śatagāthā

śatagāthā

kaumārye paṭhyatāṁ vidyā śaitye saṁpālyatāṁ ca gauḥ |

kṣettraṁ ca karṣyatāṁ pītaṁ trayaḥ sufalahetavaḥ ||1||

gate'pi vayasi grāhyā vidyā sarvātmanā budhaiḥ |

yadyapi phaladā syānna sulabhā sā'nyajanmani ||2||

guṇeṣu kriyatāṁ yatnaḥ kimāṭopaiḥ prayojanam |

vikrīyante na ghaṇṭābhirgāvaḥ kṣīravivarjitāḥ ||3||

guṇini guṇajño ramate nāguṇaśīlasya guṇini paritoṣaḥ |

alireti vanātkamalaṁ na dardurasya tannivāso'pi ||4||

guṇiṣu durlabhā āḍhayā āḍhayeṣu guṇinastathā ||5||

aneke santi bhūbhāgā ratnavantastu durlabhāḥ |

durlabhāḥ praṇināṁ santi mātṛpitṛyutastu ca ||6||

guṇāḥ kurvanti dūtatvaṁ dūre'pi basatāṁ satām |

ketakīgandhamāghrātuṁ svayamāyānti ṣaṭpadāḥ ||7||

vidvatvaṁ ca nṛpatvaṁ ca naiva tulyaṁ kadācana |

svadeśe pūjyate rājā vidvān sarvatra pūjyate ||8||

alpastu kālo vividhāśca vidhā ḥ

simā''yuṣo yā kiyatī ? na buddhā|

haṁsā labhante ca yathā payo'dbhyas

tathaiva tatvaṁ labhatāṁ ca yattat ||9||

ekasthānanivāsino'tisamayāt syuste viyuktāḥ kila

vicchedānna hi cāntaraṁ kimapi tat tyājyaṁ na kiṁ tatsthalam |

vaivaśyādhdi viyogato manasi jāyante vidhātā ati

tatsthānaṁ yadi hīyate sahajataḥ syāccātiśāntiḥ sukham ||10||

saha vasatāmapyasatāṁ jalaruhajalavadbhavatyasaṁśleṣaḥ |

dūre'pi satāṁ vasatāṁ prītiḥ kumudenduvadbhavati ||11||

prapañcā yatnaoto heyāḥ saṁsargaḥ kriyatāṁ satām |

dinaṁ rogabhayānmuktaṁ śatābdāccāpi tad varam ||12||

sarvathehāḥ parityājyāścedaśakyaṁ tadā punaḥ |

nirvāṇāptyunmukho bhūyāt tadiyaṁ tasya bheṣajam ||13||

udayantvamūni subahūni mahāmahāṁsi cando

cando'pyalaṁ bhuvanamaṇḍalamaṇḍanāya |

sūryādūte na tadudeti na cāstameti

yenoditena dinamastamitena rātriḥ ||14||

yadudeti vinā sūrya tejasvi tanna jāyate |

sūryodayo varaṁ cāsti hyanyeṣāmudayena kim || ||15||

kusumastabakasyeva dve gatī tu mahātmanām |

mūdhni vā sarvalokasya śīryate vana eva vā ||16|

vāṇi kaṭhorā bhaṇitā hi duṣṭairyā sarparupā sujanān hinasti |

te bheṣajaṁ kṣāntimayaṁ ca prajñāṁ saṁsevya cintārahitā bhavanti ||17||

dhīrāḥ kaṣṭamanuprāptā na bhavanti viṣādinaḥ |

praviśya vadanaṁ rāhoḥ kiṁ nodeti punaḥ śaśī ||18||

yasya cittaṁ dravībhūtaṁ kṛpayā sarvajantuṣu |

tasya jñānena mokṣeṇa kiṁ jaṭābhasmacivaraiḥ||19||

vanāni dahato vahneḥ sakhā bhavati mārutaḥ |

sa eva dīpanāśāya kṛśe kasyāsti sauhṛdam ||20||

parastutaguṇairyastu nirguṇo'pi guṇī bhavet |

indro'pi laghutāṁ yāti svayaṁ prakhyāpitairguṇaiḥ ||21||

kulīno'pi bhaved garvī kārpāṇyasahito dhanī |

devatāstāṁśca nindanti sargo'yaṁ jalavahnivat ||22||

dūrastho'pi samīpastho yo yasya manasi sthitaḥ|

yo yasya hṛdaye nāsti samīpastho'pidūrataḥ ||23||

pareṣāṁ vaibhavaṁ dṛṣṭvā mano yasya prakupyati |

na tasyārthopalabdhistu citaṁ puṇyaṁ ca naśyati ||24||

rāgopamaṁ nāsti malaṁ hi loke īrṣyopamā nāsti ca kā'pi hāniḥ |

yāñcāsamo nāsti ca ko'pi bandhurdānopamo nāsti ca mitravargaḥ ||25||

kṣudhāsamā nāsti śarīravedanā cintāsamā nāsti śarīraśoṣaṇā |

guṇaiḥ samā nāsti śarīrabhūṣaṇā kṣāntyā samaṁ nāsti śarīravarmaṁ vai ||26||

dhanena kiṁ kṣudrajanasya mitraiḥ kiṁ vañcakasyāpi ca matsarasya |

kiṁ hānidasyātiguṇagrahaiśca kiṁ vā vipattau vimukhātmajena ||27||

sarvathā svahitamācaraṇīyaṁ kiṁ kariṣyati jano bahujalpaḥ|

bidyate hi na sa kaścidupāyaḥ sarvalokaparitoṣakaro yaḥ ||28||

prasaṅgasyānukūlo yaḥprajña eva sa pālayet |

satyāsatye ca maitridveṣau kuryāt svaparaiḥ saha ||29||

na dviṣantaḥ kṣayaṁ yānti yāvajjīvamapi ghnataḥ |

krodhameva tu yo hanti tena sarve dviṣo hatāḥ ||30||

satkāro guṇināṁ śreyān durjanasya vinītatā |

kośapūrtiḥ sadācāraiḥ śreyo deśaparīkṣaṇam||31||

yāvanmārgo bhavet dṛṣṭo yāvaccaraṇapuṣṭatā |

prajñā hrāso na yāvadhdi tāvatkuryāt svayaṁ hitam ||32||

vyabhicāreṣvāsattaḥ rājā tasya hi nirakṣaro mantri |

tadā dhanāśā kutra rakṣyā asavaḥ prayatnena ||33||

sarva yatra vinetāraḥ sarve paṇḍitamāninaḥ|

sarve prabhutvamicchanti tad vṛndamavasīdati ||34||

mūṣako rakṣayedannaṁ mārjārī navanītakam |

kākaścālayet pākaṁ vastūnāṁ tatra kā kathā ||35||

mālākāra ivārāme na yathāṅgārakārakaḥ |

puṣpaṁ puṣpaṁ vicinvīta mūlocchedaṁ na kārayet ||36||

valmīkaṁ madhujātaṁ ca śuklapakṣe ca candramāḥ |

bhikṣādravyaṁ nṛpadravyaṁ stokaṁ stokena vardhate ||37||

hīnatā yācane yatra syāttatra na ca yācyatām |

kāmaṁ hi na bhavedindro himājjīvati tittariḥ ||38||

mayūra ! grīṣmasya tu tāpayukta āśāyutaḥ khasya jale bhavestvam |

kaṇṭhantu no nāmaya gauraveṇa nīre taḍāgasya tu dūṣitasya ||39||

siṁho balī hariṇaraktapāmāṁsabhojī

saṁvatsareṇa kurute ratimekavāram |

yo gardabhaḥ khalu rajaḥkaṇamātrabhojī

kāmī bhavedanudinaṁ vada ko'tra hetuḥ ||40||

sarpāḥ pibanti pavanaṁ na ca durbalāste

śuṣkaistṛṇairvanagajā balino bhavanti |

kandaiḥ phalairmunivarā gamayanti kālam

saṁtoṣa eva puruṣasya paraṁ nidhānam ||41||

sa śobhate puṣpitapuṣpavacca sumaṇḍitaṁ yasya mukhaṁ suvarṇaiḥ |

anakṣaraṁ yasya mukhaṁ bhavecvet tannetravaktre bhubi chidravacca ||42||

muktāmaṇibhyāṁ ca hi gardabhasya kiṁ śūkarasya priyabhojanena |

andhasyadīptyā badhirasya gītaimūrkhasya dharmeṇa kimasti kṛtyam ||43||

kātantraśābdavettā hi vaidyaśca siddhasāravit |

kāṣṭhakhaṅgadharaścopahāsaṁ yānti trayo'pi te ||44||

dehīdaṁ vacanaṁ nimnaṁ na dāsyāmyatinimnakam |

gṛhāṇetyuttamaṁ vākyaṁ na gṛhṇāmyatiśobhanam ||45||

kṣatiṁ bihāya yenāpi prayogeṇa hitasya kim |

svakāyarakṣaṇenāpi kiñcaiva dhanatṛṣṇayā ||46||

kiṁśukasya falaprāptiryathā vyartha bubhukṣave |

dhaninaśca tathā'dāturjīvanaṁ niṣprayojanam||47||

kāmāturāṇāṁ na bhayaṁ na lajjā kṣudhāturāṇāṁ na balaṁ na tejaḥ |

rogāturāṇāṁ na sukhaṁ na nidrā mārgāturāṇāṁ na bhayaṁ na vīryam ||48||

dhanalipsuḥ suhrit tyājyā bhāryā ca vyabhicāriṇī |

adharmī ca nṛpaḥ krūro mantrī piśuna eva ca ||49||

kupradeśo hi durvyavasāyo duṣṭo'tha vai suhṛt|

baidyo'dakṣo'pi duḥsevyam vastu heyā ime'pi ca ||50||

ahitaṁ hitamācāraśūnyabudhdeḥ śrutisamayairbahubhirvahiṣkṛtasya |

udarabharaṇamātne kevalecchormanujapaśośca ko viśeṣaḥ ||51||

ardhajalabharaḥ kumbho mūrdhni yatnena dhāryate |

krudhyanti durjanā nūnaṁ satkāreṇātisevayā ||52||

stokenonnatimāyāti stoke nā'yātyadhogatim |

aho ! susadṛśī ceṣṭā tulāyaṣṭeḥ khalasya ca ||53||

yathā bāryo na laśunasya gandhaḥ kastūrikācandanacandrasaṁjñaiḥ |

tathā na vāryā varaśāstraśikṣā'bhyāsena duṣṭasya ca duṣṭatā'pi ||54||

durjanaḥ parihartavyo vidyayālaṅkṛto'pi san |

maṇinā bhūṣitaḥ sarpaḥ kimasau na bhayaṅkaraḥ ||55||

durjanā durbalā yāvat tāvat sādhusvabhāvakāḥ |

nyūne śaradi nīre hi nadīṁ sarve taranti ca ||56||

jvarādatyuṣṇatā raukṣāt kaphaśca vardhate yathā |

guṇācārasvabhāvaiḥ syurduṣṭā na parivartitāḥ||57||

duṣṭā narā bhṛtyagaṇo'vamānī praśikṣitā naiva hayāḥ kubhāryā |

pratāḍanenaiva bhavanti namrāḥ sukarmayogyā na kadāpi caite ||58||

vṛthā vṛṣṭiḥ samudrasya vṛthā tṛptasya bhojanam |

vṛthā dānaṁ samarthasya vṛthā hīnasya satkṛtiḥ ||59||

padmāni satputramukhe lasanti rohanti nūnaṁ kulaṭāsutasya |

viṣasya patrāṇi yathā karoti duṣkarma yo vai labhate phalantat ||60||

abhracchāyā khale prītiḥ sidhdamannaṁ ca yoṣitaḥ

tṛṇāgnirhimabinduśca ṣaḍete budbudopamāḥ||61||

śuṣkaṁ māṁsaṁ striyo vṛdhdā madyaṁ ca taruṇaṁ dadhi |

nakte bhojo divā svāpaḥ ṣaḍete prāṇahāriṇaḥ ||62||

sadyo māsaṁ navaṁ sarpirbālāstrī payasaudanam |

uṣṇodakaṁ tarucchāyā ṣaḍete prāṇakāriṇaḥ ||63||

kāntāviyogaḥ svajanāpamāno ṛṇasya śeṣaḥ kunarasya sevā |

dāridrabhātpravimukta mitraṁ vinā'gninaiete pradahanti pañca ||64||

karmī hyalābhī balino'pakartā darpī ca bhikṣurhyadhanaḥ sukhārthī |

kaṭūktibhāṣī priyasundarīṇāmete mṛṣācārijanāśca pañca ||65||

dharmadātā'nnatrdātā ca bhayatrātopadeśakaḥ |

śarīrotpādakaśceti pañcaite hitakāriṇaḥ ||66||

prārāvṛto hi sanyāsāt srī patitrayadarśikā |

jambūko jālamuktaśca trayo'mī vañcakā matāḥ ||67||

bhojanāpācakā vaiddyā nṛpāścāsatyavādinaḥ |

pāpina uccavaṁśīyā ayogyāḥ syustrayo janāḥ||68||

yācakaḥ svādubhoji ca darpī bhikṣāparo bhavet |

śāstrārthī bhavatādajñastrayo hāsaṁ bhajanti ca ||69||

sakṛjjalpanti rājānaḥ āryo hi dṛśyate sakṛt |

sakṛtkanyāḥ pradīyante trīṇyetāni sakṛtsakṛt ||70||

sthūlavapustapasvī ca śūraścāpyakṛtavraṇaḥ |

śayānaikākinī ca strī trayametanna viśavaset ||71||

anyeṣāṁ hiṁsako vipro mithyācārinṛpo'pi ca |

bhogī kāmarato bhikṣurnindābhājastrayo bhuvi ||72||

vidvān vinayasampanno vīro'tiśānta eva ca |

tyāgārambhaṁ dhanī kuryāt kīrtanīyāstrayo'pi ca ||73||

dayī parahite līno duṣṭaśca paranāśakaḥ |

icchābhirbālaka nūnaṁ trayo'tṛptā ime bhuvi ||74||

arthanāśānmanastāpaṁ duścaritāṁ gṛhe striyam |

vañcanaṁ cāpamānaṁ ca matimānna prakāśayet ||75||

vijñāyate'dhvā śaśitārakāṇāṁ jyotirvidā'dhvā gaṇitena khasya |

na dṛśyate tena gṛhe tu patnyāḥ kāmādimithyācaraṇaṁ kukṛtam ||76||

garuṇā tattvavettuḥ kiṁ vaidyenārogiṇaśca kim |

pāre gatasya kiṁ nāvā kāntayā kiṁ virāgiṇaḥ ||77||

devasujanaviprāṇāṁ satye vidvadgaṇasya hi |

gūḍhe vacasi bhojye'sti prīti pṛthagjanasya ca ||78||

śaile śaile na māṇikyaṁ mīne mīne na mauktim |

sādhavo he na sarvatra candanaṁ na vane vane ||79||

haṁso na bhāti caturo bakayūthamadhye

gomāyumaṇḍalagato na vibhāti siṁhaḥ |

jātyo na bhāti turagaḥ kharayūthamadhye

vidvān na bhāti puruṣeṣu nirakṣareṣu ||80||

kokilānāṁ svaro rupaṁ nārīrupamapatrapā ca |

vidyārupaṁ vidagdhānāṁ kṣamārupaṁ tapasvinām ||81||

prabhāvaśāline puṁse kā kṣamā'pratikāriṇe |

vinītāya ca śāntāya janāya kā sahiṣṇutā ||82||

paro'pi hitavān bandhurbandhurapyahitaḥ paraḥ |

ahito dehajo vyādhiḥ hitamāraṇyamauṣadham ||83||

mahājanasya saṁsargaḥ kasya nonnatikārakaḥ |

puṣpamālānuṣaṅgeṇa sūtraṁ śirasi dhāryate ||84||

viśvāsapratipannānāṁ vañcane kā vidagdhatā |

aṅkamāruhya suptasya hantuḥ kiṁ nāma pauruṣam ||85||

kaumāre pitarau pātaḥ bhartrī rakṣati yauvane |

rakṣanti vārdhdake putrā nājñaḥ svātantryamarhati ||86||

āsaktirna bhaveddyāvat tāvattu guṇa eva saḥ |

praviṣṭe'syāṁ mahāsaktau guṇādānaṁ kuto bhavet ||87||

nijarītyā janāḥ prāyo'parānākalayanti hi |

ṛṣayaḥ pretamālokya bruvanti taṁ tapasvinam ||88||

durjanadūṣitamanasāṁ puṁsāṁ sujane'pi nāsti viśvāsaḥ |

bālaḥ payasā dagdho dadhyapi fūtkṛtya bhakṣayati ||89||

araghaṭṭaghaṭī yuktā vaśībhavati yoṣitaḥ |

bhavatyārambhiko yo'pi bhavatyeva tadadbhutaḥ ||90||

satkṛto mahatāṁ yo'sti vetti tamadhamastṛṇam |

paṇḍitaiḥ pūjitastūpe kākaḥ karoti cāsanam||91||

phalaṁ ketakavṛkṣasya yadyapyambu prasādakam |

na nāmagrahaṇādeva tasya vāri prasīdati ||92||

śiṣṭā na gṛhṇanti purā pratijñāṁ gṛhṇanti cet te kaṭhinapratijñām |

aṅgikṛtāṁ tāṁ paripālayanti pāṣāṇarekhāmiva te tadānīm||93||

prāpnoti vittaṁ hyadhamo ti kiñcid garvī pareṣāmavamānanāyām |

saṁjāyate labdhadhanaḥ sumartyaḥ supakvadhānyena samaṁ vinamraḥ ||94||

nāsti prajñāsamaṁ cakṣurnāsti mohasamaṁ tamaḥ |

nāsti rogasamaḥ śatrurnāsti mṛtyusamaṁ bhayam ||95||

ata eva kaṭhorātimṛtyuḥ sambhāvyate dhruvam |

kāmāccittamapāvṛtya sadhdarme'pekṣyate spṛhā ||96||

guṇā guṇajñeṣu guṇā bhavanti te nirguṇaṁ prāpya bhavanti doṣāḥ |

susvādu toyāḥ prabhavanti nadyaḥ samudramāsādya bhavantyapeyāḥ ||97||

kāryamālocitāpāyaṁ matimadbhirviceṣṭitam |

nāpattirbhavitā tatra jātā parihṛtā'pi sā ||98||

alpā dṛḍhā ye mṛdubhāṣiṇaśca tebhyo'vadhānaṁ karaṇīyameva |

niryāti sūryaḥ saghanādhdi meghāt syāt tatprakāśastu tadā'titīkṣṇaḥ ||99||

śāntipriyāḥ syuḥ khalu yauvane'pi vaiduṣya evaṁ vinatā bhaveyuḥ |

sahiṣṇavastejasi cātinamrāḥ sudurlabhā evamarindamāḥ syuḥ ||100|

mleccheṣvapi samṛdhdāḥ syurvīrā evaṁ paśuṣvapi |

vaktāraḥ sārthakoktīnāṁ sajjanāḥ syuḥ sudurlabhāḥ||101||

sampaccalaṁ naśvarayauvanaṁ ca prāṇā bhaveyuryamadantamadhye |

upekṣate tatra sukhaṁ na ceha janaḥ prapātastha ivāsti cāndhaḥ ||102||

ye kleśarogiṇo bhuktvā na ca saddharmabheṣajam |

pramattā viṣayāsaktā bhavābdhiṁ na taranti te ||103||

jagatā gatiśīlena śiraḥstho dṛśyate'ntakaḥ |

tadā'priyaṁ bhavedannaṁ kriyāntarasya kā kathā ||104||

pratīkṣate kriyāṇāṁ na pūrti cāpūrtimantakaḥ |

śvastanaṁ cādya kuryācca pūrva madhyāhnikaṁ varam ||105||

asthiraṁ jīvanaṁ loke yauvanaṁ dhanamasthiraṁ |

asthiere putrapatnyau ca dharmasatyahitāḥ sthirāḥ ||106||

rājño'tijīvitaṁ yuktaṁ drutamṛtyurvaraṁ ṛṣeḥ |

sato jīvanamanto vā varaṁ tvākheṭakasya na ||107||

ācāryavararucikṛtā śatagāthā samāptā|

gātheyaṁ bhāratīyopādhyāyavinayacandreṇa bhoṭadeśīya lokacakṣu bhikṣuṇā dharmaprajñenānūditā nirṇītāceti |

Technical Details

Text Version: 

Romanized

Input Personnel: 

DSBC Staff

Input Date: 

2007

Proof Reader: 

Milan Shakya

Supplier: 

Nagarjuna Institute of Exact Methods

Sponsor: 

University of the West

Chapter: 

0