải thoát sẽ
mang lại. Những tư tưởng về nhân từ có thể làm phát sinh một vẻ ngoài tử
tế, nhưng nó không thật. Gặp chuyện nó cũng sẽ sụp đổ hết. Những ý nghĩ
về tâm từ chỉ làm phát sinh những tình thương hời hợt bên ngoài. Vì vậy,
những tư tưởng thiện này, tự chúng sẽ không thể nào giúp ta giải thoát.
Chúng chỉ được xem là thiện nếu được sử dụng như là những liều thuốc để
hóa giải độc tố của các tư tưởng bất thiện. Một tư tưởng rộng lượng sẽ
hóa giải được lòng tham lam. Nó tạm giúp cho lòng tham lắng yên xuống
một chút, đủ lâu để chính niệm có cơ hội làm việc không bị ngăn trở. Và
khi năng lượng của chính niệm đã soi thấu được gốc rễ của cái ngã, lòng
tham tự nhiên sẽ tan biến và một tâm từ thật sự sẽ hiển lộ.
Và bạn cũng có thể áp dụng nguyên lý này vào sự thực tập hằng ngày của
mình. Nếu như có một tư tưởng nào đó đang quấy rầy, khống chế, bạn có
thể hóa giải nó bằng cách khơi dậy một tư tưởng đối nghịch lại. Lấy một
ví dụ: Nếu như bạn rất ghét anh X chẳng hạn, và gương mặt của anh lại cứ
hiện ra trong đầu mình, bạn hãy đem những tư tưởng tốt lành hướng về anh
X, hoặc nhớ nghĩ về những đức tính tốt của anh. Bạn sẽ có thể làm cho
những hình ảnh ấy trong đầu mình chấm dứt. Và ta có thể tiếp tục việc
ngồi thiền.
Đôi khi, chỉ một cách thức này là chưa đủ. Những tư tưởng khống chế ta
quá nặng nề. Trong trường hợp này, ta cần phải làm cho nó suy yếu đi
phần nào trước khi có thể hóa giải được nó. Ở đây, mặc cảm tội lỗi, một
tâm hành rất là vô ích lại có thể đặc biệt được sử dụng. Bạn hãy nhìn
cho thật kỹ cái cảm xúc mà mình đang cố gắng loại trừ. Hãy thật sự suy
nghĩ và đắn đo về nó. Xem nó khiến cho ta cảm thấy thế nào. Xem nó đã
làm gì cho đời ta, hạnh phúc của ta, sức khỏe, và những mối liên hệ của
ta. Hãy nhìn xem nó đã khiến ta đối xử với người khác như thế nào. Xem
nó đã ngăn trở con đường tu tập, giải thoát của ta ra sao. Thật ra, kinh
điển Pali có khuyên ta nên thực hành những việc này một cách thật tỉ mỉ.
Kinh dạy chúng ta nên suy xét cho sâu sắc, và cảm nhận được một sự ghê
tởm và ghét bỏ như là ta đang quàng trên cổ mình xác một con thú đã rữa
thối rồi vậy. Điều ta hướng đến chính là một cảm giác ghê tởm, thật sự
muốn buông bỏ. Phương cách này có thể tự nó đã giải quyết được vấn đề
của ta. Nếu không, sự dính mắc ấy cũng đã bị suy yếu đi, và ta có thể
hoá giải được phần còn lại bằng cách khơi dậy những tâm hành đối nghịch.
Tư tưởng tham lam bao gồm tất cả mọi tham vọng, từ sự bủn xỉn, keo kiệt
về tiền bạc, cho đến ý muốn được làm một người đạo cao đức trọng... Tư
tưởng sân hận bao gồm từ những hành vi nhỏ nhen, ti tiện cho đến một cơn
điên giết người... Tư tưởng si mê bao gồm tất cả từ những mơ mộng vu vơ
cho đến những ảo tưởng viển vông... Tâm rộng lượng hóa giải được lòng
tham. Tâm từ hóa giải được lòng sân hận. Bạn có thể tìm được một phương
thuốc thích hợp cho bất cứ một tư tưởng bất thiện nào, nếu bạn chịu khó
xem xét nó kỹ một chút.
6. Nhớ lại mục tiêu của mình
Nhiều khi, có những việc ngẫu nhiên phát khởi lên trong tâm một cách
tình cờ. Những chữ, những lời nói, câu văn... khởi lên từ tiềm thức mà
không hề có một nguyên do nào rõ rệt. Những đối tượng phát sinh lên.
Hình ảnh vụt thoáng qua rồi biến mất. Những kinh nghiệm này cũng khá
phiền toái. Tâm ta như một lá cờ bay lạch phạch trong gió lớn. Nó bị xô
đẩy tới lui như những ngọn sóng trên mặt đại dương. Thường thì những lúc
như vậy, ta chỉ cần tự nhắc nhở mình: Tại sao ta lại ngồi ở đây? Bạn có
thể tự nhắc thầm: “Tôi không phải ngồi đây để hoang phí thời giờ mình
với những ý nghĩ ấy. Tôi ngồi đây để chú tâm theo dõi hơi thở mình, nó
có mặt trong tất cả mọi sự sống.” Đôi khi chỉ bấy nhiêu đó thôi cũng đủ
làm tâm bạn trở nên an tĩnh, ngay cả khi bạn còn chưa hoàn tất ý nghĩ
ấy. Nhưng cũng có những lúc bạn phải lặp lại câu ấy dăm ba lần mới có
thể trở lại chú tâm vào hơi thở.
Những phương thức tôi vừa trình bày ở trên, có thể được sử dụng riêng rẽ
hoặc phối hợp với nhau. Nếu thực hành đúng, chúng sẽ là những phương
cách rất công hiệu để giúp bạn thuần phục cái “tâm con khỉ” lăng xăng
của mình!