sambandhaparīkṣā

ācāryadharmakīrtiviracitā

sambandhaparīkṣā

(prabhācandrakṛtavyākhyopetā)

nanu cāṇū nāmayaḥśalākākalpatvenānyonyaṁ sambandhābhāvataḥ sthūlādipratīterbhrāntatvāt kathaṁ tadvaśāt tatsvabhāvo bhāvaḥ syāt ? tathā hi- sambandho'rthānāṁ pāratantryalakṣaṇo vā syāt, rūpaśleṣalakṣaṇo vā syāt ? prathamapakṣe kimasau niṣpannayoḥ sambandhinoḥ syāt, aniṣpannayorvā ? na tāvadaniṣpannayoḥ; svarūpasyaivā'sattvāt śaśāśvaviṣāṇavat| niṣpannayośca pāratantryābhāvādasambandha eva|

uktañca-

pāratantryaṁ hi sambandhaḥ siddhe kā paratantratā|

tasmāt sarvasya bhāvasya sambandho nāsti tattvataḥ||1||

nāpi rūpaśleṣalakṣaṇo'sau; sambandhinordvitve rūpaśleṣavirodhāt| tayoraikye vā sutarāṁ sambandhābhāvaḥ, sambandhinorabhāve sambandhāyogāt; dviṣṭhatvāttasya| atha nairantaryaṁ tayo rūpaśleṣaḥ ? na; asyāntarālabhāvarūpatvenātāttvikatvāt sambandharūpatvāyogaḥ| nirantaratāyāśca sambandharūpatve sāntaratāpi kathaṁ sambandho na syāt ?

kiñca-asau rūpaśleṣaḥ sarvātmanā, ekadeśena vā syāt ? sarvātmanā rūpaśleṣe aṇūnāṁ piṇḍaḥ aṇumātraḥ syāt| ekadeśena tacchaleṣe kimekadeśāstasyātmabhūtāḥ, parabhūtā vā ? ātmabhūtāścet; na ekadeśena rūpaśleṣastadabhāvāt| parabhūtāścet; tairapyaṇūnāṁ sarvātmanaikadeśena vā rūpaśleṣe sa eva paryanuyogaḥ, anavasthā ca syāt| taduktam-

rūpaśleṣo hi sambadho dvitve sa ca kathaṁ bhavet|

tasmāt prakṛtibhinnānāṁ sambandho nāsti tattvataḥ||2||

kiñca-parāpakṣaiva sambandhaḥ, tasya dviṣṭhatvāt| taṁ cāpekṣate bhāvaḥ svayaṁ san, asan vā ? na tāvadasan; apekṣādharmāśrayatvavirodhāt kharaśṛṅgavat| nāpi san; sarvanirāśaṁsatvāt, anyathā sattvavirodhāt| tanna parāpekṣā nāma yadrūpaḥ sambandhaḥ siddhyet|

uktañca-

parāpekṣā hi sambandhaḥ so'san kathamapekṣate|

saṁśca sarvanirāśaṁso bhāvaḥ kathamapekṣate||3||

kiñca-asau sambandhaḥ sambandhibhyāṁ bhinnaḥ, abhinno vā? yadyabhinnaḥ; tadā sambandhināveva, na sambandhaḥ kaścit, sa eva vā, na tāviti ? bhinnaścet; sambandhinau kevalau kathaṁ sambaddhau syātām ?

bhavatu vā sambandho'rthāntaram; tathāpi tenaikena sambandhena saha dvayoḥ sambandhinoḥ kaḥ sambandhaḥ ? yathā sambandhinoryathoktadoṣānna kaścit sambandhaḥ, tathātrāpi| tenānayoḥ sambandhāntarābhyupagame cānavasthā syāt; tatrāpi sambandhāntarānuṣaṅgāt| tanna sambandhinoḥ sambandhabuddhirvāstavī; tavdyatirekeṇānyasya sambandhasyāsambhavāt| taduktam-

dvayorekābhisambandhāt sambandho yadi taddvayoḥ|

kaḥ sambandho'navasthā ca na sambandhamatistathā||4||

tataḥ-

tau ca bhāvau tadanyaśca sarve te svātmani sthitāḥ|

ityamiśrāḥ svayaṁ bhāvāstān miśrayati kalpanā||5||

tau ca bhāvau sambandhinau tābhyāmanyaśca sambandhaḥ, sarve te svātmani svasvarūpe sthitāḥ| tenāmiśrā vyāvṛttasvarūpāḥ svayaṁ bhāvāḥ, tathāpi tānmiśrayati yojayati kalpanā||5||

ata eva tadvāstavasambandhābhāve'pi tāmeva kalpanāmanurundhānairvyavahartṛbhirbhāvānāṁ bhedo'nyāpohaḥ, tasya pratyāyanāya kriyākārakādivācinaḥ śabdāḥ prayojyante-‘devadatta gāmabhyāja śuklāṁ daṇḍena’ ityādayaḥ| na khalu kārakāṇāṁ kriyayā sambandho'sti; kṣaṇikatvena kriyākāle kārakāṇāmasambhavāt| uktañca-

tāmeva cānurundhānaiḥ kriyākārakavācinaḥ|

bhāvabhedapratītyarthaṁ saṁyojyante'bhidhāyakāḥ||6||

kāryakāraṇabhāvopi tayorasahabhāvataḥ|

prasiddhyati kathaṁ dviṣṭho'dviṣṭhe sambandhatā katham||7||

kāryakāraṇabhāvastarhi sambadho bhaviṣyati-ityapyasamīcīnam, kāryakāraṇayorasahabhāvatastasyāpi dviṣṭhasyāsambhavāt| na khalu kāraṇakāle kāryaṁ tatkāle vā kāraṇamasti, tulyakālaṁ kāryakāraṇabhāvanupapatteḥ, savyetaragoviṣāṇavat| tanna sambandhinau sahabhāvinau vidyete yeṁnānayorvartamāno'sau sambandhaḥ syāt| adviṣṭhe ca bhāve sambandhatānupapannaiva||7||

krameṇa bhāva ekatra varttamāno'nyanispṛhaḥ|

tadbhāve'pi tadbhāvāt sambandho naikavṛttimān||8||

kārye kāraṇe vā krameṇāsau sambandho vartate-ityapyasāmpratam; yataḥ krameṇāpi bhāvaḥ sambandhākhya ekatra kāraṇe kārye vā varttamāno'nyanispṛhaḥ=kāryakāraṇayoranyatarānapekṣo naikavṛttimān sambandho yuktaḥ; tadabhāvepi=kāryakāraṇayorabhāve'pi tadbhāvāt||8||

yadyapekṣya tayorekamanyatrāsau pravartate|

upakārī hyapekṣyaḥ syāt kathaṁ copakarotyasan||9||

yadi punaḥ kāryakāraṇayorekaṁ kāryaṁ kāraṇaṁ vāpekṣyānyatra kārye kāraṇe vāsau sambandhaḥ krameṇa varttata iti saspṛhatvena dviṣṭha eveṣyate; tadānenāpekṣyamāṇenopakāriṇā bhavitavyam, yasmādupakāryapekṣyaḥ syāt, nānyaḥ| kathaṁ copakarotyasan ? yadā kāraṇakāle kāryākhyo bhāvo'san tatkāle vā kāraṇākhyastadā naivopakuryād; asāmarthyāt||9||

yadyekārthābhisambandhāt kāryakāraṇatā tayoḥ|

prāptā dvitvādisambandhāt savyetaraviṣāṇayoḥ||10||

kiñca-yadyekārthābhisambandhāt kāryakāraṇatā tayoḥ kāryakāraṇabhāvatvenābhimatayoḥ; tarhi dvitvasaṁkhyāparatvāparatvavibhāgādisambandhāt prāptā sā savyetaragoviṣāṇayorapi||10||

dviṣṭho hi kaścit sambandho nāto'nyattasya lakṣaṇam|

bhāvābhāvopadhiryogaḥ kāryakāraṇatā yadi||11||

na yena kenacidekena sambandhāt seṣyate; kiṁ tarhi ? sambandhalakṣaṇenaiveti cet; tanna, dviṣṭho hi kaścitpadārthaḥ sambandhaḥ, nāto'rthadvayābhisambandhādanyat tasya lakṣaṇam, yenāsya saṁkhyāderviśeṣo vyavasthāpyeta||11||

yogopādhi na tāveva karyakāraṇatātra kim|

bhedāccennanvayaṁ śabdo niyoktāraṁ samāśritaḥ||12||

kasyacidbhāve bhāvo'bhāve cābhāvaḥ, tāvupādhī viśeṣaṇaṁ yasya yogasya=sambandhasya sa kāryakāraṇatā yadi na sarvasambandhaḥ; tadā tāveva yogopādhī bhāvābhāvau kāryakāraṇatā'stu, kimasatsambandhakalpanayā ? bhedāccet ‘bhāve hi bhāvo'bhāve cābhāvaḥ‘ iti bahavo'bhidheyāḥ kathaṁ kāryakāraṇatetyekārthābhidhāyinā śabdenocyante ? nanvayaṁ śabdo niyoktāraṁ samāśritaḥ| niyoktā hi yaṁ śabdaṁ yathā prayuṅkte tathā prāha, ityanekatrāpyekā śrutirna virudhyate iti tāveva kāryakāraṇatā||12||

paśyanneka madṛṣṭasya darśane tadadarśane|

apaśyatkāryamanveti vinā vyākhyātṛbhirjanaḥ||13||

yasmāt paśyannekaṁ kāraṇābhimatamupalabdhilakṣaṇaprāptasyā'dṛṣṭasya kāryākhyasya darśane sati tadadarśane ca satyapaśyatkāryamanveti ‘idamato bhavati’ iti pratipadyate janaḥ ‘ata idaṁ jātam’ ityākhyātṛbhirvināpi||13||

darśanādarśane muktvā kāryabuddherasambhavāt|

kāryādiśrutirapyatra lāghavārtha niveśitā||14||

tasmād darśanādarśane viṣayiṇi viṣayopacārāt-bhāvābhāvau muktvā kāryabuddherasambhavāt kāryādiśrutirapyatra ‘bhāvābhāvayormā lokaḥ pratipadamiyatīṁ śabdamālāmabhidadhyāt’ iti vyavahāralāghavārthaṁ niveśiteti||14||

tadbhāvābhāvāt tatkāryagatiryāpyanuvarṇyate|

saṅketaviṣayākhyā sā sāsnādergogatiryathā||15||

anvayavyatirekābhyāṁ kāryakāraṇatā nānyā cet kathaṁ bhāvābhāvābhyāṁ sā prasādhyate? tadabhāvābhāvāt liṅgāt tatkāryatāgatiryāpyanuvarṇyate-‘asyedaṁ kāryaṁ kāraṇaṁ ca’ iti; saṅketaviṣayākhyā sā| yathā ‘gaurayaṁ sāsnādimattvāt’ ityanena govyavahārasya viṣayaḥ pradarśyate||15||

bhāve bhāvini tadbhāvo bhāva eva ca bhāvitā|

prasiddhe hetuphalate pratyakṣānupalambhataḥ||16||

yataśca ‘bhāve bhāvini=bhavanadharmiṇi tadbhāvaḥ=kāraṇābhimatasya bhāva eva kāraṇatvam, bhāve eva kāraṇābhimatasya bhāvitā kāryābhimatasya kāryatvam’ iti prasiddhe pratyakṣānupalambhato hetuphalate| tato bhāvābhāvāveva kāryakāraṇatā, nānyā||16||

etāvanmātratattvārthāḥ kāryakāraṇagocarāḥ|

vikalpā darśayantyarthān mithyārthā ghaṭitāniva||17||

tenaitāvanmātraṁ=bhāvābhāvau tāveva tattvaṁ ‘yasyārthasyāsāvetāvanmātratattvaḥ, so'rtho yeṣāṁ vikalpānāṁ te etāvanmātratattvārthāḥ=etāvanmātrabījāḥ kāryakāraṇagocarāḥ, darśayanti ghaṭitāniva=sambaddhānivāsambaddhānapyarthān| evaṁ ghaṭanācca mithyārthāḥ||17||

bhinne kā ghaṭanā'bhinne kāryakāraṇatāpi kā|

bhāvehyanyasya viśliṣṭau śliṣṭau syātāṁ kathaṁ ca tau||18||

kiñca, asau kāryakāraṇabhūto'rtho bhinnaḥ, abhinno vā syāt ? yadi bhinnaḥ;, tarhi bhinne kā ghaṭanā svasvabhāvavyavasthiteḥ ? athābhinnaḥ; tadā'bhinne kāryakāraṇatāpi kā ? naiva syāt|

syādetat, na bhinnasyābhinnasya vā sambandhaḥ| kiṁ tarhi ? sambandhākhyenaikena sambandhāt; ityatrāpi bhāve sattāyāmanyasya sambandhasya viśliṣṭau kāryakāraṇābhimatau śliṣṭau syātām, kathaṁ ca tau saṁyogisamavāyinau ? ādigrahaṇāt svasvāmyādikam||18||

saṁyogisamavāyyādi sarvametena cintitam|

anyonyānupakārācca na sambandhī ca tādṛśaḥ||19||

sarvametenāntantaroktena sāmānyasambandhapratiṣedhena cintitam saṁyogyādīnāmanyonyamanupakārāccājanyajanakabhāvācca na sambandhī ca tādṛśo'nupakāryopakārakabhūtaḥ||19||

janane'pi hi kāryasya kenacit samavāyinā|

samavāyī tadā nāsau na tato'tiprasaṅgataḥ||20||

athāsti kaścit samavāyī yo'vayavirūpaṁ kāryaṁ janayati, ato nānupakārādasambandhiteti; tanna; yato janane'pi kāryasya kenacit samavāyinābhyupagamyamāne samavāyī, nāsau tadā; jananakāle kāryasyāniṣpatteḥ| na ca tato jananāt samavāyitvaṁ siddhyati; kumbhakārāderapi ghaṭe samavāyitvaprasaṅgāt||20||

tayoranupakāre'pi samavāye paratra vā|

sambandho yadi viśvaṁ syāt samavāyi parasparam||21||

tayoḥ samavāyinoḥ parasparamanupakāre'pi tābhyāṁ vā samavāyasya nityatayā samavāyena vā tayoḥ paratra vā kvacidanupakāre'pi sambandho yadīṣyate; tadā viśvaṁ parasparāsambaddhaṁ samavāyi parasparaṁ syāt||21||

saṁyogajanane'piṣṭau tataḥ saṁyoginau na tau|

karmādiyogitāpatteḥ sthitiśca prativarṇitā||22||

ityācāryadharmakīrtiviracitā

sambandhaparīkṣā samāptā|

yadi ca saṁyogasya kāryatvāttasya tābhyāṁ jananāt saṁyogitā tayoḥ tadā saṁyogajanane'piṣṭau, tataḥ saṁyogajananānna tau saṁyoginau, karmaṇo'pi saṁyogitāpatteḥ| saṁyogo hyanyatarakarmajaḥ ubhayakarmajaśceṣyate| ādigrahaṇāt saṁyogasyāpi saṁyogitā syāt| na saṁyogajananāt saṁyogitā, kintarhi ? sthāpanāditi cet; na sthitiśca prativarṇitā=granthāntare pratikṣiptā, sthāpyasthāpakayorjanyajanakatvābhāvānnānyā sthitiriti||22||

iti prabhācandrakṛtā sambandhaparīkṣāvyākhyā samāptā|