bhavasaṅkrāntiṭīkā

maitreyanāthakṛtā bhavasaṅkrāntiṭīkā

namaḥ sarvajñāya

bhāvābhāvānna janmāsti iti|

bījādvīja utpadyamāne ghaṭādapi ghaṭotpattiryujyeta| ātmakriyāniṣedhāt [bījāt] bījotpattirna saṁbhavati| pañcavidhabhūtapariṇāmadharmatā, pratītyasamutpādadharmatā| evaṁ sati śubhāśubhamucchinnabhāraṁ kenacit dṛśyeta| tattu mūṣikādantodgīrṇaviṣameghagarjanaglāna [bīja]vannotpannam| pratītyasamutpādadharmatā| tena na bhāvādutpattidharmatā||

tasya bhāvasyacāsataḥ| janmādānaṁ saṁbhavati iti|

evaṁ sati bhāvāsyāsata utpattau vandhyāsutaḥ gaganakusumaṁ śaśaśṛṅgañca saṁbhavet| evamasaṁbhavāt utpattirna saṁbhavati| nahyagnimadhye nikṣiptabījasya janma saṁbhavati| ucyate tu bhāvasya tasyāsato janmopādānaṁ bhavati [iti]| yathā prasannajalapūrṇasarasi śaivālaṁ padmañcotpadyate| uttarāraṇyadharāraṇibhyāmagnirutpadyate| utpattau satyāmapi ko doṣaḥ syāt| nityabhāvādutpannātmakamiṣyate| maivam| bhrānti|

indriyairupalabdhaṁ yattattattvena bhavedyadi|

bālāstattvavido jātāḥ na jñeyatattvakāraṇam||

[uktaṁ] laṅkāvatārasūtre|

astitvaṁ sarvabhāvānāṁ yathā bālairvikalpyate|

yadi te bhavedyathādṛṣṭāḥ sarvesyustattvadarśinaḥ||

anyatra uktam|

na cakṣuḥ prekṣate rūpaṁ lokastu parimohataḥ|

pravartate hyakṣamārge svabhāvastasya tādṛśaḥ||

yathā māyāmarīcisvapnapratiśrutkendradhanurudakacandrabimbanirmitamāyānagaravikalpaḥ| śūrapādairapyuktam|

sadasacca mṛtaṁ jātaṁ tannirūddha yadasti na|

bhāvotpādakameveti lakṣaṇaṁ bhāvadarśinām||

bhāvadṛṣṭyā khalu bhrāntaṁ yathā khapuṣpacintanam|

dharmatā hi nabhastulyā| iti|

ākāśasamabhāvasya śūnyatvena utpattibhaṅgadoṣamalālepāt dharmatāmātraṁ rūpavedanādayaḥ| te gaganasamāḥ| jananāntare pratītyasamāgamenotpadyante| tacca sāṁvṛt loke| paramārthasya na virodhi| acintyā māyādharmalakṣaṇatā| śālistambasūtre|

[bāhyaḥ] pratītyasamutpādaḥ katamaiḥ pañcabhiḥ kāraṇairdraṣṭavyaḥ| [na] svayaṁ śāśvatato nocchedato na saṁkrāntito na svayaṁbhūhetutaḥ na phalavipākābhinirvṛttitastadvisadṛśānuprabandhata [śceti] | kathaṁ [na] svayaṁ śāśvatataḥ| yasmādvījāṅkurau visadṛśau| na caivaṁ yadvījaṁ sa evāṅkura [iti]| evaṁ hi bījaṁ niruddhyate| aṅkura utpadyate| kathaṁ nocchedataḥ| na pūrvaniruddhāddhījādaṅkuro niṣpadyate| niruddhamatrādvījāttu tatsamaye aṅkura utpadyate| tulādaṇḍanāmonnāmavat| kathaṁ na saṅkrāntitaḥ| bījavisadṛśo hyaṅkuraḥ| kathaṁ na svayaṁbhūhetutaḥ| ādyaphalasyāsvayaṁbhāvāt| kathaṁ na phalavipākābhinirvṛttitaḥ| phalasvarūpaṁ siddhyati| na hi phalena phalotpattirasti| kathaṁ visadṛśānuprabandhataḥ| evaṁ pratītya samutpannaistairutpāditaṁ phalam||

skandhotpādarītirapiu| avidyayā saṁskāro vijñānaṁ nāmarūpaṁ ṣaḍāyatanaṁ pañcaskandhāśca siddhyanti|

śūnyaireva yotpattistadrūpāṇāṁ svarūpakam|

pratītyapratyayotpannamevaṁ siddhyā prasiddhyati||

evaṁ sā śūnyatā svayaṁbhūtvā rūpaṁ samīkṣyate|

sarvabhāvaḥ śūnyatā hi śūnyataivaṁ pravartate||

evaṁ bāhya ādhyātmikaḥ sarvo dharmaḥ śūnyaḥ| svabhāvato bhāvo yena hetusaṁbhūtaḥ ataḥ sarvadharma ākāśasamaḥ| evaṁ bhāvo'bhāvaḥ saṁbhavati||

na kāraṇaṁ nāpi kāryam ityādinā eṣa lokaḥ paro'pi ca iti paryantam| kāraṇena īśvareṇa kṛta iṣyate| karmasaṁbhūtaḥ cittamātraṁ vā iṣyate| evaṁ neṣyate cet kaḥ śubhāśubhaṁ vahati| tīrthikocchedaprasaṅgaḥ| tasyottara [mucyate]| vastutaḥ satyaṁ na bhavati [lokaḥ]| karmasaṁbhūto'pi svapnasadṛśaḥ|

bhāva evamabhāvatvādajo'san tasya vai ciram|

pratītyodgamakāle tu karmaṇaḥ phalavedanā||

āryasamādhirājasūtre|

na ca asmi loki mṛti kaści [naro]

paraloka saṁkramati gacchati vā|

na ca karma naśyati kadāci kṛtaṁ

phalu deti [kṛṣṇaśubha] saṁsarato||

laṅkāvatārasūtre|

deśemi śūnyatāṁ nityaṁ śāśvatocchedavarjitām|

saṁsāraṁ svapnamāyākhyaṁ na ca karma vinaśyati||

āryākāśasamatāsamādhisūtre|

pūrvaṁ kṛtaṁ tanna kṛtaṁ na kṛtaṁ tacchubhāśubham|

sugatasya pūrvākaraṇāt kṛtaṁ tadapi no bhavet||

bodhisattvabodhicittaṁ kṛtaṁ tadapi no bhavet|

kṛto nirūḍhilābho'pi kṛtaḥ so'pi ca no bhavet||

karmāṇi na praṇaśyanti kalpakoṭyantato'pi ca|

pratītyāgamakāle tu dehināṁ phalavedanā||

anutpannarūpameva| iti|

yadīśvareṇa kathamapi na nirmitam| kathaṁ hi loka utpannaḥ|

vandhyāstrītanayasyāpi kastatra janma janayati|

lokaḥ prathamato'jātaḥ ityādi|

ādau svayamanutpannaḥ pratītyasamutpanno bhāvaḥ| tasya ca janma īśvarādinā kenāpi nāvatāritam| cetanasyādāvajātatvena īśvaraḥ svayamasiddhaḥ| pratītyasamutpannasya ca janma neśvareṇāvatāritam| laṅkāvatārasūtre|

saṁbhavaṁ vibhavañcaiva mohātpaśyanti bāliśāḥ|

na saṁbhavaṁ na vibhavaṁ prajñāyukto vipaśyati||

āryasamādhirājasūtre|

astīti nāstīti ubhe'pi antā

śuddhī aśuddhīti ime'pi antā|

tasmādubhe anta vivarjayitvā

madhye'pi sthānaṁ na karoti paṇḍitaḥ||

madhyānte [?]

yena tarkaḥ kalpamātraṁ talliṅgaṁ niṣphalaṁ sthitam|

evaṁ tu viduṣā proktaṁ vikalpādvadhyate'dhamaḥ||

parikṣamaṇo mucyeta jagattatkaraṇena ca|

yogī saṁprekṣate śūnyaṁ yathā tamisradarśanaḥ||

bhaiṣajyayogādīkṣeta vyutsṛjettimiraṁ ca tat|

avidyātimirākrāntanetrāḥ saṁbhavaṁ vibhavaṁ dṛḍham||

gṛhṇanto vāsanāvaśāt muktyanarhāḥ samīritāḥ||

anarthabhrāntaloko hi ityādyuktam|

kārakavedayitrādi na kiñcidasti| mokṣārthākārake paramārthabhrāntaḥ| athavā anarthaṁ bhraman bhavasindhurmāyānagarasadṛśaḥ|

uktamāryadevapādaiḥ|

bhāvo'bhāvo na dvitayaṁ sadasanmiśrito na saḥ|

nāpi tattadabhāvādi vicāre'pi ciraṁ kṛte|

tatpadamatidurbhāṣam|

sadasadutpannavinaṣṭayat kiñcidbhāvavarjanadharmanairātmyadeśanā parivartaḥ prathamaḥ||

adhunā skandhanairātmyaṁ pratipādayan saṁvṛtisatyamāśrityāha lokotpattirītim|

vikalpāllokasaṁbhavaḥ iti|

śubhāśubhakalpanā vikalpaḥ| tatpratītyasamutpanno lokaḥ| śubhāśubhābhyāṁ ṣaṭsu jagadgatiṣu skandhanupādāya loko nāma, vikalpena janitaḥ| salilaphalādivikalpaśca pratītya gṛhyate| janmopādānena cittaṁ pravartane| citte ātmagrahaḥ pravartate| tato'nyadapi pravartate|

tacca ratnāvalyāmuktam

skandhagrāho yāvadasti tāvadevāhamityapi|

ahaṅkāre sati punaḥ karma janma tataḥ punaḥ||

trivartmaitadanādyantamadhyaṁ saṁsāramaṇḍalam|

alātamaṇḍalaprakhyaṁ bhramatyanyonyahetukam||

cittātkāyo'pi jāyate| iti|

ātmani sati parasaṁjñā svaparavibhāgātparigrahadveṣau|

anayoḥ saṁpratibaddhāḥ sarve doṣāḥ prajāyante|

kāye kṛtaparīkṣamātre cittamātramataṁ parīkṣitapūrvavat vidyat|

bāhyaḥ skandhaḥ parīkṣyate| rūpavedanāsaṁjñāśca iti|

rūpaṁ bhautikaṁ| rūpaṁ varṇādyātmakaṁ sadasadubhayānubhayaṁ hetujanitaṁ prajñaptimātram| asatyatayā tarkākṣamatvāt phenasadṛśaṁ śūnyatā| vedanā sukhaduḥkhātmikā| sā ca pratītyasamutpannā asatkāraṇā budbudopamā| saṁjñā hi na sadvastu| sā hi nāmamātram| marīcikāsadṛśī asatī| saṁskāro'pi asadvastu, bhojanapānatṛṣṇāsukhajanitaḥ| tacca pṛthivyādibhūtapratyayena| sa ca nirvikalpo bhāvaḥ kadalīsamaḥ| tadvijñānaṁ cittamasvatantrotpannalakṣaṇam| cittaṁ vikalpamātraṁ māyopamaṁ, paramārthato nāsti| [prajñā] pāramitāyāmapyuktam| cittaṁ sadasadanyasvabhāvarahitaṁ śūnyam| citena citte dṛṣṭamātre na kiñciddṛśyate, śūnyam||

evaṁ sati tathāgataḥ jaḍaḥ syāt| maivam| citavijñānavikalpanivṛttikālamātre dharmakāyo labhyate| buddhapadalābha eva jñānakāyaḥ| sa ca nāsti sa īdṛśo bhāva iti| na ca evaṁ sa jñeya iti| na ca sthātā| nāpi sthitiḥ| śavabhūtānaṁ pramāṇakṛtāṁ bālānāṁ vikalpaḥ| tathāgato hyatītānāgatapratyutpannajñaḥ abhijñācakṣuṣā sarvaṁ paśyati||

caittaṁ cittavikalpaḥ| parīkṣā tu pūrvavat|

phenapiṇḍopamaṁ rūpaṁ vedanā budbudopamā|

marīcisadṛśī saṁjñā saṁskārāḥ kadalīsamāḥ|

māyopamaṁ tu vijñāna [muktamādityabandhunā]||

skandhanairātmyavijñānairātmyabhāvo vikalpaḥ| siddhaḥ| yato nāsti vandhyāduhitṛbhartṛvat||

skandhanairātmyadeśanaparivarto dvitīyaḥ|

nairātmyadvayaṁ saṁgṛhya adhunā prajñotpādārthamāha|

cittābhāvānna dharmo'pi| ityādi|

dharmaḥ bhāvaḥ kṛtakākṛtakarāśiḥ| tatha pṛthivīdhātvādirapi| dharmāṇāṁ mūlaṁ cittamiti cittaṁ niṣiddham| caittadharmatāyāmuttaraṁ ākṣepoktikathitam|

anyatroktaṁ buddhena|

anakṣarasya tattvasya śrutiḥ kā deśanā ca kā|

śrūyate deśyate cārthaḥ samatā sāhyanakṣarā||

apicoktaṁ buddhena|

saṁvṛticaryāṁ naśritya paramārtho na deśyate|

paramārthaṁ tamajñātvā nirvāṇaṁ na pravartate||

kiñcoktaṁ śāstre|

yaḥ pratītyasamutpādaḥ śūnyatāṁ tāṁ pracakṣmahe|

pratītya jāyate yaddhi tadjātaṁ svabhāvataḥ||

pratītyopādāya jātaṁ yat[tat] śūnyaṁ hi pracakṣmahe|

yaḥ śūnyatāṁ prajānāti so'pramattastu paṇḍitaḥ||

[iti] bahūktirnirarthikā| evamadvayamārgeṇa sarvajñānaṁ buddhasādhanam| tasya mārgamimaṁ niścitya jñānārthaṁ ya advayamārgaḥ sa svayamadvayaḥ| athavā utpattivināśābhāvena sadasannityānityabhāvābhāvādidvayapratītyabhāvāt advayajñānam| evañcādvayaṁ, tadubhayasaṁśayānabhidhānaṁ prajñāpāramitājñānam| tat jñātvā yaḥ sākṣātkaroti sa tatvajñānāt buddho bhagavān| sa buddhaḥ karuṇābalena provāca| yāvadavidyāstitvaṁ janmaparigrahaḥ| avidyādito nivṛttamatraṁ cet jñānaṁ tattvajñaḥ [syāt] iti||

anādhāramidaṁ sarvam| iti|

nirādhārakaruṇāprajñācakṣuṣā nirātmakam| śūnyatākārakavedakavastvādhārābhāvakaruṇāprajñācakṣuṣā nirātmakam| śūnyatākārakavedakavastu ādhāro nāsti| idaṁ sarvaṁ traidhātukamaśeṣamasat śūnyatā| sa hi paramārthaḥ| prajñāpāramitāyāmapyuktam|

subhūtimavocat| rūpaṁ na prekṣate| ityādi|

dvādaśapratītyasamutpādaniṣedhadharmatāyām|

buddhaguṇanītabhāgīyaṁ dharmakāyaṁ śūnyatāvastu pracakṣate| tena hi prajñāpāramitā||

prajñādeśanāparivartastṛtīyaḥ

evaṁ prajñāṁ deśayitvā adhunā saṁvṛtāvupāyo deśyate|

dānaśīlakṣametyādi|

sūrye uditamatre chāyotpattivadupāya uktaḥ| prathamaṁ dānaṁ mūlamidhīyate| uktamanyatra|

ayaṁ hi sakalo lokaḥ sukhamekamabhīpsati|

nṝṇāṁ bhogavihīnānāṁ sukhāśā labhyate kutaḥ||

dānotsargeṇa hi bhoga utpadyate| tena dānaṁ mūlamuktam| dānāni catvāri| dharmāmiṣābhayamaitrīti| rājyasvaśiraḥparyantamavaradharmadānam| [tathā hi] dhanaṁ dhānyaṁ suvarṇaṁ rajataṁ maṇiḥ muktā pravālaḥ rathaḥ gajaḥ bhṛtyaḥ dāsaḥ dāsīū priyabhāryā duhitṛsutaḥ pradhānasvaṁ, śiraḥ karṇaḥ nāsā pāṇiḥpādaḥ cakṣuḥ svamāṁsaṁ raktaṁ astimajjā medaḥ tvak hṛdayamātmīyaṁ vastu sarvaṁ dadyāt| nanvevaṁ sati bodhisattvacaryā nātiduṣkarā ? kuśalopāyo hi buddhalābhakaraḥ| buddhasukhañca nistulaṁ sukham| duḥkhaśataiścaryāpi duḥkhaṁ na syāt| tadyathā ekaputravadhasamaye pitra vikriyate| cittabhyāsamātre tu nāśakathaṁ kiñcidapi| mayūrasya śarīrabhedādahiviṣamamṛtaṁ [bhavati]| viṣañca tadabhyāsāt rasāyanaṁ bhavati| ānandaviśeṣasukhajanakañca| yadabhyastaṁ tadamṛtaṁ bhavati| tena duḥkhaṁ cittavikalpaḥ||

śīlopāyaḥ| śīlābhidhā ca caryāsti daśākuśalavarjitā| prātimokṣasaṁvararakṣaṇam, sarvaprāṇyupakāramaitracittavattvam, svabhoge alaṁbuddhiḥ, abrahmacaryavarjanam, satyavacanamevaṁ karomīti, apāruṣyavacanam, parārādhanam, dharmaśo vinayacaryābhāṇakasya sagauravabhāṣaṇam, pareṇātmagrahaṇe alobhaḥ, kāmacittānāmanutpādanam, yātrādya dbhuta [darśana]varjanam, ākarṣaṇaśāṭhyavirahaḥ, triṣu buddhadharmasaṅgheṣu adhimukticittatvam, sarveṣāṁ sattvānāṁ buddhakaraṇe mahotsāhaḥ||

dānaśīlādinā ciramarjite'pi puṇye yadi kṣāntirnāsti| tadā sadya eva puṇyaṁ naśyet| uktañca śāntidevena|

sarvametatsucaritaṁ dānaṁ sugatapūjanam|

kṛtaṁ kalpasahasrairyat pratighaḥ pratihanti tat||

na ca dveṣasamaṁ pāpaṁ na ca kṣāntisamaṁ tapaḥ|

tasmātkṣāntiṁ prayatnena bhāvayedvividhairnayaiḥ||iti|

tisraḥ kṣāntayaḥ| duḥkhādhivāsanākṣāntiḥ parābhavamarṣaṇakṣāntiḥ dharmanidhyānakṣāntiśceti| tatra prathamā kasyādhivacanam| evaṁ-ahaṁ te anuttaradharma samyaksaṁbuddhalābhaṁ karomi bodhisattvacaryaviśuddhiñca karomi| [ityukte kaścidāha]mayoktaṁ śṛṇu| no cet jvalanmahāvanhau praviśya prajvala| duḥkhamutpannaṁ kāyo vahatu| tasyaivamuttaraṁ vadāmi| evaṁ satyapi atyantamutsahe| ahamanuttaradharma [samyak] saṁbuddha[lābha]āya bodhisattvacaryāśodhanāya ca trisāhasramahāsāhasralokadhātau agnijvālā bhūtvā brahmabhavana[paryantaṁ] svataḥ paripācayāmi| kaḥpunarvādastvaduktavanhiḥ|| parābhibhavamarṣaṇakṣāntiḥ, parīkṣayā [apakāriṣu] apradarśitakopaḥ āyudhena māṁse chinne'pi adhyadhikāṁ kṣāntiṁ janayitvā ahaṁ śata[dhā] hastacchedakamapi śirasi vahāmi taduparyapi maitracittayuktaḥ| iti|| dharmanidhyānakṣāntiḥ atigambhīre yāne atiśobhane munidharme prathamato labdhe kṣaṇamapi kiñcidasandigdhacittatvam| dharmanidhyānakṣāntividhistu parābhibhavamarṣaṇakṣāntivat| dharmābhāvaścādharo'tra viśeṣaḥ|| vīryaṁ śāntidevenoktam|

[evaṁ kṣamo bhajedvīryaṁ] vīrye bodhiryataḥ sthitā|

na hi vīryaṁ vinā puṇyaṁ yathā vāyuṁ vinā gatiḥ||

kiṁ vīryaṁ kuśalotsāhaḥ| iti|

vīryakaraṇārthadarśī kenacit priyeṇa viyuktaḥ vipriyeṇa ca saṅgataḥ vyādhijarāmaraṇaśokādiduḥkha durgatau patitaḥ [api] sadā kuśalakṣaṇakuśaladṛṣṭiḥ aṣṭasvakṣanasthāneṣu mokṣakāle ca bodhicaryāṁ saṁpaśyan kausīdyaṁ vihāya dṛḍhīkṛtya vimatihīnaḥ duḥkhaprahāṇāya vīryamārabheta||

dhyānam, prajñopāyāvubhau [ekī]kṛtya cittaikāgrīkaraṇaṁ dhyānam|| prajñā yathā pūrvoktā|| dānapāramitādikaṁ dātṛpratigrahītṛyatkiñcidanālambaṁ śūnyatayā prekṣeta| dānapāramitādi prajñāpāramitayā vyāptam| yathā sūryo dvīpān parivartyaṁ nivartate tathā||

pāramitāsaṁgrahaḥ| svārthatyāgo dānam| parānugrahaḥ śīlam| gativarjanaṁ kṣamā| kuśalotsāho vīryam| malānupalepo dhyānam| paramārthasatyadeśanāṁ prajñā| sattveṣu karuṇāvyāptīkaraṇaṁ prajñārasaḥ| buddhasādhakaḥ pitṛmātṛduhitṛbandhu parivārapatnyādirājyabhūmyaiśvaryasaukhyādi [ut] śiṣṭānnavat vihāya mokṣārthaṁ vanaṁ gacchet| dānādikantu na duḥkham, buddhalābhasukhaviṣamañca||

upāyadeśanāparivartaścaturthaḥ

upāyaprajñayostiṣṭham| iti|

prajñā yathā pūrvoktā| katham, pratītyasamutpādena vastuprajñaptilakṣaṇatā| upāyaḥ pūrvoktavaddānādikriyā| tāvubhāvekīkṛtya deśako gururnāsti cet, svapne'pi [na] utpadyate| evaṁ sati upāyaprajñe dve, tadbhedādvaye jāte punardānādibhede bahavo dāṣāḥ syuriti cet| nāmamātramidaṁ sarvam| upāyaprajñānidarśanaṁ saṁvṛtimātramāśritya siddhyati| [prajñā]pāramitāyāmapyuktam| danapāramitā nāmamātram| prajñāpāramitā nāmamātram| traidhātukamapi nāmamātram|| iti|

tadubhayaṁ nirākartumāha|

yato'bhūdyacca nāma tat| ityādi|

pūrvaṁ parīkṣitavat dharmo nāmamātramucyate| na paramārthato bhāvo'sti|

dharmatā na sa dharmo'stīti| iti|

nāmamātratayā siddhaḥ, vastuśūnyatā| pratītyasamutpannaḥ saṁvṛtimātram|

abhūtaṁ nāma śūnyatā| ityādi|

saṁvṛtau nāma nimittamātram| śabdavida āhuḥ| śabdātsarvamutpannamiti| sa svayameva saṁvṛtau nāmamātraṁ siddhaḥ|

vikalpo yastathoditaḥ| ityādi|

nāmamātram śūnyatā, parīkṣā pūrvavatsugamā|

rūpaṁ taccakṣuṣekṣitam| ityādi|

cakṣū rūpaṁ paśyatītyādi vyākaraṇaṁ bhagavatā saṁvṛtāvuktam|

mithyābhimānalokataḥ| ityādi|

abhimānena sattvaṁ deśakālamātrāṁ vāśritya bhagavatā varākisadṛśamuktam| paramārthastvavacanaḥ| paramārthaniścayopāyo mṛṣoktaḥ| duḥkhasatyaṁ duḥkhasamudayasatyaṁ nirodhasatyaṁ mārgasatyamityādyāryasatyāni catvāri saṁvṛtau deśitāni|

darśanaṁ yatpratītyajam| ityādi|

nāyako bhagavato vacanam| rūpaśabdādisamāgamakāmānāṁ sattvānāṁ prakāśayati| yena yān vividhairupāyaiḥ sattvān vineyān vinayati, tān mocayitvā nayati; tena bhagavān [nāyakaḥ]|

upacārāvaniṁ satīm| ityādi|

saṁvṛtimāśritya prathabhūmyādyucyate| paramārthabhūmistu sūkṣmabuddhyaparyantā| kalpanāvikalaśūnyatāvediprajñā yasyāsti sa buddhimān| sa ca bhagavān|

na cakṣū rūpamīkṣate| ityādi|

taimirika iva cakṣuḥ svayaṁ cakṣū rūpañca na paśyati| sa cittadharmaśca,-cittena citte dṛṣṭamātre cittaṁ na dṛśyate| tena na bhavet| samādhirājasūtre'pyuktam|

cakṣuḥśrotraghrāṇajivhākāyamanorūpaśabdagandharasaspraṣṭavyadharmā na santi| iti| tannigamayannāha|

sarvaṁ dṛśyaṁ yat| ityādi|

pūrvoktamupāyaprajñobhayaikīkaraṇajñānādikamanṛtamucyate|

lokaśca vijahāti yat| iti|

tadaviparītaṁ tattvam| lokaḥ prākṛtaḥ yadajānānaḥ yat-cintāpadmabhūtaṁ manasā acintyamindriyāviṣayabhūtamajñānapaṭalāndhakārapratiruddhamadṛṣṭaṁ-tyajati| [sa] paramārthaḥ atitīkṣnendriyaryajñāndṛṣṭigocaraḥ| āryaghanavyūhasūtre|

tattvamatyantamāścaryaṁ gambhīraṁ tadanantavat|

taddhi durlabhamityasmāllokasya kila buddhinā||

jñānaṁ tadgocaraṁ nāsti|

saṁvṛtiparamārthasatya [deśanā] parivartaḥ pañcamaḥ

ṣaṭsu jagadgatiṣu bhavasaṅkrāntyupāyo buddhalābhakaropāyaḥ samāptaḥ||

paṇḍitamaitreyanāthakṛtaḥ||