prathamo'dhyāyaḥ

abhidharmadīpaḥ

vibhāṣāprabhāvṛttisahitaḥ|

prathamo'dhyāyaḥ|

prathamaḥ pādaḥ|

om svasti| namaḥ sarvajñāya|
[1] yo duḥkhahetuvyupaśāntimārgaṁ pradarśayāmāsa narāmarebhyaḥ|

atra ṣaṣṭhīsamāsaparigrahe sati mārgasatyaṁ pradhānam| tathā coktam-“mārgavido(da)haṁ mārgasya...........” [iti] vistaraḥ| taduktaṁ bhavati-yo devamanuṣyebhyo mārgaṁ pradarśitavāniti|

samāhāralakṣaṇadvandvaparikalpe [tu catu]rṇāmapyāryasatyānāṁ prādhānyam| tathā coktam-“idaṁ duḥkhasatyamiti bhikṣavaḥ pūrvamananuśruteṣu dharmeṣu dharmacakṣurudapādi” iti vistaraḥ| taduktaṁ bhavati-yo devamanuṣyebhyaścatvāryāryasatyāni pradarśitavāniti|

tatra duḥkhasatyamekavidhamabhinirvṛttisvābhāvyāt| tathā coktam-“duḥkhā hi bhikṣavo bhavābhinirvṛttiḥ” iti| jātyādyaṣṭaprakāraṁ vā phalabhūtā vā pañcopādānaskandhāḥ| athavā paurvāntikaṁ pañcāṅgamaparāntikaṁ [dvyaṅgaṁ] tadubhayamabhisamasya saptāṅgam|

samudayasatyamekavidhaṁ tṛṣṇānirdeśāt| dvividhaṁ karmakleśātmakatvāt| pañcāṅgāni vā paurvāntikāparāntikāṅgasaṁgrahāt, hetubhūtā vā pañcopādānaskandhāḥ|

nirodhasatyamekaprakāramapratisandhijanmanirodhāt| satyadvayaprahāna(ṇa) bhedād dvividham, sopadhinirupadhiśeṣadhātubhedādvā| tṛ(tri)prakāraṁ vā prahāna(ṇa) virāganirodhadhātubhedāt| catuṣprakāraṁ vā catuṣphalabhedāt|

mārgasatyamekaprakāraṁ samyagdṛṣṭinirdeśāt| dviprakāraṁ vā sāsravānāsrabhedāt, darśaṇa(na) bhāvanābhedādvā| triprakāraṁ śīlasamādhiprajñāskandhabhedāt catuṣprakāraṁ vā prayogāmārgādibhedāt| pratipadbhedādvā| aṣṭaprakāraṁ samyagdṛṣṭyādyaṅgabhāvāt|

ityetāni catvāryāryasatyāni parijñeyaprahātavyasākṣātkartavyabhāvayitavyānīti bhagavān pradarśayāmāsa narāmarebhyasteṣāṁ satyadarśaṇa (na) bhavyatvāttadarthamudbhūtatvā[t]| atastāneva mārgapradarśaṇa (na)karmaṇābhipretā [n]| atasteṣu saṁpraghā(dā)nābhidhāyinī caturthī|

taṁ satpathajñaṁ praṇipatya buddhaṁ śāstraṁ kariṣyāmyabhidharmadīpam||

‘tam’ iti yaḥ prativiśiṣṭaviśeṣaṇaparichinnayacchabdacodanayo (yā) parigṛhītaḥ sa tacchabdena pūrvaprakṛtāpekṣopajanitayacchabdasaṁbandhena saṁspṛśyate| saṁścāsau panthāśca satpathaḥ| athavā satāṁ panthāḥ satpathaḥ| taṁ satpathaṁ jānīta iti satpathajñaḥ| ‘taṁ satpathajñaṁ prati(ṇi)patya’ iti kāyavāṅmanaskarmabhirabhyarthyetyarthaḥ|

‘buddham’ iti viśiṣṭaviśeṣaṇaparicchinno'pi buddhānusāripudgalapratipattyarthaṁ sākṣātpratītapadārthakena nāmnāpadiśyate buddha iti| atra buddhaśabdasya prasiddhiḥ budherakarmakatvavivakṣāyāṁ karttari kto bhavati| sarve vā jñānārthā gatyarthā iti karmakarttari ktavidhānam| abhidhānalakṣaṇatvācca kṛttaddhitasamāsānāmacodyam| dṛṣṭaṁ cedaṁ buddha ityabhidhānaṁ karttari loke prayujyamānam| tadyathā nidrāvigame padārthānubodhe'vidyānirāse ca vibuddhaḥ prabuddho devadatta iti| evaṁ bhagavānapyavidyānidrāvigamāt, sarvārthāvabodhācca buddho vibuddhaḥ prabuddha ityucyate| yathā vā paripākaviśeṣāt svayameva buddhaṁ padmamevaṁ bhagavānapi prajñādiguṇaprakarṣaparipākād buddho vibuddhaḥ prabuddha iti| sarvaśiṣṭaprayogācca| dṛṣṭo hyatra śiṣṭaprayogaḥ| yathoktaṁ vyāsena|

“etadbuddhā (ddhvā) bhā (bha)ved buddhaḥ kimanyad buddhalakṣaṇam” iti|
tasmādaśiṣṭacodyeṣvanādaraḥ|

atra puṇaḥ (naḥ) ślokasya pūrvārdhe parārthasaṁpādakaṁ vaiśāradyadvayaṁ pradarśitam| tṛtīye pāde svārthasampa[d]dyotakaṁ vaiśāradyadvayamāviṣkṛtam| na hyakṣīṇāsravaḥ śakto mārgamākhyātumiti| na cāsamyaksaṁbuddhaḥ sarvadharmānabhisaṁboddhumalamiti|
kathaṁ puṇa (na) reta

digātmāno vaiśeṣikaparikalpitā asattvādeva naiva nityāḥ nānityāḥ| asattvaṁ pūrvamā [vi] ṣkṛtam|

sāṁkhyīyamapi pradhānaṁ na nityam| kutaḥ ? traiguṇyasya

[2] sattvādyananyathābhāve vyaktābhāvaḥ prasajyate|
tadvikārādvikāritvaṁ prakṛtestadabhedataḥ||

yadi sattvādayo [guṇāḥ] nānyathā bhavanti hrāsavṛddhibhāvena, na tarhi kiñcittebhyo vyaktamutpadyate| athānyathā bhavanti, anityāstarhi prāpnuvanti| karmavaśādadoṣa iti cet, atra brūmaḥ|

[3] na karma svakatotsargāt

yadi pratipuruṣaṁ karmāṇi buddhipūrvāṇyabuddhikṛtāni vā pradhāne vidyante sādhāraṇapradhānakalpanāvaiyarthyaṁ tarhi prāptamiti| kiñca,

jñavyaktātmakatā malāḥ|
prākpakṣe muktyabhāvaśca dvitīye'nye'pyupaplavāḥ||

yadi tāni karmāṇi puruṣātmakāni natve(nve)vaṁ sati mokṣābhāvaḥ prāpnoti| puruṣanityatve karmaṇi(ni)tya[tva]prasaṅgāt| ‘ca’śabdāt puruṣakartṛtvādidoṣa(ṣā)śca| ‘dvitīye'nye'pyupaplavāḥ|’ prādhānātmakapakṣa ete ca doṣāḥ prasajantyanye'pi copaplavāḥ sādhāraṇatvādakṛtābhyāgamānirmokṣaprasaṅgāt| tasmāt trīṇyeva ca sarvajñābhihitānyasaṁskṛtāni nityānīti siddham|

vyākhyātāḥ aṣṭau padārthāḥ- saṁskṛtāḥ pañca, trayaścāsaṁskṛtāḥ| etāvaccaitatsarvaṁ yaduta saṁskṛtaṁ cāsaṁskṛtaṁ ceti|

taccaitadāyatanadhātuvyavasthānena vyavasthāpyate|

dvādaśa khalvāyatanāni| cakṣu dīni dharmāyatanāntāni|

aṣṭādaśa dhātavaḥ| cakṣurdhātū rūpadhātuścakṣurvijñānadhāturyāvanmanodhāturdharmadhāturmanovijñānadhāturiti|

tatra tāvat
[4] rūpaskandho hi netrādyā daśāyatanadhātavaḥ|
dharmasaṁjñe trayaskandhāḥ sā'vijñaptirdhruvatrayāḥ||

[5] manaḥsaṁjñakamanyo'pi saptavijñānadhātavaḥ|

iti|

kaḥ punarāyatanadhātvarthaḥ ? taducyate|

āyadvāraṁ hyāyatanaṁ dhāturgotraṁ nirucyate||

taduktaṁ bhavati-cittacaitasikākhyamāyametāni tanvantītyāyatanāni| yasmātsapta cittadhātavaścatvāraścārūpiṇaḥ skandhā ebhyaścatuṣpratyayātmakebhyaḥ pratāyante tadutpattiṁ vā pratyāyante tasmādāyatanāni|

dhātvarthastu gotrārthaḥ| taduktaṁ bhavati-ekasmiṁñccharīraparvate'ṣṭādaśa dharmagotrāni (ṇi)-iti | dhruvaṁ(va)dvayasyāpyatra pratinidhisthānīyāḥ prāptayo gotrabhūtā vidyante| ākāśaṁ ca sarvabhūtabhaumikarūpādhāramiti tadapyatrāstīti| svalakṣaṇadhāraṇādvā taddhātutvam|

atha kasmāddvādaśāyatanānyaṣṭādaśa ca dhātavaḥ pṛthaṅnirucyante ? natva(nva)nyataraṇi (ni) rdeśādgatārthametaditi| atrocyate|

[6] yogarūpyānukūlyāderdvādaśāyatanīṁ muniḥ|
buddhyādyekatvadhīhānyai dhātūṁścāṣṭādaśoktavān||

skandheṣu hi dṛśyamāneṣu yoginorasarvajñeyapratibimbakānyupatiṣṭhanti| dhātuṣvapi saptacittadhātupratibimbakāni sādṛśyād duravadhārāṇi bhavanti| dhātuskandhavyavasthā cāyataneṣūkteṣvabhihitakāraṇā bhavanti sulakṣā ceti dhātudeśanā| tadūrdhvaṁ skandhaprajñaptiḥ| yathoktam-“cakṣuḥ pratītya rūpaṁ cotpadyate cakṣurvijñānam| trayāṇāṁ sannipātāt sparśaḥ| sahajā vedanā ceti(ta)nā” iti| tasmādāyatanāni dhātūnāṁ yoniḥ, dhātavaḥ skandhānāmiti|

‘buddhyāde(dye)katvadhīhānyai dhātūṁścāṣṭādaśoktavān|’ sapta vijñānadhātavo hi deśyamānā buddhyaikatvagrāhaṁ nivartayanti| piṇḍaikātmagrāhaṁ ca nivartayanti|

vaibhāṣāḥ punarāhuḥ-“rūpasaṁmūḍhānāmāyatanadeśanā| cittace(cai)ttasaṁmūḍhānāṁ skandhadeśanā| rūpacittasaṁmūḍhānāṁ dhātudeśanā| tīkṣṇendriyānāṁ (ṇāṁ) vā skandhadeśanā| madhyendriyānā (ṇā) māyatanadeśanā| mṛdvindriyānāṁ (ṇāṁ) dhātudeśanā| evaṁ saṁkṣiṁptamapyavistararucīnām|”

athavā ‘buddhyaikatvādidhīhānyai dhātūṁścāṣṭādaśoktavān|’ ye khalu buddhyaikatvamadhyavasitā manasaścetanāyāṁ vā rūpacittaikatvaṁ vā teṣā(ṣāṁ)mamad(tva) buddhinirāsārthamaṣṭādaśadhātūnuktavāniti|

kaḥ punarayaṁ ṣaḍbhyo vijñānakāyebhyo'nyo manodhātuḥ ? na khalu kaścidanyaḥ| kiṁ tarhi ?

[7] ṣaṇṇāmanyo nyatantratvātkāraṇaṁ yaddhi tanmanaḥ|

svaviṣayālambanakriyāpekṣayā vijñānāntarotpādanādiśaktyapekṣayā caikasya vijñānasya tridhā nirdeśaḥ kriyate-‘manaścittaṁ vijñānaṁ ca’ ityanāgatasyātītasyāpi bhūtabhāvinyā saṁjñayā vyapadeśaḥ| evaṁ sati “aṣṭādaśadhātavastraiyadhvikāḥ” ityabhidharmagrantho'pyanulomito bhavati| sūtre'pi coktam-“yatpunastadbhavati cittamiti vā mana iti vā” iti vistaraḥ| tadevaṁ vyācakṣāṇena bhavatā nityaṁ karaṇaṁ mano ‘nityaścātmā kartā’ iti pratiṣiddhaṁ bhavati|

atha kasmāttadeva cakṣurvijñānādīnāṁ pañcānāmapyāśrayatvena noktamiti ?

atra brūmaḥ-

rūpyarūpāśrayāstitvātpañcānāṁ rūpyudāhṛtaḥ||

cakṣurādīnāmasādhāraṇatvāditi|

atha yaduktam-‘sasaṁprayogā sahasaṁgrahena (ṇa) iti| kau puṇa (na) rimau saṁgrahasaṁprayogāvityetadapadiśyate|

[8] skandhāyatanadhātūnāṁ svātmanā saṁgrahaḥ smṛtaḥ|

kṣaṇaparamānu(ṇu)jātisaṁkhyānāṁ pratyekaṁ yathāyogaṁ saṁgraho veditavyaḥ| kasmāt ?

svātmanā nityamaviyogāt

tasmād dravyātmasaṁgrahaḥ| sacchabdanimittaṁ hi sato bhāvaḥ sattā dravyaṁ prakṛtyarthaḥ| dravyātmasaṁgrahaḥ pratyayārtha[:], satkṛ(tkri) yā vopacārasattārūpā| vaiśi(śeṣi)kasattā tu nobhayamarthāntaratvāt| na hyarthāntaraṁ svātmopapadyate| kiñca, svātantryāt| niruktyapabhraṁśācca| nahi ghaṭena sattotpādyate| āvaraṇābhāvāttani(nna)tyatvābhyu pagamācca| niruktyapi bhraśyate-sattāyogātsantī [ti]| syānmālyādivatsattāvānvā kriyāvaditi| yastvayaṁ saṁgravastvādiṣu saṁgrahaḥ proktaḥ sa kādācitkatvād gauṇo mantavyo na mukhyaḥ|

saṁprayogastu

samatvaṁ cittacaitasām||

pañcabhiḥ samālambane prayujyanta iti| samprayuktāścittacaitasā eva dharmā nānya iti||

atha ya ete sūtrāntareṣu skandhāyatanadhātusaṁśabditā dharmāḥ śrūyante te kimeṣveva saṁgrahaṁ gacchanti, āhosvinneti ? atrocyate|

[9] tadākhyā ye'nyasūtroktāsteṣāmeṣveva saṁgraham|
brūyācchāstranayābhijño buddhyāpekṣya svalakṣa[ṇam]||

tatra tāvacchīlaskandhādīnāṁ pañcānāṁ skandhānāṁ śīlaskandho rūpaskandhena saṁgṛhītaḥ| śeṣāḥ saṁskāraskanghena| daśa kṛtsnāyatanānyapyalobhasvābhāvyādaṣṭānāṁ dharmāyatanena| saparivāṇāṇi tu manodharmāyatanābhyāṁ pañcaskandhasvabhāvatvāt| antye dve kṛtsnāyatane catuḥskandhasvabhāvatvāt, manodharmāyatanābhyām|

dhātūnāmapi ṣaḍ dhātavaḥ| tebhyaścatvāraḥ spraṣṭavyadhātūnām, pañcamo rūpadhātūnāṁ, ṣaṣṭhaḥ saptabhi [ścitta]dhātubhiḥ||

[10] anyonyasaṁgraho jñeyaḥ skandhādīnāṁ yathāyatham|

rūpaskandhasya daśasvāyatanadhātuṣu rūpiṣu saṁgraho veditavyaḥ| dharmāyatanadhātupradeśena [tra]yānā(ṇā)mapi skandhānāṁ yathāyogadharmāyatanadhātubhyām| antyasya tu manaāyatanasya saptabhiścittadhātubhiriti||

atha kasmādasaṁskṛtaṁ skandhairasaṁgṛhītam ? brūmaḥ|

nādhvasvapatanādibhyo nityānāṁ skandhasaṁgrahaḥ||

ādiśabdānniṣkriyatvaskandhalakṣaṇaviyuktatvācceti||

[11] dharmaskandhasahastrāṇāmaśīterapi saṁgrahaḥ|
jñeyo'vataraṇeṣveva taiḥ sanmārgāvatāraṇāt||

aśītiḥ khalvavataraṇasahasrāṇi yairviṇe(ne)yāḥ sanmārgamavatāryante||

kiṁ punasteṣāmekaikasya pramāna(ṇa)m ? brūmaḥ| atrācāryāṇāṁ bhedaṁgatā buddhayaḥ| kecidāhuḥ

[12] dharmaskandhapramānaṁ (ṇaṁ) tu satyāderekaśaḥ kathā|

satyadhyānasamādhisamāpattivimokṣapratītyasamutpādaskandhādīnāmekaśaḥ kathā dharmaskandhaḥ| rāgādicaritapratipakṣo dharmaskandha ityācāryakam|

tatsatattvaṁ tu keṣāñcidvāṅnāmāpīṣyate paraiḥ||

yeṣāṁ tāvadvāksvabhāvaṁ buddhavacanaṁ teṣāmaśītidharmaskandhasahastrāṇi rūpaskanghaikadeśena saṁgṛhītāni| yeṣāṁ punarṇā (rnā) masvabhāvaṁ teṣāṁ saṁskāraskandhasaṁgṛhītāni| ayaṁ tvāgamaḥ-“jīvato bhagavato vāṅnāma svabhāvaṁ buddhavacanaṁ gauṇamukhyanyāyena| pariṇi(ni)rvṛtasya tu nāmasvabhāvameva, na vāksvabhāvam, brahmasvaratvānmunīndrasya, lokavācāṁ tatsādṛśyānupapatteḥ||”

kasmātpunarete ṣaḍ dhātavaḥ pṛthagucyante ? yasmādete

[13] sattvaprajñaptyupādānaṁ maulaṁ ṣaḍdhātavo matāḥ|
proktāstadbhedato yasmādasminmāro(smimāno) nivartate||

ete hi ṣaḍdhātavo garbhāvakrāntikāle maulaṁ sattvadravyaprajñaptyupādānam| katham ? yasmādayaṁ kāyākhyaḥ samucchrāyaḥ pṛthivīdhātunā khakkhaṭalakṣaṇena sandhārito bhūtāntaravṛttyudreko'sthisnāyunakhadantaromādisaṁcayaḥ| abdhātunā dravasnehalakṣaṇena śleṣmarudhirādimayenābhiṣyanditasaṁśleṣita bhūtāntaraḥ| tejodhātunoṣṇasvabhāvena paripācitakledadaurgandhaḥ| vāyunā ca preraṇātmakena saṁcāritabhojanarasadhātuviṇmūtraśleṣmapittasaṁcayaḥ| nabhodhātunā ca mukhanāsikākarṇādicchidrajanitabhojanapāṇā(nā)dipraveśaniṣkramaṇakriyaḥ| vijñānadhātunā vastūpalabdhilakṣaṇena vāyudhātukriyādhyāsinotpāditasaṁjanitāṅgapratyaṅgaceṣṭo maulaṁ sattvadravyamityupacaryate| indriyāni (ṇi) cakṣurādīni khalvatra bhūtagrahaṇena gṛhyante, caitasikā vijñānagrahaṇeneti prādhānyād bhūtacittagrahaṇam|

kimarthaṁ puṇa (na) reta eva dhātuṣaṭkamupadiṣṭam ? yasmādasya bhedāt ‘asmimāno nivartate’| katham ? ṣaḍdhātuprabhedādātmadṛṣṭinirāsaḥ| tannirāsādasmimānasamuddhātaḥ||

‘satkāyadṛṣṭipuṣṭatvāt’

ityatra puṇaḥ (naḥ)

[14] kliṣṭameva hi vijñānaṁ

vijñānadhāturabhipretam| kasmāt ?
[draṣṭavyaṁ] janmaṇi (ni) śrayāt|

yasmādete ṣaḍdhātavo janmano niśrayabhūtāstasmāt| ‘kliṣṭameva vijñānaṁ’ atra draṣṭavyam|

kaḥ puṇa(na)rayamākāśadhāturanyaḥ puṇaḥ (naḥ) pṛthagākāśāt ? taducyate|

khadhātuḥ pṛthagākāśādrūpāyatanasaṁgrahāt|

ākāśaṁ hi dharmāyatanasaṁgṛhītaṁ nityaṁ ca| ākāśadhātustu cākṣuṣo rūpāyatanasaṁgṛhītaḥ, ālokatamaḥsvabhāvo varṇaviśeṣo vātāyanacchidrādyabhivyaktarūpaḥ| tatpunaḥ

[15] nabhaḥ khalu nabho dhātorāsanno hetureṣa tu|
bhūtānāṁ tāni tajjasya rūpasyaitattu cetasaḥ||

uktaṁ hi bhagavatā-“pṛthivyapsu niśritā| āpo vāyau| vāyurākāśe| ākāśaṁ tu nityatvātsvapratiṣṭhitam” iti|

yadi khalu svapratiṣṭhā(ṣṭha)mākāśaṁ kasmāttarhyuṁktam-ākāśamāloke sati prajñāyate|” brūmaḥ| naiṣa doṣaḥ| ādheyenādhāraprajñāpanāt| sarvasya khalu saṁskṛtasya mūrtikriyāpratilambhe gagaṇa(na)mādhāraḥ| athavā''kāśadhāturatrākāśaśabdenoktaḥ| sa hi brāhmaṇaḥ praṣṭā tasminnākāśadhātāvākāśasaṁjñītyata evoktamāloke sati prajñāyate| na cākāśamāloke sati prajñāyate, anidarśaṇa(na)tvāt| eṣa akāśadhāturbhūtānāmāsanno niśrayaḥ| tāni tu tajjasyopādāyarūpasya| tadapi vijñānasya| vijñānamadhicaitasikānāṁ viprayuktānāṁ ca dharmāṇām| ata ākāśaṁ trailokyapratiṣṭhā| tadabhāve trailokyamapratiṣṭhitamanādhāraṁ, ṇa(na) prajñāyeta| tasmādākāśaṁ jagadutpattipralayanimittaṁ nā(na) nārāyana(ṇa) iti siddham| gatametat||

idānīṁ vaktavyam| ṣaṇṇāmadhyātmikānāṁ dhātūnāṁ ko'nukramaḥ ? brūmaḥ|

[16] pratyakṣavṛttiryattatprāgaprāptagrāhyato'pi yat|
tato'pi yaddavīyo'rthaṁ paṭiṣṭhamitarādapi||

pratyakṣavṛttīni khalu cakṣurādīni pañca prāguktāni| tebhyo'pyaprāptagrāhiṇī dve prāgukte| tayorapi yadya (dda)vīyo'rthaṁ tatprāguktam| prāptagrāhināṁ(ṇāṁ) tu ‘paṭiṣṭhamitarādapi’ yatpaṭutaraṁ tatprāguktamiti||

abhidharmadīpe vimāṣāprabhāyāṁ vṛttau prathamā(mā) dhyāsya dvitīyaḥ pādaḥ||

prathamādhyāye

tṛtīyapādaḥ|

idamidānīṁ vaktavyam| ya ete'ṣṭādaśadhātavaḥ, eṣāṁ kati sanidarśaṇāḥ (nāḥ) katyanidarśaṇāḥ (nāḥ) ? kati sapratighāḥ katya pratidhāḥ ? kati vyākṛtāḥ katyavyākṛtā iti ? ata idaṁ pratāyate||

[17] sanidarśaṇa (na) ādyārthaḥ

ādyasya cakṣurdhātoryortho rūpadhātvākhyaḥ sa sanidarśaṇaḥ (naḥ)| saha nidarśaṇe(ne) na nirdiṣṭa iti kṛtvā| nidarśanaṁ vāsya saṁbandhi vidyata iti sanidarśaṇaḥ (naḥ)||

mūrttāḥ sapratighā daśa|

saptacittadhātūndharmadhātuṁ ca hitvā daśānye mūrttā dhātavaḥ ‘sapratighā daśa’|

pratigho nāma pratighātaḥ| sa ca trividhaḥ| āvaraṇaviṣayālambanapratighātaḥ| tatrāvaraṇapratighātaḥ svedeśe parasyotpattipratibandhaḥ| sa tu mūrttāṇā(nā)meva saṁsthānavatāṁ paramāṇūnāṁ digdeśanirdeśyānāṁ dharmāṇām| yathā hastohastena pratihanyate upalo vopale [na]| viṣayapratighātaścakṣurādīnāṁ viṣayiṇāṁ rūpādiṣu sveṣu viṣayeṣu pratighātaḥ| yasya yasmin vṛttiḥ sannipātalakṣaṇā kāritrākhyā ca sa tasmin pratihanyate tato'nyatrāvṛtteḥ| ālambanapratighātaścittacaittānāṁ sveṣvālambaneṣu pratighātaḥ||

kaḥ punarviṣayālambanayorviśeṣaḥ ? yasminyasya kāritraṁ sa tasya viṣayaḥ| yaccittacaittairgṛhyate tadālambanam| tadihāvaraṇapratighātena daśānāṁ sapratighatvamanyonyāvaraṇāt|

‘ye dharmā viṣayapratighātena sapratighā āvaraṇapratighātenāpi te’ iti ? catuṣkoṭikaḥ | prathamā koṭiḥ-saptacittadhātavodharmadhātupradeśaśca yaḥ saṁprayuktaḥ| dvitīyā-pañca viṣayāḥ| tṛtīyā-pañcendriyāṇi| caturthī-dharmadhātupradeśaḥ saṁprayuktakavarjaḥ|

‘ye viṣayapratighātena sapratighā ālambanapratighātenāpi te’ iti paścātpādakaḥ-ye tāvadālambanapratighātena viṣayapratighātenāpi te syuḥ| viṣayaprati ghātena, nālambanapratighātena pañcendriyāṇi|

“yatrotpitsormanasaḥ pratighātaḥ śakyate paraiḥ karttum|
tatsapratighaṁ jñeyaṁ viparyayādapratighamiṣṭam||”

iti bhadantakumāralātaḥ|

uktāḥ sapratighāḥ||
kuśalādayo'bhidhīyante|
anyatra rūpaśabdābhyāṁ ta evāvyākṛtā matāḥ||

ta eva daśāvyākṛtā rūpaśabdadhātuvarjāḥ| tau hi triprakārau kuśalākuśalāvyākṛtau||

[18] śeṣāstridhā

saptacittadhātavo hi triprakārāḥ| dharmadhātuśca| saṁprayuktastriprakāraḥ, viprayukto'saṁskṛtaśca| yathāśāstraṁ kaścit triprakāraḥ kaścidekaprakāraḥ saṁbhavato draṣṭavyaḥ|

kaḥ punaḥ kuśalārthaḥ ? śikṣitārthaḥ kuśalārthaḥ pravīṇavat| vipākahetāvaupamiko draṣṭavyaḥ| evamakuśalo'pi avyākṛtastūbhayapakṣāvyākaraṇādavyākṛta ityabhiprāyaḥ||

kati kāmadhātupratisaṁyuktāḥ kati yāvadapratisaṁyuktā iti| tadidamārabhyate|

iha sarve'pi

kāmadhātau sarve'pyaṣṭādaśa vidyante|

rūpadhātau caturdaśa|
rasagandhau savijñānau dhātū hitvā

gandharasadhātū tadvijñānadhātū ca hitvā| ārūpye

trayontimāḥ||

agrapaścāntima[:]smṛtaḥ| antāścetyupasaṁkhyānam| paścimā manodhātumanovijñānadhātudharmadhātava evamārūpyadhātau santi||

kati sāsravāḥ katyanāsravāḥ

[19] sāsravāṇā (nā)stravā antyāstrayaḥ

anantaroktāstatra sāsravāḥ duḥkhasamudayasatyasaṁgṛhītāḥ| anāsravāstu mārgasatyāsaṁskṛtasaṁgṛhītāḥ||

śeṣāstu sāsravāḥ|

pañcadaśadhātavaḥ sāsravāḥ, āsravasaṁyogitvavyavakīrṇatvāṅgabhāvebhyaḥ|

kośakārastvāha-“anuśayānuśayanātsāsravāḥ|” tadetadabrahmam (hma)| na| niruktānuśayārthāparijñānāt| niruktāparijñānaṁ tāvat| anuśayānuśayanāt sānuśayāḥ|

na sāsravā na yāvadoghāḥ| āsravā hi ābhavāgrādyāvadavīcimupādāya cittasantatiṁ strāvayanti svayaṁ ca sravantītyāsravāḥ| anuśayāstvanuśerate| kleśāḥ kliśnanti| granthā grathnanti| saṁyojanāni saṁyojayanti| oghāḥ apaharanti| iti svakriyādvāreṇaiteṣu vargeṣvetā nairuktyasaṁjñā niviśanta ityeṣā vyākhyānītirjyāyasī|

anuśayārtho'pi yadi puṣṭyarthastena mārgaṇi (ni)rvāṇālambaneṣu mithyādṛṣṭyādiṣu poṣotkarṣadarśaṇā(nā)t, nirvāṇamārgayorapi rūpādivat sāsravatvaprasaṅga iti| gatametat||

kati savitarkā[:]kati savicārā iti vistaraḥ|

sālambaprathamāḥ pañca sopacārāstrayastridhā||

sālambanānāṁ dhātūnāṁ ye prathamāḥ pañca te savitarkāḥ savicārāḥ| ‘trayastridhā’| ye tvantyāstrayaste tredhā| savitarkāḥ savicārāḥ| vicāramātrāścāvitarkāḥ| avicārāśca| kāmadhātau prathame ca dhyāne vitarko ṇai(nai)ṣu triṣu prakāreṣu praviśati| sa khalvavitarko vicāramātraśca||

atrāha-yadi pañcavijñānakāyāḥ savitarkāḥ savicārāḥ kathaṁ tarhi [a]vikalpā ityucyante ? brūmaḥ

[20] nirvikalpaguṇasvārthāḥ

guṇaḥ svārtho yeṣāṁ te bhavanti ‘guṇasvārthāḥ’| ete hi

asmārādanirūpaṇāt|

avikalpā ityucyante| etau hi pradhānau vikalpau traiyadhvikadharmaviṣayau| yogiṇāṁ(nāṁ) kṛtākṛtakarmāntapratyavekṣaṇā cittarakṣaṇe smṛtiḥ pradhānī bhavati| dharmasvasāmānyalakṣaṇahetuphalasaṁbandhādiṣu pravicayākhyaḥ prajñāsvabhāvaḥ prādhānyamanubhavati| atra tu

manobhaumī smṛtiḥ pūrvo dvitīyo dhīrṇi(rni)rūpikā|

‘manobhaumī’ti vartate| pañcānāṁ vijñānakāyānāṁ jātibadhirapuruṣarūpadarśanavadvṛttiḥ| tatrāpi ca smṛtiḥ samāhitā cāsamāhitā ca anusmṛtivikalpaḥ, ālambanābhilapaṇa(na)tulyatvāt| prajñā tvasamāhitaivā'bhinirūpaṇā vikalpaḥ, samāhitāyāḥ prakāraviśeṣaṇi(ni)rūpaṇābhāvāt, pūrvanirūpitopalakṣaṇamātravṛttitvācca||

athaiṣāṁ ṣaṇṇāṁ vijñānakāyānāṁ kataradvijñānaṁ kiyadbhiḥ savikalpakam ? tadidamāviṣkriyate|

[21] vijñānapañcakaṁ kāmeṣvekena savikalpakam|

svabhāvavikalpena|

tasmādanyat tribhiḥ

manovijñānaṁ kāmeṣu tribhiḥ savikalpakam|

dhyāne prathame cāsamāhitam||

prathame hi dhyāne yadasamāhitaṁ manovijñānaṁ tat tribhireva|

[22] dvābhyāmavyagraṁ

yatpunaḥ samāhitaṁ[ta]ddvābhyāmevābhinirūpaṇavikalpamapāsya|

ekena cakṣuḥśrotratvagāśraya[m]|

yatpunaścakṣuḥśrotratvagāśrayaṁ vijñānaṁ prathame dhyāne tadekenaiva|

dvābhyāṁ taduparivyagraṁ

dvitīyādiṣu dhyāneṣu dvābhyāṁ vyagramiti vartate|

ekenaiva samāhitam||

anusmṛtivikalpenaiva| evaṁ yāvadbhavāgram||

idamidānīṁ vaktavyam| kutra kasya ṣaṭprakāraṁ vijñānaṁ kuśalādivikalpakaṁ bhavati ? tadidamabhidharmagahvaraṁ prastūyate|

[23] ucchinnaśubhabījasya darśaṇaṁ(naṁ) savikalpakam|
kuśalaṁ nāsti vijñānamanyatra pratisandhitaḥ||

iha tāvaducchinnakuśalamūlasya pañca rūpondriyāśrayabalotpannaṁ darśakaṁ vijñānaṁ kuśalaṁ na vidyate, anyatra kuśalamūlapratisandhānāt|

[24] kāmebhyo vītarāgasya bālasyāhānidharmiṇaḥ|
dvidhāpyakuśalaṁ nāsti

darśakaṁ ca manovijñānaṁ ca yadyaparihāna(ṇa)dharmā bhavati|

kliṣṭaṁ cāryasya nottamam||

na cāryasyordhvabhūmyālambanaṁ kliṣṭaṁ vijñānaṁ vikalpakamasti||
kiñca,
[25] nākliṣṭāvyākṛtaṁ kiñcidūrdhvabhūmivikalpakam|

na cānivṛtāvyākṛtaṁ kiñcidūrdhvabhūmivikalpakamasti|

kliṣṭaṁ vikalpakaṁ cāpi nāstyadhobhūmigocaram||

na ca kliṣṭaṁ vijñānamadharabhūmyālambanaṁ vikalpakamasti|

[26] tridheha dvayamāryasya

iha kuśalākuśalāvyākṛtaṁ darśakaṁ ca manovijñānaṁ ca vikalpakamasti|

rāgiṇaḥ saśubhasya ca|

avītarāgasyāpyanucchinnakuśalamūlasya pṛthagjanasya trividhaṁ dvayamasti|

na śubhaṁ nāpi ca kliṣṭaṁ dvitīyādiṣu darśakam||

vijñānamastīti||

idamidānīṁ vaktavyam| kathamasatyātmani śāśvate tadguṇe ca saṁskāre smṛtihetāvasati pratikṣaṇavinaśvareṣu ca vijñāneṣu ca parasparākṛtasaṁketeṣu pūrvānubhūto'rthaḥ smaryate ? [tada] padiśyate| yadyapi dattottara eṣa vādaḥ, tathāpīdaṁ śāstrānugatamārabhyate|

[27] prayogādaṅgasānnidhyātsabhāgatvācca santateḥ|
prāgvijñānānubhūte'rthe cetasyutpadyate smṛtiḥ||

praṇidhānānubhavajñānapāṭavasātatyakāritvābhyāmasahakāritvābhyāmasahakārikāraṇasānnidhye santatyānukūlebhyaḥ pūrvavijñānānubhūte rūpādau vastuni smṛtirutpadyate|

ātmamanaḥsaṁyogātsaṁskārāpekṣā tadutpattiriti cet| na| ātmamanaḥ- saṁyogaḥ saṁskārāṇāṁ śaśaviṣāṇavadasiddhatvānnityasyāsyātmanaḥ saṁskārāṇāmanupapatteḥ| saṁskārasaṁyogaśca sakalātmavyāpitva(tve) pradeśavṛttyabhyupagamadoṣācca| tasmāt suṣṭhūktaṁ prayogādaṅgasānnidhyādibhyaḥ smṛtirutpadyate paramārthasaṁvṛttiviṣayā||

[28] etadviparyayāt māndyātkleśarogābhibhūtitaḥ|
jñātapūrveṣu vismṛtiḥ saṁprajāyate||

idamidānīṁ vicāryate| duḥkhadarśaṇa (na) heyādinā pañca prakāreṇa vijñānena yadanubhūtaṁ tatkatamena smaryate ? tadidaṁ prastūyate|

[29] dṛṣṭaṁ dvitricatuḥpañcaprakāreṇāpi cetasā|
smaryate sattadanyaiśca nānyo'nyaṁ vyoghadṛkkṣaye||

sarvāni (ṇi) khalu duḥkhadarśaṇā (nā) diheyāni pañcaprakārāṇi paramparānubhūtaṁ smarati(nti)| ayaṁ tva[tra] niyamaḥ-‘nānyo'nyaṁ vyoghadṛkkṣaye|’ nirodhamārgadarśaṇa(na)prahātavyānubhūtaṁ tu nānyo'nyaṁ smṛtipratiniyatālambanatvāt| śeṣāstu trayaḥ prakārāḥ sambhinnālambanatvānna pratiṣidhyante||

[30] vijñānānāṁ tu pañcānāṁ yadekenānubhūyate|
tatsmaryate'pi cānyena

manovijñānenetyarthaḥ|
tena khalvitarairapi||

manovijñānenāpi yadanubhūtaṁ tat ṣaḍbhirapi smaryate||

atha dvādaśānāṁ cittānāṁ ko'rthaḥ kenānubhūtaḥ katibhiḥ smaryate ? dvādaśacittāni| kāmāvacarāṇi kuśalādīni catvāri| rūpāvacarāṇi trīnya(ṇya)nyatrākuśalāt| evamārūpyāvacarāṇyetānyeva trīṇi| śaikṣamaśaikṣaṁ ca| smṛtirapi tatsaṁprayuktā dvādaśavidhaiva|

tatra kiṁ kenānubhūtaṁ ta[d] dvādaśabhirapi smaryate ? kāmāvacarakuśalānubhūtaṁ tad dvādaśavidhayā smarati| evamakuśalena| tannivṛtāvyākṛtānubhūtamaṣṭavidhayā smarati| kāmāvacaryā sarvayā| rūpārūpyāvacaryayā'nyatra nivṛtāvyākṛtānivṛtāvyākṛtāyāḥ śaikṣāśaikṣābhyāṁ ca| evamanivṛtāvyākṛtena| rūpāvacarakuśalānubhūtaṁ sarvābhiḥ smarati| tannivṛtāvyākṛtānubhūtaṁ daśabhiranyatra kāmāvacaraṇi(ni)vṛtāvyākṛtānivṛtāvyākṛtābhyām| tadanivṛtāvyākṛtānubhūtaṁ daśabhiraṇya(nya)trārūpyāvacaraṇi (ni)vṛtāvyākṛtānivṛtāvyākṛtābhyām| ārūpyāvacaraḥ kuśalānubhūtaṁ daśabhiraṇya(nya)tra kāmāvacaraṇi(ni)vṛtāvyākṛtānivṛtāvyākṛtābhyām| tannivṛtāvyākṛtānubhūtaṁ navabhiraṇya(nya)tra kāmāvacaraṁ nivṛtāvyākṛtānivṛtāvyākṛtābhyām| rūpāvacarāccānivṛtāvyākṛtāt| evamanivṛtāvyākṛtena| śaikṣānubhūtamekādaśabhiranyatrakāmāvacaraṇi(ni)vṛtāvyākṛtādevamaśaikṣene(ṇe)ti| saṁkṣepārthastvayaṁ ślokaiḥ pradarśyate|

[31] dvyavyākṛtānubhūtaṁ yaccittaṁ dvādaśakādiha|
vyārūpyarūpaṇi(ni)vṛteḥ smaryate'ṣṭābhireva tat||

kāmadhātau nivṛtāvyākṛtā'nivṛtāvyākṛtābhyāṁ yadanubhūtaṁ tadaṣṭābhiḥ smaryate| rūpārūpyāvacare dve nivate hitvā| śekṣamaśaikṣaṁ caivamanivṛtāvyākṛtena|

[32] rūpārūpyāptanivṛtaśubhābhyāṁ tu kramena(ṇa) yat|
kāmāptāvyākṛte hitvā smaryate daśakena tat||

kāmāvacaraṇi(ni)vṛtāvyākṛte hitvā|

[33] rūpe tvanivṛtākhyena dṛṣṭamavyākṛtena yat|
ārūpyāvyākṛte hitvā tadanyaiḥ smaryate punaḥ||

yatkhalu rūpadhātau anivṛtāvyākṛtenānubhūtaṁ tadārūpyāvyākṛte hitvā tadanyairdaśabhiḥ smaryate||

[34] ārūpyāvyākṛtajñātaṁ yaśceto navakena tat|
kāmāptāvyākṛte hitvā rūpāptānivṛtaṁ tathā||

gatametadaupodghātikaṁ prakaraṇam| prakṛtamevābhidhīyatām||

ya ete'ṣṭādaśadhātava eṣāṁ kati sālambanāḥ katyanālambanāḥ katyupāttāḥ katyanupāttāḥ kati saṁcitāḥ katyasaṁcitāḥ ? tadidamārabhyate|

[35] cittākhyāḥ sapta sālambā dharmākhyaḥ saṁprayuktakaḥ|

sālambanā iti vartate| śeṣāstvanālambanā viṣayāgrahaṇāt||

amūrtā dhvaninā sārdhamanupāttāḥ

ya ete saptacittadhātavo dharmadhātvardhena sahoktāste śabdena sahānupāttāḥ| ato'nye

nava dvidhā||

ye santānādhirohinaḥ(ṇaḥ) pratyutpannāścakṣurādayastadavinirbhāgiṇaśca rūpādayaḥ| śeṣāstvanupāttāḥ| niścetanatvādanātmabhāvaparyāpanna[tvā]cca| śeṣā ye bāhyāḥ kāyendriyasaṁtānavyatirekavartinaste'nupāttā iti siddham||

kati bhūtāni kati bhautikāḥ ? tatrāpyucyate|

[36] spṛśyaṁ dvidhā

atra bhūtāni catvāri bhautikaṁ ca gurutvādisaptaprakāram |

sadharmāṁśāḥ saha tā nava bhautikāḥ|

saha dharmadhātvaṁśenāvijñaptyākhyena ‘sa[ha] tā nava bhautikāḥ’ ||

evaṁ kati mūrtāḥ ?

daśa sāvayavā mūrtāḥ

śeṣāstvamūrtāścakṣurvijñānadhātvādayaḥ|

ta eva daśa saṁcitāḥ||

paramānu(ṇu)saṁghātā ityarthaḥ| ta evāṣṭau cakṣurvijñānadhātvādayo [hitvā śeṣā daśa] saṁcitāḥ||

kati cchettāraḥ kati cchedyāḥ, kati dagdhāraḥ kati dāhyāḥ, kati tolayitāraḥ kati tolyāḥ ? tadidamatrocyate|

[37] rūpagandharasasparśāścchetṛcchedyātmakā matāḥ|
dāhakāstolakāścaite dāhyāstolyāsta eva vā||

‘vā’ śabdo matavikalpārthaḥ| keṣāñcittejodhātureva dagdhā gurutvamevā(va) tolyam||

kati vipākajāḥ katyaupacayikāḥ ?
[38] pañca rūpīndriyātmāno vipākopacayātmakāḥ|

vipākakāraṇahetvadhīnajanmatvāt naiṣyandikāni cakṣurādīni pañca na vidyante| mṛtasya vipākajavyatiriktatanniṣyandābhāvāt| tatra vipākahetorjātā vipākajāḥ, madhyapadalopaṁ kṛtvā gorathavat |

amūrttā naupacayikāḥ

saptacittadhātavo dharmadhātuścāmūrttā naiṣyandikavipākajāstu vidyante sabhāgavipākahetubalotpatteḥ|

tridhā śeṣāḥ

rūpadhātvādyāścatvārastriprakārā ye kāyendriyasahavartiṇa(na)ste tridhā| bāhyāḥ te dvidhā|

dhvanirdvidhā||

śabdastu vipākajo nāstītyāgamaḥ| yuktirapīcchātastatpravṛtteḥ||

idānomidamucyate | yaścakṣurdhātunā samanvāgataḥ samanvāgamaṁ pratilabhate cakṣurvijñānadhātunāpi saḥ ? yo vā cakṣurvijñānardhātunā cakṣudhātunāpi saḥ ? āha| nātraikāṁśaḥ| yasmāt

[39] cakṣustadupalabdhiśca pṛthagvā saha vā'pnuyāt|

cakṣurdhātuṁ tāvallabhate na cakṣurvijñānadhātum| kāmadhātau kramena(ṇa) cakṣurindriyaṁ pratilabhamānaḥ, ārūpyadhātucyutaśca dvitīyādiṣu dhyāneṣūpapadyamānaḥ| syāccakṣurvijñānadhātunā na cakṣurdhātunā| dvitīyādiṣu dhyāneṣūpapannaścakṣurvijñānamasaṁmukhīkurvāṇaḥ| tataścyutaścādhastādupapadyamānaḥ| ubhābhyāmapi-ārūpyadhātucyutaḥ kāmadhātau brahmaloke copapadyamānaḥ| nobhābhyām-etānākārān sthāpayitvā|

yaśca[kṣu]rdhātunā samanvāgataḥ cakṣurvijñānadhātunāpi saḥ ? catuṣkoṭikāḥ| prathamā-dvitīyādiṣu dhyāneṣūpapannaścakṣurvijñānamasaṁmukhīkurvāṇaḥ| dvitīyā-kāmadhātāvalabdhi(bdha)vihīnaṁ (na) cakṣuḥ| tṛtīyā-kāmadhātau labdhāvihīnaśca (naca)kṣuḥ prathamadhyānopapanno dvitīyādidhyānopapannaśca paśyan| caturthī-etānākārān sthāpayitvā||

gatametat| prakṛtamidānīmanuvartyatām| katyādhyātmikāḥ kati bāhyāḥ ?

dvādaśādhyātmikā jñeyāḥ

pañcendriyātmikaḥ saptacittadhātu(ta)vaśca, ahaṁkārasanniśrayatvāt| “ātmanā hi sudāntena svargaṁ prāpnoti paṇḍitaḥ|” iti|

bāhyāṣṣaḍviṣayātmakāḥ||

kati darśana(na)heyāḥ kati bhāvanāheyāḥ katyaheyāḥ ? tadārabhyate|

[40] trayo'ntyāstrividhāḥ

manodhāturmaṇo(no)vijñānadhāturdharmadhātavastriprakārāḥ| aṣṭāśītyanuśayasahacariṣṇavastatprāptayaśca darśaṇa(na)heyāḥ|

śeṣā bhāvanāpathasaṁkṣayāḥ||

ye sāsravāḥ| ye tvanāsravāste'praheyā nirdoṣatvāt||

na rūpamasti dṛggheyaṁ nākliṣṭaṁ nāvikalpakam||

pṛthagjanatvamiti cet| na| tasyānivṛtāvyākṛtatvāta, samucchinnakuśalamūlavītarāgāṇāmapi tatsamanvāgamāt| āpāyikaṁ ca kāyavākkarmarūpasvabhāvaṁ tadapyāryamārgavirodhitvādvihīnaṁ na tu prahīnaṁ(ṇaṁ) tasmādubhayaṁ na darśaṇa(na)heyaṁ satyeṣvavipratipatteḥ| duḥkhadharmajñānakṣāntau pṛthagjanatvaprasaṁgācca|

pañcavijñānakāyā [a] vikalpakāste'pi na darśaṇa (na)heyāḥ||

kati sabhāgāḥ kati tatsabhāgāḥ ?

[41] sabhāga eva dharmākhyaḥ śeṣāstūbhayathā smṛtāḥ||

dharmadhātuvarjyā anye dhātavo dvidhā| sabhāgāstatsabhāgāśca||

kaḥ punaḥ sabhāgārthaḥ ko vā tatsabhāgārthaḥ ?

sabhāgastatsabhāgatve svakriyābhāktu tulyate||

yaḥ svakriyāṁ bhajate sa sabhāga ityucyate| yaḥ svakriyāvirahitaḥ sa tatsādṛśyamātrabhajamānatvāt tatsabhāga ityākhyāyate|

atra sabhāgastrividhaḥ| adhvasu svakriyābhedena vācyaḥ| evaṁ tatsabhāgaḥ kriyāvirahito vācyaḥ| anutpattidharmakaṁ caturthamiti kāśmīrāḥ||

kati dṛṣṭiḥ kati na dṛṣṭiḥ ?

[42] cakṣuḥ sadharmadhātvaṁśaṁ navadhā dṛṣṭirūcyate|

cakṣustāvalloke'pi dṛṣṭiriti pratītam| dharmadhātorapi pradeśo dṛṣṭisvabhāvo'ṣṭavidhaḥ kliṣṭākliṭaprajñātmakaḥ| śeṣastu na dṛṣṭiḥ|

pāñcavijñānakī prajñā na dṛṣṭiraṇi (ti) tīraṇāt||

nitīrikā hi dṛṣṭayo vicāraṇāśrayāt| sā tvavikalpikā jaḍasvabhāvā| atyalpamidamucyate| manovijñānabhaumyanirāsādisaṁprayuktā na dṛṣṭiṛ(ri)tyupasaṁkhyātavyam||

kathaṁ puṇa (na) retāḥ prajñāḥ paśyanti ? tadidamāviṣkriyate|

[43] sameghāmegharātryahnordṛśyaṁ cakṣuryathekṣate|
kliṣṭākliṣṭadṛśau tadvacchaikṣāśaiṁkṣe ca paśyataḥ||

yathā sameghāyā(yāṁ) timirapaṭalāvaguṇṭhitacandranakṣatracakrā(kra)prāyāṁ rajanyāṁ rūpāṇi dṛśyante tathā kliṣṭāḥ pañcadṛṣṭayo jñeyaṁ paśyanti| yathā tu vigatarajāṁsi niśākarakiraṇāṁśukāvaguṇṭhitāyāṁ triyāmāyāṁ rūpāṇi dṛśyante, tathā laukikī samyagdṛṣṭiḥ paśyati| yathā tu meghapaṭalāvaguṇṭhite divākarakiraṇānudbhāsite divase rūpāṇi dṛśyante tadvacchaikṣī dṛṣṭiḥ paśyati| yathā tu dravyakanakarasāvasekapiñjaradinakarakiraṇaprotsāritatimirasaṁcaye divase cca(ca)kṣuṣmato devadattasya rūpaṁ cakṣurīkṣate, tathā buddhānāmarhatāṁ prajñācakṣuravidyākleśopakleśamaladūṣikātimirapaṭalavarjitaṁ jñeyaṁ paśyatīti|

abhidharmadīpe vibhāṣāprabhāyāṁ vṛttau prathamasyādhyāyasya tṛtīyaḥ pādaḥ||

prathamādhyāye

caturthapādaḥ|

āha| yaduktam-cakṣurdarśa(na)maṣṭaprakārā ca prajñā dṛṣṭiriti| atha vijñānaṁ paśyatyatha na paśyati ? yadi paśyati daśadharmā dṛṣṭisvabhāvā bhavanti| atha na paśyati dārṣṭāntikapakṣastarhyujjhito bhavati| devā enaṁ grahīṣyanti grahītavyaṁ cenmaṁsyante|

yattūktaṁ daśadharmā dṛṣṭisvabhāvāḥ prāpnuvantītyatra vijñānasya mukhyadarśanakalpaṇā(nā)pratiṣedhamupariṣṭāt kariṣyāmaḥ| idaṁ tu vaktavyam| cakṣuścakṣurvijñānaprajñāsāmagrīṇāṁ kaḥ paśyati ? kutaḥ saṁśaya iti cet| sarvatra doṣadarśaṇā(nā)t| yadi tāvaccakṣuḥ paśyati yāvatkāyaḥ spṛśati tato yugapat sarvaviṣayopabhogaprasaṁgaḥ| atha cakṣurvijñānaṁ paśyati kastarhi vijānāti ? vyavahitamapi kiṁ na paśyati, apratighatvāt ? atha prajñā paśyati śrotravijñānādiṣvapi prajñā vidyata iti tatrāpi darśaṇa(na)prasaṁgaḥ| atha cakṣurādisāmagrī paśyati sāpi khalu cakṣurādisāmagryaṅgavyatiriktā svabhāvakriyā[']bhāvānna vidyate|

cakṣurādisāmagryaṅgāṇā(nā)mapi pratyekaṁ darśaṇa(na) śaktikriyā'bhāvo[']ndhaśaṁ(śa)tavadityasattvam| sarvasāmagrīṇā(ṇāṁ) sarvakāryakaraṇāpattitvā[t], viśeṣābhāvāt|

hetupratyayasāmagrīṁ pratītya kriyāmātraṁ vijñānamutpadyata iti cet| na| janikarttṛbhāve janmakriyāsvātantryānupapatteḥ, naśyādivat| hetupratyayānāṁ paratantrāṇāṁ svātmanyavasthitānāṁ nirātmakānāṁ nirātmakakaraṇaśaktyayogāt|

kiñca, vijñeyābhāve vijñānānupapatteḥ, dāhyadahanavat|

kiñca, vijñānakriyāśṛ(śri)tābhāve tadabhāvāccitrakuḍyavat| janmanāśayorddharmidharmatve viruddhānāmanyataropapattirviṇā(nā)śasya vā sajātihetutvaprasaṁgaḥ| yajjātyanuvṛttistadbījamiti cet | na | kuśalākuśalādicittanirodhe [bīja]tvānupapatteḥ, sāmagrīpakṣotsargātsāṁkhyamatābhyupagamadoṣācca| teṣāmapi pradhānākhyādbījādekasmānnirapekṣātsarvaṁ saṁbhavati| nimittāntarāpekṣā śaktaśakteriti cet| na| akṣaṇikatvado[ṣāt]| sarvasāmagryaṅgabījābhyupagame kāryasvabhāvādivaicitryaprasaṁgaḥ| tasmānnirdoṣaḥ pakṣo vaktavyaḥ| so'yaṁ prakramyate|

[44] cakṣuḥ paśyati vijñānaṁ vijānāti svagocaramṛ|
ālocanopalabdhitvādviśeṣaḥ sumahāṁstayoḥ||

cakṣurdravyaṁ hi draṣṭṛsvabhāvam| tasya hetupratyayasāmagrīparigrahaprabodhitaśakteḥ rūpadarśanakriyāmātramutpadyate| dravyakriyayoścānyatvaṁ siddhasādhyamānarūpatvānnirapekṣasāpekṣavyapadeśitvācca draṣṭavyam| tatra cakṣurmūrtikriyāvadvijñānādhiṣṭhitaṁ darśaṇa(na)kriyāmārabhate| na vijñānaśūnyam| yathaiva cakṣurvijñānamālocanādhiṣṭhitakriyaṁ vijānāti, na kevalam, paramparānugrahabalāddhyanayoḥ pradīpādipratyayāntaraparigṛhītayoryugapadekasmin viṣaye vṛttilābho bhavati|

yastvetadatipatye(tyai)vaṁ kalpayati-‘kāraṇabhūtābhyāṁ prāgutpannābhyāṁ cakṣūrūpābhyāṁ kāryabhūtaṁ vijñānaṁ sahaikasmin kāle nāvatiṣṭhate’ iti tasya sakṣādviṣayānubhavanābhāvādanumānāgamābhāvaprasaṁgaḥ| anubhavajñāne cāsati manovijñānasmṛtigocarābhāvādanutpattiprasaṁgaḥ| niyataviṣayasmaraṇābhāvācca| tasmādvijñānaṁ niyatāśrayālambanalabdhapratiṣṭhaṁ sahakārikāraṇasāmagrīsannipātopajanitakriyaṁ sākṣādviṣayamupalabhate| cakṣurapyālocayati pradīpastatkālamevāvabhāsayati| ya ete vijñānacakṣūrūpādayaḥ svahetusāmagrīprabodhitaśaktayaḥ [te] viṣayaprativijñaptyālocanāvabhāsanākhyāṁ yugapat saudhīṁ saudhīṁ vṛttiṁ pratipadyanta iti yuktimatī nītiḥ|

tasmātsatsvapyanyeṣu pratyayeṣu darśaṇa(na)kriyāyāścakṣuṣaḥ prādhānyāt, tadevāñjasā paśyatītyucyate| yathā vā devadattaḥ sthālījalajvalanataṇḍulādiṣu satsvapi pāke pravartamāne svasyāmadhiśrayano(ṇo)dakāsecanataṇḍalāvapanadarvīparighaṭṭanācāmanisrāvaṇakriyāyāṁ labdhasāmarthyaḥ sādhanasanniyoge ca paraprāptaiśvaryo devadattaḥ prādhānyātpacatātyucyate| yadā puṇa(na)staṇḍulānāṁ vikledo vivakṣitaḥ pāko vā tadā jalānalayoḥ prādhānyādvyapadeśo bhavatyambu kledayatyagniḥ pacatīti| tasmātsāmagryāṁ satyāṁ darśaṇe(ne) pravartamāne prādhānyāccakṣuḥ paśyatītyucyate| kathaṁ prādhānyamiti cet ? tatprakarṣe darśaṇa(na)prakarṣāt| tulye hi prathamadhyānacakṣurvijñāne dvitīyādiṣu cakṣuṣprakarṣāddarśanaprakarṣo dṛśyata iti| tasmādyuktam-“cakṣuḥ paśyati nayanaḥ(nam) paśyati manasi tu bhaktyā prajñāvṛttirupacaryate manasā paśyati” iti|

tatrayaduktaṁ kośakāreṇa-“kimidamākāśaṁ khādyate| sāmagrayāṁ hi satyāṁ dṛṣṭamityupacāraḥ pravartate| tatra kaḥ paśyati ?” iti| tadatra teta bhadantena sāmagryaṅgakriyā[paharaṇaṁ ?] kriyate| abhidharmasaṁmohāṅkasthānenātmāpyaṅkito bhavatyayogaśūnyatāprapātābhimukhyatvaṁ pradarśitamiti ||

kiṁ puṇa(na)rekenāpi cakṣaṣā paśyati, āhosvid dvābhyāmeveti ? nātra niyamaḥ| yasmāt

[45] ekasya cakṣuṣaḥ kāryaṁ vijñānamathavā dvayoḥ|

iti dvicandradarśaṇā(nā)dervijñānasya ..........||
[prāptagrāhī]ni(ṇi) āhosvidaprāptagrāhīṇīti ? taducyate|

aprāpyārthaṁ manaścakṣuḥ śrotraṁ ca trīṇyato'nyathā||

ghrāṇarasanakāyendriyāni(ṇi) prāptagrāhīṇītyarthaḥ||

atra kāṇādaḥ paśyati| nāprāptagrāhīnī(ṇī)ndriyāṇi| cakṣuṣo hi raśmirgatvā paśyati| śrotraṁ tra sarvagataṁ prāpyaiva sarvaṁ śrṛṇoti| taṁ pratīdamucyate|

[46] aprāptagrāhiṇaḥ siddhā dūrāsannasamagrahāt|

yāvatā hi kālena devadattaḥ svapāṇitalalekhāṁ paśyati tāvataiva candralekhām| na cāyaṁ gatimatāṁ dharmaḥ| gatimanto hi devadattādayo dūraṁ cirādgacchantyāsannaṁ kṣipramiti| na| pradīpavat tatsiddheḥ|

pradīpādiprabhāvaścet

yathā khalu yāvatā kālena pradīpo nediṣṭhaṁ rūpamabhivyanakti tāvatā daviṣṭhaṁ tadvaditi| tatra pratyavasthānam-

na samaṁ tatsamudbhavāt||

yadi pradīpo gacchet, tatrāpyeṣa doṣaḥ prasajyeta| prabhādimadhyānteṣu ca tāpaviśeṣadarśaṇā(nā)t tadekatvāsiddhiḥ| tasya puṇa(naḥ) pratītya yugapat sarvapradīpaprabho(bhāmu)pādāya rūpaparamāṇūnāmutpattistasyaiṣa doṣo nāsti||

[47] sarvagrahaprasaṁgaścennāyaskāntādidarśaṇā(nā)t|

yadyaprāptagrāhi cakṣuḥ brahmaloke brahmāṇaṁ kasmānna paśyati ? tatredamucyate| nāyaskāntavattatsiddheḥ| yathā tulye'pyaprāptākarṣaṇe na prācīno'yaskānto maṇirudīcīnamayaḥ samākarṣati tadvaditi||

atra puṇa(na)rvindhyavāsī paśyati sarvagatatvamindriyānā(ṇā)m| taṁ pratīdamucyate|

sarvagatvādadoṣaścennāyogāttilatailavat||

ko hyanunmatto brūyāttileṣu tailaṁ sarvagatamastīti ? tadvakcakṣuḥśrotrādyadhiṣṭhānebhyo bahirindriyāṇi kaḥ kalpayedamūḍhacetāḥ ?

idaṁ vaktavyam| yatra kāye sthitaścakṣuṣā rūpāṇi paśyati kiṁ tāni kāyacakṣūrūpavijñānāni ekabhaumāni, āhostidanyabhaumikānyapi ? sarveṣāmaniyamaḥ| tatra kāmadhātūpapannasya tāvat svena cakṣuṣā svāni rūpāṇi paśyataḥ sarvaṁ svabhaumam| tasyaivāsya dhyānacakṣuṣā svarūpāṇi paśyataḥ kāyarūpe svabhūmike dvayaṁ prathamāddhyānāt| prathamadhyānabhūmīni paśyato rūpāṇyapi tatratyāni| dvitīyadhyānacakṣuṣā samīkṣamāṇasya kāyarūpe svabhūmike, cakṣurdvitīyād dhyānāt, vijñānaṁ prathamāt| prathamadhyānabhūmīni paśyato vijñānarūpe prathamāddhyānāt, kāyaḥ kāmāvacaraḥ, cakṣurdvitīyāddhyānāt| dvitīyadhyānabhūmīni paśyataścakṣūrūpe dvitīyadhyānabhūmike kāyaḥ kāmāvacāro vijñānaṁ prathamadhyānāt| evaṁ tṛtīyacaturthadhyānabhūmikena cakṣuṣā tadbhūmikādharabhūmikāni rūpāṇi paśyato vijñātavyam| prathamadhyānopapannasya svena cakṣuṣā svāṇi(na) rūpāṇi paśyataḥ sarvaṁ svabhūmikam| adharāṇi rūpāṇi paśyatastrayaṁ svabhūmikaṁ rūpāṇi kāmāvacarāṇi| dvitīyadhyānacakṣuṣā svāni rūpāṇi paśyatastrayaṁ svabhūmikaṁ cakṣurdvitīyāt| kāmāvacarāṇi paśyataḥ kāyavijñāne svabhūmike, kāmāvacarāṇi rūpāṇi, cakṣurdvitīyāt| dvitīyadhyānabhūmīni paśyataścakṣūrūpe tadbhūmike śeṣaṁ svabhūmikam evaṁ tṛtīyādidhyānacakṣuṣā yojyam| dvitīyādidhyānopapannasya svaparacakṣurbhyāṁ svaparabhūmikāni rūpāṇi paśyato yathāsaṁbhavaṁ draṣṭavyam||

niyatastvayam-

[48] na hyūrdhvaṁ cakṣuṣaḥ kāyo na rūpaṁ nākṣijaṁ manaḥ|
vijñānasya tu netrārthastau ca kāyasya savaṁtaḥ||

pañcabhaumāni kāyacakṣūrūpāṇi dvayoḥ savitarkasavicārayorbhūmyoścakṣurvijñānam| tatra yadmūmikaḥ kāyastadbhūmikamūrdhvabhūmikaṁ vā cakṣurbhavati na tvadhobhaumikam| yadbhūmikaṁ cakṣustadbhūmikamadharabhūmikaṁ vāsya rūpaṁ gocarī bhavati nordhvabhūmikam| evaṁ cakṣurvijñānaṁ nādharime cakṣuṣi saṁmukhībhavati| asya tu cakṣurvijñānasya rūpaṁ sarvato viṣayībhavati| kāyasyāpyubhe rūpavijñāne sarvato bhavata iti||

evaṁ

[49] nopariṣṭācchru teḥ kāyo na śabdo na svakaṁ manaḥ|
vijñānasya tu nihrādastau ca kāyasya sarvataḥ||

ghrāṇādīnāṁ punaḥ

[50] trayāṇāṁ(ṇāṁ) trīṇyapi svāṇi(na)

kāyagandhādiviṣayavijñānāni svabhūmikānyeva| utsargasyāyamapavādaḥ kriyate|

tanorvijñānamapyadhaḥ|

kāyaspṛṣṭavye svabhūmike eva| kāyavijñānaṁ tu keṣāñcidadharabhūmikam| yathā dvitīyādidhyānopapannānāmiti|

manastvaniyataṁ

samāpattyupapattikāleṣu kāyasya sarvato bhāvāt| traikālikādhvanirmuktasarvadharmaviṣayitvāt||

kimarthaṁ puṇa(na)rayamalpārthaḥ sumahāgranthasandarbhavidhirārabhyata iti ? kośakṛdācaṣṭe-nahyatra kiñcitphalamutprekṣyata iti| taṁ pratīdaṁ phalamādarśyate| tatra khalu

yogivaiśvarūpyaṁ pradarśitam||

etadvaiśvarūpyaṁ yogiṇāṁ(nāṁ) yadanyataḥ kāyo'nyataścakṣuranyataḥ rūpamanyato vijñānaṁ gṛhītvā paśyanti| vibhūni ca śarīrāṇi nirmāya manojavayā ri(ṛ)ddhyā gatvā buddhā bhagavanto yathecchaṁ lokadhātvā(tva)ntareṣu vineyānāṁ buddhakāryaṁ kurvaṁti| divyābhyāṁ cakṣuḥśrotrābhyāṁ rūpāṇi dṛṣṭvā śabdāṁśca śrutvā yathecchaṁ yugapadanekāni pāñcagatikāni śarīrāṇi nirmāyānekagatidhātvā(tva)ntareṣu vineyakāryaṁ kurvantīti|

gatametat prāsaṅgikaṁ prakaraṇam||

idamadhunā vācyam| skandhopādānaskandhayoḥ kaḥ prativiśeṣaḥ ? taducyate| skandhāstribhiḥ satyaiḥ saṁgṛhītāḥ| yasmāt

[51] sāsravānāsrāḥ skandhā ye tūpādānasaṁjñitāḥ|
sāsravā eva te jñeyāstatsācivyakriyādibhiḥ||

kāraṇairiti vākyādhyāhāraḥ| tasmādupādānaskandhāḥ satyadvayasaṁgṛhītāḥ| nirodhasatyaṁ tu skandhalakṣaṇānupapatteḥ skandhalakṣaṇavyatiriktamiti draṣṭavyam||

[52] adhvādyāḥ skandhaparyāyāḥ

adhvānaskandhāḥ saṁskṛtāḥ kathāvastvityevamādayaḥ|

dharmādyā vastunaḥ sataḥ|

sat vastu dharmo dravyamāyatanaṁ dhāturityevamādayaḥ|

ye tu sāsravasaṁjñāste proktā duḥkhādināmabhiḥ||

duḥkhaṁ loko bhavaḥ samudaya ityevamādibhirṇā(rnā)mabhiḥ śabdayante||

atha kasmāccakṣuḥśrotraghrāṇānāṁ dvitve satyekadhātutā ? tadārabhyate-

[53] svātmyagocarakāryānāṁ(ṇā)mekatvādekadhātutā|
cakṣurādidvibhāve'pi

trayānā(ṇā)mapi khalveteṣāmekasvabhāvatvādekagocaratvādekakāryatvācca dvitve'pi sa[tyekādhipatyaṁ caikadhātutā ca] nirvarta(rte)te|

dvyutpattiḥ karmatṛ(tri)tvaśāt||

ye tu kathayanti “śobhārthaṁ tu dvayodbhavaḥ” iti teṣāṁ ślīpadagantra (nḍa)prabhṛtīnām a(ti) śobhārthamutpattirityāpannam||

idamidānīṁ vācyam| cakṣurādikāraṇasāmagrīsannidhāne sati cakṣurvijñānotpattau kasmāccakṣuḥśrotrādivijñānamityucyate ? tatra [visarjanaṁ kriyate]-

[54] [asādhāraṇa]vaiśiṣṭyādaiśvaryādāntaraṅgayataḥ|
satyapyaṇe(ne)kahetutve vijñānaṁ tairviśeṣyate||

cakṣurādīndriyaviśeṣādvijñānaviśeṣo dṛṣṭaḥ| cakṣurādīnāṁ ca caturbhiḥ kāraṇairīśitvaṁ dṛṣṭam| asādhāraṇakāraṇatvena cāntaraṅgya iti||

atrāha| atha kasmāt sarvapadārthā[nāṁ] dravyasvabhāve(vatve) nirvāṇameva paramārthato dravyamityucyate yato dharmadhātureva tadyogāddravyavānityākhyāyate| kasmācca sarvasaṁskṛtānāṁ kṣaṇikatve sati traya evāntyā dhātavaḥ kṣaṇikā ityucyante ? tadubhayaṁ pradarśyate|

[55] nityatvātkuśalatvācca nirvāṇaṁ dravyamañjasā|
sāradravyena tenaiko dharmākhyo dravyavānmataḥ||

[56] prathamaṁ nirmalaṁ cittamasābhāgyātkṣaṇaḥ smṛtaḥ|
tenādbhutakṣaṇenaite kṣaṇikāḥ paścimāstrayaḥ||

kiṁ puṇa(na)rete cakṣurādayastulyaṁ viṣayaṁ gṛhṇanti, āhosvinnyūnamavikaṁ vā ? tadāviṣkriyate-

[57] ghrāṇaṁ jihvā ca kāyaśca tulyārthagrāhyadastrayam|

dvayoścakṣuḥśrotrayoraṇi(ni)yama ityākhyātaṁ bhavati||

kiṁpuṇa(na)reṣāṁ cakṣurvijñānādīnāṁ sahaja evāśrayaḥ, āhosvidatīto'pi ? taducyate|

paścimasyāśrayo'tītaḥ

manovijñānasya kriyāvato nityamāśrayo'tītaḥ|

pañcānāṁ taiḥ sahāpi ca||

pañcānāṁ vijñānakāyānāṁ taiḥ sahāpi cātītaśceti ‘ca’śabdāt|

evaṁ catuṣkoṭika ārabhyate| ye dharmā vijñānaniśrayāḥ samanantarā api te ? praśnaścatuṣkoṭikaḥ| niśraya eva cakṣurādayaḥ| samanantarā eva vedanādayaḥ| ubhayaṁ samanantaravi(ni)ruddhaṁ vijñānam| nobhayametānākārān sthāpayitvā||

idamidānīmabhidharmasarvasvaṁ kośakārakasmṛtigocarātītaṁ vaktavyam| athaiṣāmaṣṭādaśānāṁ dhātūnāṁ katamaṁ niśrayaṁ niśrṛ(śri)tyānāsraveṇa mārgeṇa katamo dhāturṇi(rni)rudhyate !

[58] niśritya khalvanāgamyaṁ niśrayāṁścaturo'tha vā|
anāsravena(ṇa) mārgeṁṇa cakṣurdhāturnirudhyate||

navasu bhūmiṣu khalvanāsravo mārgaḥ| cakṣurdhātustu pañcabhūmikaḥ| tatra prajñāvimuktasyālabdhadhyānasyāryasya(syā)nāgamyaṁ niśritya cakṣurdhāturnirudhyate| nirodhamārgajñānātmakasya tridhātupratipakṣatvāddhyānalābhinaḥ puṇa(na)ścaturo ṇi(ni)śrayānniśritya dhyānāntarikāyāḥ prathamena grahaṇāt||

[59] anāgamyaṁ tu niśritya gandhadhāturṇi(rni)rudhyate|

dhyānālābhinastannirodhāt|

manodhāturaṇā(nā)gamyaṁ yadi vā saptaniśrayāt||

catvāri dhyānāni trīṁścārūpyān, tasya traidhātukatvāt||

[60] anāgamyaṁ tathaivādyaṁ cakṣurvijñānasaṁjñakaḥ|

nirudhyata iti vartate| tasya kāmaprathamadhyānasamāpannatvāt|

dharmadhātorvicitratvādyathāyogaṁ vinirdiśet||

dharmadhātuḥ khalu kaścitkāmāvacara eva yathā pratighādayaḥ| kaścitkāme prathamadhyānayoryathā vitarkavicārādayaḥ| kaścitkāme prathamadvitīyadhyānayoryathā prītiḥ| kaścitkāme tṛtīyadhyānayoryathā sukhendriyam| kaścittraidhātuko yathā jīvitendriyādayaḥ| ata ucyate ‘yathāyogaṁ vinirdi śet| evamanyānapi dhātūnanenaiva yathoktena nyāyena ‘yathāyogaṁ vinirdiśet’ iti||

idamidānīmanyadvaktavyam| yadā pṛthagjanaścakṣurdhātuṁ rūpāptaṁ parijānāti tadā katamāddhātorvairāgyamāpnoti ? kati ca kutratyānanuśayān jahāti ? kā[ni ca]saṁyojanāni paryādāya jahāti ? tadāviṣkriyate-

[61] cakṣurdhātuṁ hi rūpāptaṁ parijānan pṛthagjanaḥ|
kṛtsnādrūpamayāddhātorvairāgyamadhigacchati||

[62] tasmādanuśayāndhātorekatriṁśajjahāti ca|
paryādatte na kiñcittu saṁyojanamasau tadā||

anuśayānāṁ hi dhātuparicchedo na saṁyojanānām|

[63] rūpavairāgyamāpnoti jahātyanuśayatrayam|

satkāyadṛṣṭiśīlavrataparāmarśavicikitsākhyaṁ rūpadhātuparyāpannam|

tadā saṁyojanaṁ tvāryaḥ paryādatte na kiñcana||

anuśayatrayaṁ kataradāryo jahāti bhavarāgamānāvidyākhyam ? bhāvanāprahātavyaṁ saṁyojanaṁ tu na dhātuparicchinnamiti na kiñcittadā jahāti||

[64] cakṣurvijñānadhātuṁ tu parijānaṁstameva ca|
parijānātyavaśyaṁ ca brahmalokādvirajyate||

[65] na tu saṁyojanaṁ kiñcitparyādatte tadā hyasau|
gandhadhātuṁ rasākhyaṁ ca parijānan pṛthagjanaḥ||

[66] kāmavairāgyamāpnoti dhruvaṁ hyanuśayānapi|
tadā jahāti ṣaṭtriṁśadvartisaṁyojanatrayam||

kāmāvacarācchaṭtriṁśadanuśayāñjahāti| trīṇi ca saṁyojanāni pratighasaṁyojanamīrṣyāmātsaryasaṁyojane ca| gandharasadhātūparijānan pṛthagjanaḥ||

[67] āryastu kāmavairāgyaṁ karotyanuśayānapi|
caturaḥ parijānāti

pratighakāmarāgamānāvidyākhyāna(n) bhāvanāheyān||
paryādatte'pi ca trayam||

pratigherṣyāmātsaryasaṁyojanākhyam||

[68] parijānanmanodhātumārūpyebhyo virajyate|

ārya iti vartate|

jahātyanuśayāṁstrīṁśca

rāgamānāvidyākhyān|

paryādatte trayaṁ tathā||

etadeva||

[69] parijānankhalu prīrti tāmeva prajahātyasau|
ābhāsvarācca vairāgyaṁ yāti hanti tu nāsravān||

tasyāstaduparyabhāvāt|

[70] parijānansukhaṁ yogī prajahāti tadeha ca|
śubhakṛtsnācca vairāġyaṁ yāti kleśānna hanti tu||

sukhendriyasya tatīyādhyānāduparyabhāvādakṛtsnadhātūnna kleśāñjahāti||

gamatetatprayojanāgataṁ prakaraṇam| prakṛtamevocyatām| athaiṣāṁ dhātūnāṁ ke kati vijñānavijñeyāḥ ? tadārabhyate-

[71] dvivijñeyāḥ guṇāḥ pañca

pañcarūpādiguṇākhyā dhātavaścakṣurādivijñānamanovijñānavijñeyāḥ| śeṣā manovijñānavijñeyāḥ||

kati hetuḥ kati na hetuḥ ? tadākhyāyate-

hetuḥ sarve kṣarākṣarāḥ|

sarvadharmā hi kāraṇahetusvabhāvāḥ| kṣarāstu yathāyogaṁ cintyāḥ||

katīndriyātmakāḥ ? kati nendriyasvabhāvāḥ ? tadāviṣkriyate-

anyatra dharmadhātvarthā(dhī)cchaḍbāhyā nendriyātmakāḥ||

arthādāyātamādhyātmikāḥ sarve dhātavaḥ| bāhyāḥ pañcarūpaśabdagandharasasparśadharmadhātoścārdhaṁ nendriyasvabhāvaṁ jīvitendriyaśraddhādisukhādipañcakavarjamiti|

abhidharmadīpe vibhāṣā[prabhāyāṁ vṛttau prathamo'dhyāyaḥ|]

Technical Details

Text Version: 

Romanized

Input Personnel: 

DSBC Staff

Input Date: 

2008

Proof Reader: 

Milan Shakya

Supplier: 

Nagarjuna Institute of Exact Methods

Sponsor: 

University of the West

Chapter: 

0

dvitīyo'dhyāyaḥ

dvitīyo'dhyāyaḥ|

prathamaḥ pādaḥ|

[72] dvāviṁśatiprakārasya kṛtsnasyendriyaparvaṇaḥ|
saṁkṣepeṇābhidhāsyante dharmā ṇi(ni)rvacanādayaḥ||

cakṣurādīnyājñātavatadi(ājñātāvī)ndriyaparyantāni khalvindriyāni(ṇi) etāvānindriyagrāmo na bhūyānnālpīyān|

uktaṁ hi bhagavatā-“dvāviṁśatirindriyāni(ṇi) katamāni dvāviṁśatiḥ ? cakṣurindriyaṁ śrotrendriyaṁ [yāvadājñātāvī]ndriyam” iti|

tasyendriyarāśernirvacanānukramadhātubhūmyādiprakārabhedāḥ saṁkṣepeṇābhidhāyiṣyanta iti||

kiṁ puṇa (na)rdravyato dvāviṁśatirindriyāṇyatha nāmataḥ ? tadidamākhyāyate-

[73] nāmnā dvāviṁśatistāni dravyato daśa sapta ca|
yasmānnānyaddvayaṁ kāryā(yā)tsukhādinavakatrayam||

kāyendriyapradeśa eva hi kaścitstrīpuruṣendriyākhyaṁ labhate, viśiṣṭakliṣṭavijñānasaṁnniśrayabhūtatvāt| śraddhādīnāṁ ca navānāṁ samudāyeṣu triṣvanājñātamājñāsyāmīndriyāditrayākhyāḥ||

anye puṇaḥ(naḥ) paśyanti-

[74] nāmasallakṣaṇābhāvāttannāmnaḥ sārthakatvataḥ|
trayānāṁ(ṇāṁ) vargavṛttitve'pyarthamabhyeṣyate paraiḥ||

yatkhalu saṁvṛtisatyasya lakṣaṇaṁ tatteṣāṁ nāsti kriyāpauruṣyadvāreṇa tacchabdapravṛtteḥ, laukikāgradharmavat| sārthakatvāttannāmno'rthavattatkhalvetannāmneti||

strīpuruṣendriyasyāpi-

[75] viśiṣṭabuddhihetutvādādhipatyaviśeṣataḥ|
kāyendriyādviśiṣṭatvaṁ dvayorṇe(rne)trendriyādivat||

yathaiva hi cakṣurādīni kāyendriyaviśiṣṭāṇi(ni) viśiṣṭabuddhijanakatvādādhipatyaviśeṣācca, tadvadanayorapīti||

kaḥ punarindriyārthastadārabhyate-

[76] aiśvaryārtho vipaścidbhirindriyārtho'bhidhīyate|

keṣu puṇa(na)rartheṣu keṣāmīśitvam ? vayaṁ tāvatpaśyāmaḥ-

svārthavyaktiṣu pañcānāṁ

cakṣurādīnāṁ pañcānāṁ svārthaprakāśanakriyāyāmādhipatyaṁ samaviṣamamārgālocanādityarthaḥ|

caturṇāṁ tvarthayordvayoḥ||

jīvitamanastrīpuruṣendriyānāṁ(ṇāṁ) pratyekamarthadvaye| tatra tāvajjīvitendriyasya nikāyasabhāgasaṁbandhasandhāraṇayoḥ| manaindriyasyāpi saṁkleśavyavadānayoḥ| yathoktam-“cittasaṁkleśāt sattvāḥ saṁkliśyante cittavyavadānahetorviśuddhyante” iti| puṇa(na)rbhavasaṁbandhavaśibhāvānuvartanayorvā| punarbhavasaṁbandhe tāvadyathoktam-“gandharvasya tasmiṁ(smin) samaye dvayościttayoraṇya(nya)taratsaṁmukhībhūtaṁ bhavatyanunayasahagataṁ vā pratighasahagataṁ vā|” tathā “vijñānaṁ cedānanda mātuḥ kukṣiṁ nāvakrāmet” iti| vaśibhāvānuvartane yathoktam-“cittenāyaṁ loko nīyate” iti vistaraḥ|

strīpurūṣendriyayorapi sattvotpattivikalpanayorādhipatyam| sattvotpattau tāvat, prāyastadadhīnatvāttadutpatteḥ| sattvavikalpe'pi tadvaśāt| prāthamakalpikānāṁ ca sattvānāṁ ceṣṭā strīpuruṣasvarācārādivikalpabhedāt|

[77] svagocaropalabdhyādāvīṣi(śi)tvamapare viduḥ|

paurāṇāḥ punarācāryāḥ kathayanti-“cakṣurādīnāṁ pañcānāṁ pratyekaṁ caturṣvartheṣvādhipatyam| cakṣuḥśrotrayostāvadātmabhāvaśobhāyāmandhabadhirayorakāntarūpatvāt| ātmabhāvaparikarṣaṇe, dṛṣṭvā śrutvā ca viṣayavivarjaṇā(nā)t| cakṣuḥśrotravijñānayoḥ sasaṁprayogayorūtpattau| rūpadarśaṇa(na)śabdaśravaṇayoścāsādhāraṇakāraṇatve| ghrāṇajihvākāyānāṁ tvātmabhāvaśobhāyāṁ pūrvavat| ātmabhāvaparikarṣaṇe, taiḥ kabaḍīkārāhāraparibhogāt| anyat prāgvat|

caturṇāṁ puṇaḥ (naḥ) strīpuruṣajīvitamanaindriyāṇāṁ dvayorarthayoḥ| strīpuruṣendriyayostāvat-sattvabhedasattvavikalpayoḥ| sattvabhedaḥ strīpuruṣa iti| vikalpabhedo'pi saṁsthānavacanagamanādi prāgvat| saṁkleśavyavadānayorvā| tadviyutavikalā(lpā)nāṁ saṁvarāsaṁvarādīni na bhavanti| tadvatāṁ tu saṁvaraphalaprāptiḥ|

jīvitendriyamanaindriyayorapyarthadvaye pūrvavat||

svārthavijñāna evānya āhuḥ paṇḍitamāninaḥ||

kośakārādayaḥ punarāhuḥ-"svārthopalabdhāveva cakṣurādīnāṁ pañcānāmādhipatya[m]|“ tadetadvaibhāṣikīyameva kiñcidgṛhītam| nātra kiñcit kośakārakasya svakarṣa[svakaṁ darśa]ṇa(na)m| vaibhāṣaireva svārthopalabdhirukteti||

dārṣṭāntikasya hi sarvamapratyakṣam| pañcānāṁ vijñānakāyānāmatītaviṣayatvādyadā khalu cakṣūrūpe vidyete tadā vijñānamasat| yadā vijñānaṁ sat, cakṣūrūpe tadāsatī, vijñānakṣaṇasthityabhāve svārthopalabdhyanupapatteśca||

[78] kleśotpattau sukhādīnāṁ śraddhādīnāṁ guṇāptiṣu|

sukhādīnāmapi pañcānāmindriyāṇāṁ rāgādikleśotpattāvādhipatyam| yathoktam-“vedanāpratyayā tṛṣṇā” iti| “sukhāyāṁ vedanāyāṁ rāgo'nuśete” iti vistaraḥ| śraddhādīnāṁ puṇa(na)raṣṭānāṁ sarvaguṇotpattau prabhutvamiti|

vaibhāṣāḥ puṇa(na)rāhuḥ “saṁkleśavedanābhiḥ”| tathā hyuktam-“sukhāyāṁ vedanāyāṁ rāgo'nuśete” iti vistaraḥ|

vyavadāne śraddhādīnāṁ pañcānāṁ taiḥ kleśān viṣkambhya mārgotpādanāt| yathoktam-“śraddheṣīkāsaṁpanno baladhairyasmṛtidauvārikasaṁpannaḥ samāhitacitto vimucyate prajñāśastreṇāryaśrāvakaḥ sarvāṇi saṁyojanāni saṁchinatti” ityādi|

anājñātamājñāsyāmīndriyādīnāṁ tu trayānā(ṇā)muttarottarāṅgabhāve ṇi(ni)rvāṇe cādhipatyamiti||

kaḥ puṇa(na)reṣāmindriyāṇāmanukramaḥ ? brūmaḥ-

phalasaṁkleśasaṁbhāraviśuddhitvādanukramaḥ||

prākkarma phalaṁ tāvadaṣṭau vipākajatvāttasmāttāni pūrvamuktāni| tasmin vipāke sati saṁkleśasukhādibhiḥ| pañcabhirmārgasaṁbhāraśraddhādibhiḥ| viśuddhiraṇā(nā)sravaistribhiḥ||

kasmāt punardvāviṁśatireva yathā parikīrtitānyuktāni na bhūyāṁsi nālpīyāṁsīti ? tadapadiśyate-

[79] sattvākhyā sattvavaicitrya(tryaṁ)dhṛti(tiḥ) kleśodbhavaśca yaiḥ|
mārgopāyaḥ phalaprāptisteṣāmindriyatā matā||

sattvākhyā khalu pravartate cakṣurādiṣu manaḥparyanteṣu ṣaṭsu| etaddhi maulasattvadravyam| sattvavaicitryaṁ dvābhyāṁ strīpuruṣendriyābhyām| dhṛtirjīvitendriyena(ṇa)| kleśodbhavaḥ pañcabhirvedanābhiḥ| mārgopāyaḥ śraddhādibhiḥ| phalaprāptistribhirantyaiḥ| ityetasmādeṣāmindriyatā matā||

[80] sparśāśrayodbhavādhārasaṁbhogatvāccaturdaśa|
svargāpavargahetutvāt tadanyadvendriyāṣṭakam||

tatra sparśāśrayaścakṣurādīni ṣaḍindriyāni(ṇi)| prādurbhāvaḥ strīpuruṣendriyāmyām| ādhāro jīvitendriyeṇa| saṁbhogo vedanābhiḥ pañcabhiḥ| atastāvaccaturdaśoktāṇi(ni)| svargopapattinimittāni śraddhādīni pañca| apavargakāraṇāni [trīṇyanājñātamājñāsyāmīndriyādīni ata etāvantyeva||]

yadyādhipatyārtha indriyārthaḥ kasmācchandasparśamanaskārasaṁjñācetanāmahābhaumānāṁ satyādhipatye nendriyatvam ? uktaṁ hi bhagavatā-“chandamūlakāḥ sarvadharmāḥ sparśajātīyāḥ manaskāraprabhāvāḥ|” saṁjñācetanayośca saṁkleśavyavadānayorādhipatyamuktameva kuśala[cetanāyāśca| evaṁ] kleśānāmapi saṁsārahetupravartaṇa(ne) ā[dhipatyam]| nirvāṇasya ca dharmāgryatve kasmānnendriyatvam ? tadidamucyate-
[81] chandaṁ vīryāṅgabhūtatvāt sparśo vittyanubṛṁhaṇāt|
saṁjñā prajñābhibhūtatvānnendriyaṁ munirabhyadhāt||

chando hi karttukāmatā sā ca vīryāṅgabhūtā| vīryaṁ tu sākṣāt kriyayā'bhisaṁbadhyate| tadevendriyamuktam| sparśo'pi “sparśapratyayā vedanā” iti tadutpattau parikṣīṇaśaktiḥ| saṁjñāpi prāyo'pi(prāyo) lokavyavahārapatitā| sā prajñayā paramārthaikarasayā'bhibhūteti nendriyamuktā||

[82] śraddhādīnāṁ vidāṁ caiva doṣaḥ śuddhau malodaye|
pradhānatvānmanaskāro nendriyaṁ samudāhṛtam||

yoniśo manasikāraḥ khalu śraddhādīnāṁ saṅgībhavati| ayoniśo manasikāro'pi vedanādīnāṁ rāgādisaṁprayuktānāmiti so'pi nendriyam||

[83] saṁbhāvanānukūlatvādadhimokṣo'pi nendriyam|

adhimokṣo'pi śraddhopakārīti nendriyam||

kālāntaraphalotpādasaṁdehābhyāṁ na cetanā||

cetanāyāḥ khalvapi kālāntareṇa phalamiti tasya nāsati phale śaktirāvirbhavati| lokopi tasyāḥ phalasattvāvināśaṁ dṛṣṭvā vipratipannaḥ| kaścid brūte nirhetukaṁ phalamiti kaścidīśvarakṛtaṁ kaścidadṛṣṭādihetukamiti| cetanāyāḥ phalamanabhivyaktamiti| īśitvaṁ bhagavatā jānānenāpyatastasyāstrailokyakāraṇatve'pi sati cetanā nendriyeṣu vyavasthāpitā||

kuśalamahābhaumebhyo'pi

[84] nāpramādo'pyasau vīryāt, na hrīḥ prāgalbhanigrahāt|
nopekṣā nāpi cālobho vīryaśraddhābhibhūtitaḥ||

apramādastāvadvīryasya bhāṇḍāgārikasthānīyaḥ| vīryaṁ kuśalān dharmānupājeyati satān rakṣati| hrīrapi vaiśāradyasapatnabhūtā navavadhūrivāpragalbhā| tasyāḥ kuta ādhipatyam ? upekṣāpi śraddhābhibhūtā| alobhaśva vīryavirodhīti nendriyam||

[85] na prasrabdhirvidautkaṭyādvinindyatvācca nāsravāḥ|

prasrabdhiḥ khalu vedanāyāḥ vṛttiprādhānyenābhibhūtā| sāpi nendriyam| akuśalānāmapi dharmāṇāṁ vinindyatvāttu nāsravāścaṇḍālarājavat||

viprayuktānāmapi

jātyādayo na pārārthyāt

paratantrā hi jātyādayo dharmāḥ paricārakavat teṣāṁ kutaḥ prabhutvam ?

niṣkriyatvānna nirvṛtiḥ||

nirvāṇamapi niṣkriyamasatphalaṁ satkriyāśca dharmāḥ phalavanta ādhipatyayuktā iti bhagavatā nirvāṇaṁ nendriyaṁ vyavasthāpitamiti| nātra kiñcidupasaṁkhyeyaṁ ṇā(nā)pyapaneyamiti||

lakṣaṇamidānīmindriyāṇāṁ vaktavyam| tatra cakṣurādīnāmuktam| jīvitaśraddhādīnāṁ saṁprayuktaviprayukteṣūcyamāneṣu vakṣyate| duḥkhādīnāṁ tvadhunocyate|

[86] kāyasya bādhanaṁ duḥkhaṁ daurmanasyaṁ tu cetasaḥ|

bādhana[miti vartate]||

sukhaṁ ca sumanastā ca sātaṁ śārīramānasam||

sātamiti prahlādanāparyāyaḥ|

[87ab] vaiśiṣṭyānmānasaṁ sātaṁ sukhaṁ kvacidudāhṛtam|

tṛtīye dhyāne mānasaṁ sātaṁ sukhamityudāhṛtaṁ bhagavatā pañcendriyasukhātiśayatvāt| saumanasyaṁ tu prītisvabhāvaṁ sā ca tṛtīyadhyāne nāstīti sukhaṁ ca tatroktamiti |..........

.........bhaumam tadapadiśyate-

[88] ṣaṭsu bhūmiṣu vijñeyaṁ nīrajaskādyamindriyam|

anājñātamājñāsyāmīndriyaṁ ṣaṭṣu bhūmiṣu, caturṣu dhyāneṣvanāgame(mye) dhyānāntarikāyāṁ ca|

tadanye nirmale tvakṣe draṣṭavye navabhūmike||

ājñendriyamājñātavata(ajñātāvi)indriyaṁ ca navasu bhamiṣu-āsveva ṣaṭṣu triṣu cādyāsvārūpyabhūmiṣu||

atha kāni dvāviṁśatirindriyāni(ṇi) kāni rki prahātavyāni ? dudāhriyate-

[89] daurmaṇa(na)syaṁ dvihātavyaṁ

darśanabhāvanāprahātavyam|

manovittitrayaṁ tridhā|

manaindriyaṁ sukhasaumanasyopekṣāśca darśaṇa(na)bhāvanāheyāścāheyāśca|

navābhyāsapraheyāni(ṇi)

cakṣurādīni jīvitāvasānānyaṣṭau duḥkhendriyaṁ ca|

dvidhā [pañca]

śraddhādīni bhāvanāheyānyaheyāni ca| sāsravānāsravāt|

na tu trayam||

trīṇyanāsravāṇyapraheyānyeva nirdoṁṣatvāt||

yadi tarhi śraddhādīni sāsravānāsravatvātpraheyāni cāpraheyāni ca dvidhā bhavanti, trayamevānāsravam| idaṁ tarhi sūtraṁ kathaṁ nīyate ? yaduktaṁ bhagavatā-“tasyaitāni (yasyemāni) pañcendriyāni(ṇi) sarveṇa sarvaṁ na santi tamahaṁ bāhyaṁ pṛthagjanapakṣāvasthitaṁ vadāmi” iti ?

anāsravādhikārādajñāpakametat| anāsravāṇi khalvadhikṛtyaitaduktam| yasmādāryapudgalavyavasthānaṁ kṛtvā “yasyemāni” iti bhagavānavocat| pṛthagjano vā dvividhaḥ| ābhyantaraścāsamucchinnakuśalamūlaḥ, bāhyaśca samucchinnakuśalamūlaḥ| tamadhikṛtyoktam-“bāhyaṁ pṛthagjanapakṣāvasthitaṁ vadāmi” i[ti]| “sarveṇa sarvāni(ṇi)” iti vacanādvā ‘yasya laukikānyapi na santi’ ityākūtam| bāhyamityaśākyaputrīyaṁ pṛthagjanapakṣāvasthitamityāryadharmavipakṣāvasthitam| anyathā hyevamavakṣyat-‘yasyemāni pañcendriyā(ṇi) na santi tamahaṁ pṛthagjanapakṣāvasthitaṁ vadāmi’ iti| uktaṁ hi- “santrasanti sattvā loke jātā loke vṛddhāstīkṣṇendriyā api madhyendriyā api mṛdvindriyā api” ityapravartita eva dharmacakre| punaścoktam-“yāvaccāhameṣāṁ pañcānāmindriyānāṁ(ṇāṁ) samudayaṁ cāstaṅgamaṁ cāsvādaṁ cādīnavaṁ ca niḥsaraṇaṁ ca yathābhūtaṁ nāpyajñāsiṣaṁ na tāvadahamasmātsadevakāllokāt” iti vistaraḥ| na cāyamanāsravānāṁ(ṇāṁ) dharmāṇāṁ parīkṣāprakāraḥ|

vayaṁ tvatremamāgamaṁ brūmaḥ-“trīṇīmāni śrāddhasya śrā(śra)ddhāliṅgāṇi(ni)” iti vistaraḥ| kathaṁ kṛtvā jñāpakam ? śraddhāyāṁ hyasatyāmāryāṇāṁ darśaṇa(na)kāmatā na bhavet| saddharmaśrotukāmatā ca, vigatamātsaryeṇa cetasā agāramadhyavastukāmatā [ca]| yasya ca pṛthagjanasyaitānīndriyāṇi na santi sa sarva[thā bāhyapṛthagjano] bhavati kuśaladharmopaṇi(ni)ṣaddhetuvaikalyāt| tasmātsāstravāṇīti siddham||

uktaḥ prakārabhedaḥ| lābha idānīṁ vaktavyaḥ| katīndriyāni(ṇi) kasmin dhātau vipākaḥ prathamato labhyate ? tadidamārabhyate|

[90] pūrvaṁ kramodbhavaiḥ kāme vipāko [labhya]te dvayam|

kāmadhātau kra[modbhavaiḥ -aṇḍajajarāyujasaṁsvedajaiḥ pūrvaṁ] indriyadvayaṁ labhyate| kāyendriyaṁ jīvitendriyaṁ ca| etaddhi dvayaṁ tasmin śukraśoṇitabindau prathamaṁ vipākajaṁ bhavati| kliṣṭatvāttu na manaupekṣendriye vipākaḥ|

anyaiḥ ṣaṭ sapta vā'ṣṭau vā

aupapādukaiḥ punaḥ ṣaṭ| cakṣu rādīni pañca jīvitendriyaṁ ca| [yadyavyañjanā bhavanti yathā prāthama]kalpikaḥ| sapta puṇa(na)ryadyekavyañjanā yathā devādiṣu| aṣṭau vā yadyubhayavyañjanā bhavanti yathā'pāyeṣu| evaṁ tāvat kāmadhātau|

ṣaḍ rūpe

rūpadhātau punaḥ ṣaḍindriyāṇi vi[pāka]ḥ prathamato labhyante| cakṣurādīni pañca jīvitendriyaṁ ca|

antye tu jīvitam||

[ārūpye jīvitendriyaṁ] vipāko labhyate| ukto lābhaḥ||
tyāgo vaktavyaḥ| so'yamāviṣkriyate-

[91] mriyamāṇai(rni)rodhyante trīṇyante

jīvitam, manaḥ, upekṣā ceti|

aṣṭau tu madhyame|

rūpadhātau mriyamāṇairaṣṭau nirudhyante| tāni ca trīṇi, cakṣurādīni ca pañca|

daśāṣṭau nava catvāri kāme pañca śubhāni vā||

ubhayavyañjanairdaśa nirodhyante| tāni cāṣṭau strīpuruṣendriye ca| ekavyañjanairṇa(rna)va| avyañjanairaṣṭau| sakṛnmaraṇe khalveṣa nyāyaḥ| kramena(ṇa) tu mriyamānai(ṇai)ścatvāri ṇi(ni)rodhyante kāyajīvitamanaupekṣendriyāni(ṇi)| na hyeṣāṁ pṛthaṅnirodhaḥ| epa ca vidhiḥ kliṣṭāvyākṛtacittasya maraṇe draṣṭavyaḥ| kuśale tu citte sarvatra śraddhādīni pañcādhikāni| evamārūpyeṣvaṣṭau, rūpeṣu trayodaśa| ityevaṁ vistareṇa gaṇayitavyāni||

abhidharmadīpe vibhāṣāprabhāyāṁ vṛttau dvitīyasyādhyāyasya prathamaḥ pādaḥ||

dvitīyādhyāye

dvitīyapādaḥ|

indriyaprastāve sarva indriyadharmā vicāryanta ityataḥ pṛcchati| athaiṣāṁ kuśalānāmindriyānāṁ(ṇāṁ) katareṇendriyena(ṇa) kataracchrāmanya(ṇya)phalaṁ prāpyata iti ? tadidaṁ prastūyate-

[92] ādyantalābho navabhiḥ saptāṣṭābhiśca madhyayoḥ|

yā khalveṣā catuṣphalamayī mālā tasyāḥ prathamaṁ strotaāpattiphalamantyamarhattvaṁ madhye sakṛdāgāmyanāgāmiphale| tatrādyāntayoḥ phalayorṇa(rna)vabhirindriyairlābhaḥ| strotaāpattiphalasya tāvat-śraddhādibhiḥ pañcabhirājñāsyāmīndriyājñendriyābhyāmekamanayorānantaryamārgād, dvitīyaṁ vimuktimārgādveditavyam| prathamena kleśaprāpticchedo dvitīyena visaṁyogaprāptyākarṣaṇam| manaupekṣendriyābhyāṁ ceti| arhattvasya punaḥ śraddhādibhirājñāsyāmīndriyavarjjaiḥ, manaindriyena(ṇa) sukhasaumanasyopekṣendriyānāṁ(ṇāṁ) cānyatamena|

‘saptāṣṭābhiśca madhyayoḥ |’ sakṛdāgāmyanāgāmiphalayoḥ punaḥ saptabhiraṣṭābhirṇa(rna)vabhiśceti ‘ca’śabdāt| tatra sakṛdāgāmiphalaṁ tāvadyadyānupūrviko labhate, sa ca laukikena mārgena(ṇa) tasya saptabhirlābhaḥ| pañcabhiḥ śraddhādibhiḥ, manaupekṣendribhyāṁ ca| atha lokottareṇa mārgeṇa tasyāṣṭābhiḥ, ājñendriyamaṣṭamaṁ bhavati| atha [bhūyo]vītarāgaḥ prāpnoti, tasya navabhiryaireva strotaāpattiphalasya| anāgāmiphalaṁ yadyānupūrvīkaḥ prāpnoti, sa ca laukikena mārgeṇa, tasya saptabhiryathā sakṛdāgāmiphalasya|

atha lokottareṇa, tasyāṣṭābhistathaiva| atha vītarāgaḥ prāpnoti, tasya navabhiryathā strotaāpattiphalasya| tasya tu niśrayaviśeṣāt sukhasaumanasyopekṣendriyāṇāmanyatamadbhavati| yadāpyayamānupūrviko navame vimuktimārge dhyānaṁ praviśati laukikena mārgeṇa, tadāpyaṣṭābhirindriyairaṇā(nā)gāmiphalaṁ labhate| tasya navame vimuktimārge saumanasyamaṣṭamaṁ bhavati, ānantaryamārge tūpekṣendriyameva| nityamubhābhyāṁ hi tasya prāptiḥ| atha lokottareṇa praviśati, tasya navabhirājñendriyaṁ navamaṁ bhavati||

yattarhyabhidharme paṭhyate-“arhatphalasyaikādaśabhiḥ” iti| tatkathamucyate ‘navabhistasya prāptiḥ’ iti ? naiva doṣaḥ| yasmāt-

ekādaśabhirāptistu phalasyāntya[sya] hānitaḥ||

parihāya parihāyā'yaṁ samayavimukto'rhanniśrayaviśeṣātpunarlabhate| kadācit tṛtīyaṁ dhyānaṁ niśritya| kadācid dvitīyaṁ prathamaṁ vā| kadāciccaturthamanāgamyaṁ vā| ityatastisṛṇāṁ vedanānāṁ saṁbhavādekādaśabhiruktam||

athaiṣāṁ trayānāṁ(ṇāṁ) kāmarūpārūpyadhātūnāṁ kataradhātubhūmyālambanena mārgeṇa katarasya dhātoḥ parijñānaṁ bhavatīti ? tadāvirbhāvyate|

[93 ab.] svasya dhātoḥ parijñānaṁ svavipakṣadṛśā pathā|

svavipakṣadṛśā ca mārgaṇe(mārgeṇā)nāsraveṇa parijñānaṁ bhavati| tatra svadhātudṛśā tāvad duḥkhasamudayālambanena, svavipakṣadṛśā nirodhamārgālambanena traidhātukaparijñānaṁ bhavati| sāsraveṇa tvānantaryamārgeṇa saṁgṛhītena sannikṛṣṭā'dhobhūmiviṣayeṇordhvasannikṛṣṭabhūmyālambanena ca vimuktimārgasaṁgṛhītenādhobhūmiparijñānaṁ bhavati| āna[nta]ryamārgāṇāmadhobhūmiviṣayatvādvimuktyākhyānāmūrdhvabhūmyālambanatvācca| anāsravānāṁ(ṇāṁ) tūbhayeṣāmekabhūmigocaratvāditi|

atha katibhi(bhī)rindriyaiḥ kāmadhātuparijñānaṁ katibhi(bhī) rūpārūpyadhātuparijñānamiti ? tadidaṁ pratāyate-

[94] kāmadhātuparijñānaṁ prāyaḥ saptabhiriṣyate|
samalairnirmalaistvarthairaṣṭābhirabhidhīyate||

kāmadhātostāvat-sāsravaiḥ saptabhiḥ parijñānaṁ bhavati prahāṇamityarthaḥ| pañcabhiḥ śraddhādibhiḥ manaupekṣendriyābhyāṁ ca| prāyograhaṇātsaumanasyendriyenā(ṇā)pi kasyacitsamāpattyabhiprāyasya yogino maulabhūmipraveśāt| anāsravaistvindriyairaṣṭābhiḥ| ebhireva saptabhirājñedriyeṇa ca| prāyo vacanātsaumanasyendriyena(ṇa) ca navamena||

[95] rūpadhātuparijñānamiṣṭaṁ daśabhirindriyaiḥ|

pañcabhiḥ śraddhādibhiḥ, mana indriyena(ṇa), tisṛbhirvedanābhiḥ, niśrayaviśeṣādājñendriyena(ṇa) ca||

antyadhātuparijñānamekādaśabhirucyate||

yathoktairdaśabhirājñātavadindriyena(ṇa) ca| ubhābhyāṁ tasya parijñānamekaṁ vajropamasamādhisahacaram, dvitīyaṁ kṣayajñānasahagatamiti||

idamidānīṁ vaktavyam-kaḥ katibhirindriyaiḥ samanvāgata iti ? tatra tāvadayaṁ niyamaḥ-

[96] sarvasattvāstridhātusthā upekṣāyurmaṇo(no)'nvitāḥ|

ebhistribhiḥ sarvasattvāḥ samanvāgatāḥ|
tvakstrītvavyañjanaiḥ kāme

kāmāvacarāḥ sattvāḥ kāyapuruṣastrīndriyairebhiḥ pūrvāktaśca|

rūpiṇaścakṣurādibhiḥ||

rūpiṇaḥ khalu sattvāścakṣurādibhistribhiścopekṣāyurmanobhiḥ||

[97] kāminaḥ khalu duḥkhena tadrāgī durmaṇa(na)stayā|

avītarāgaḥ kāmadhātau duḥkhadaurmaṇa(na)syābhyāṁ samanvāgataḥ|

ūrdhvajastu sukhenāryaḥ śubhāhvādharajau tathā||

ūrdhvajo rūpārūpyadhātuja āryaḥ sukhena samanvāgataḥ| anāsraveṇa śubhakṛ[tsnaparīttaśubhāpramāṇaśubhāḥ] kliṣṭākliṣṭena||

[98] pratītyā(prītyā)bhāhvādharodbhūtau

ābhāsvareṣūpapannastadadharajaśca prītyā samanvāgataḥ|

śubhaiḥ sa śubhamūlakaḥ|

śraddhādibhiḥ pañcabhiḥ kuśalairaṇu(nu)cchinnakuśalamūlaḥ sarvatra samanvāgataḥ|

śaikṣābhyāṁ mokṣamārgasthau

dvā bhyāṁ śaikṣābhyāṁ [indriyābhyāṁ darśanabhāvanāmārgasthau]||

[aśaikṣo'rhan] svamārgagaḥ||

atha niyamena kaḥ katibhirindriyaiḥ samanvāgata iti ? tadidamupadarśyate-

[99] upekṣāyurmaṇo(no)yukto'vaśyaṁ trayasamanvitaḥ|

[e]bhireva tribhiḥ| na hyeṣāmanyonyena vinā samanvāgataḥ| śeṣairaṇi(ni)yamaḥ|

tatra tāvaccakṣurādibhiḥ saptabhirārūpyopapanno na samanvāgataḥ| kāmadhātau ca yenāpratilabdhavihīnāni| sukhendriyeṇa caturthadhyānādyupapannāḥ pṛthagjanāḥ, saumanasyena tri(tṛ)tīyādyupapannāḥ pṛthagjanāḥ, sukhendriyena(ṇa) rūpārūpyopapannāḥ, daurmaṇa(na)syena kāmavītarāgaḥ, śraddhādibhirniḥśubhaḥ, anāsravaestribhiḥ pṛthagjanā na samanvāgatāḥ|

caturbhiḥ kāyasukhavān

yaḥ kāyendriyeṇa so'vaśyaṁ caturbhistaiśca tribhiḥ kāyendriyena(ṇa) ca| yo'pi sukhandriyeṇa sa caturbhiḥ-taiśca tribhirupekṣādibhiḥ sukhendriyena(ṇa) ca|

cakṣuṣmānapi pañcabhiḥ||

‘api’śabdācchotraghrāṇajihvendriyairveditavyam| yaścakṣurindriyeṇa so'vaśyaṁ pañcabhiḥ-upekṣājīvitamanorūpendriyaiścakṣuṣā ca||

[100] strīndriyādyanvito'ṣṭābhiḥ

taiśca saptabhiḥ strīṁndriyeṇa(ṇa) ca| ‘ādi’grahaṇāt puruṣendriyadaurmaṇa (na)syaśraddhādīnāṁ grahaṇaṁ veditavyam| tadvānapi pratyekamaṣṭābhiḥ-taiśca saptabhiḥ puruṣendriyena(ṇa) cāṣṭamena| ebhiśca kāyajīvitamanobhiścatasṛbhirvedanābhiḥ, daurmaṇa(na)syendriyeṇa ca| śraddhā di[bhi]staiśca pañcabhirupekṣājīvitamanobhiśca|

duḥkhī yuktastu saptabhiḥ|

yo duḥkhena sa saptabhiḥ-kāyajītimanobhiścatasṛbhirvedanendriyairdaurmaṇa(na)syaṁ hitvā, tadvītarāgasya nāstīti|

ekādaśabhirantyābhyāṁ

dvābhyāmantyābhyāṁ yukto'vaśyamekādaśabhiḥ, pratyekaṁ sukhasaumanasyopekṣājīvitamanaḥśraddhādibhirājñendriyeṇa ca| evamājñātavadindriyeṇa tena taiśceti|

sapta ṣaḍbhistadādyavān||

prathamena tvanāsraveṇa yaḥ samanvāgataḥ so'vaśyaṁ trayodaśabhirmanojīvitakāyendriyaiścatasṛbhirvedanābhiḥ śraddhādibhistena ceti||

atha sarvabahubhiḥ kiyadbhiḥ samanvāgatāḥ ? taducyate-

[101] tridvīpanarakotpannā mithyātvaniyatā api|
[bahubhiḥ] hyekānnaviṁśatyā svalpairaṣṭābhiranvitāḥ||

[102] antarābhavikapretatiryakśraddhānusāriṇa [:]|
tryadhikairdaśabhiryuktā daśabhirvā navādhikaiḥ||

svalpaistrayodaśabhī rūpabhiḥ pañcabhiḥ śraddhādibhiśca jīvitamanaupekṣābhiśca| ṇā(nā)rakasya tūcchinnaśubhabījasya cakṣurādīni pañcaikaṁ vyañjanaṁ vedanāśca pañca jīvitaṁ manaśca| tiraścāṁ nāstyucchedaḥ| ya ihocchinatti so'vaśyamavīciṁ gacchati| tena natra narake śraddhādyā na santi| pañca cakṣurādīni pañca ca vedā, ekaṁ vyañjanaṁ jīvitaṁ manaśceti trayodaśa bhavanti| syurbahubhiścāntarābhavikādyāḥ pṛthagjanāstrīṇyamalāni hitvaikānnaviṁśatibhiḥ, āryāstu śraddhānusāriṇo dve amale hitvaikaṁ ca vyañjanamityekānnaviṁśatibhireva samanvāgatāḥ||

[103] samyaktvaniyatā ye tu ye ca śraddhādhimuktikāḥ|
ta ekādaśabhiryuktā daśabhirvā navādhikaiḥ||

tatra samyaktvaniyatā āryā ityarthaḥ| te pañcabhiḥ śraddhādibhirmanojīvitābhyāṁ ca tisṛbhirvedanābhirekena cānāsravena(ṇa)| sarvaprabhūtaiḥ punarekānnaviṁśatibhirekaliṅgadvyamalavarjitaiḥ||

[104] prajñāvimuktanāmārhat kāyasākṣyubhayāhvayāḥ|
akṣaikādaśakopetā yadi vā'ṣṭādaśānvitāḥ||

sarvālpairekādaśabhiḥ śraddhādibhiḥ sukhasaumanasyopekṣājīvitamanobhirekena cānāsraveṇa| bahubhistvaṣṭāda[śa]bhiḥ, dve anāsrave daurmaṇa(na)syamekaṁ ca vyañjanaṁ hitvā||

[105] kāmadevā mṛtāḥ svalpairdaśabhiḥ saptakādhikaiḥ|

anāsravatrayaṁ hitvā daurmaṇa(na)syaṁ ca| tatratyaḥ pṛthagjano yadi vairāgyaṁ gacchati sa devarṣirbhavati| ekaṁ ca vyañjanaṁ hitvā pariśiṣṭaiḥ saptadaśabhiḥ samanvāgataḥ|

ta evaikonaviṁśatyā yuktā bahubhirindriyaiḥ||

dve anāsrave hitvaikaṁ ca vyañjanam| atrāpi hi satyāni dṛśyante||

[106] [dvirdhyāna] jāstu sarvālpairdaśabhiḥ pañcakādhikaiḥ|

prathamadvitīyadhyānopapannānāṁ pṛthagjanānāṁ duḥkhadaurmaṇa(na)sye hitvā dve ca vyañjane trīṇi cāmalāni, pañcadaśabhiḥ samanvāgamaḥ|

daśabhiḥ sacatuṣkaistu śubhakṛtsnāḥ samanvitāḥ||

śubhakṛtsneṣu pṛthagjanasya saumanasyaṁ ca hitvā caturdaśabhiḥ samanvāgamaḥ|

[107] bṛhatphalā hi atyalpaistrayodaśabhiranvitāḥ|

bṛhatphaleṣu pṛthagjanasya sukhaṁ ca hitvā duḥkhādīni pūrvoktāni trayodaśa bhavanti|

yuktāḥ ṣoḍaṣa(śa)bhistvete sarvabhūribhindriyaiḥ||

yadyāryā bhavanti teṣāṁ sukhasaumanasyābhyāmanāsravābhyāṁ samanvāgama iti ṣoḍaśa bhavanti||

[108] aṣṭābhirdaśabhiḥ saikairārūpyāḥ svalpabhūribhiḥ|

svalpairaṣṭābhiḥ| pṛthagjanasyāṣṭā [:] svalpāni bhavanti| pañca śrā(śra)ddhāddhī(dī)ni, jīvitaṁ manaupekṣā ca| bahubhirekādaśabhirāryasya samanvāgamaḥ| pañcabhiḥ śraddhādibhiḥ, dvābhyāṁ sukhasaumanasyābhyāmanāsravābhyām, jīvitamanaupekṣendriyaiścaturbhiraṇā(nā)sraveṇa caikena|

sadevakauravāḥ sattvāstrayodaśabhiranvitāḥ||

pañcabhiḥ śraddhādibhiḥ pañcabhiḥ sukhādibhiḥ, kāyamanojīvitaiśca tribhiḥ||

[109] aṣṭābhirniḥśubho yukto daśabhirvā trayādhikaiḥ|

ucchinnaśubhamūlo niḥśubhaḥ sarvālpairaṣṭābhiḥ samanvāgataḥ| sukhādibhiḥ pañcabhiḥ kāyajīvitamanobhiśca| sarvaprabhūtaistu trayodaśabhiryathoktairaṣṭābhiścakṣurādibhiścaturbhirekena ca vyañjanena|

dviliṅgāḥ paścimaiḥ svalpairviśatyāpyekayā param||

ubhayavyañjanastrayodaśabhiḥ svalpaiḥ sukhādibhiḥ kāyajīvitamanobhiḥ śraddhādibhiśca pañcabhiḥ| cakṣurādīnāmalabdhavihīnatvādaniyamaḥ| sarvabahubhistvekonaviṁśatibhistrīṇyamalānyapāsya| samāpto'yaṁ matsyakagranthasamudraḥ|

vyākhyāta indriyānāṁ(ṇāṁ) dhātugatiprabhedapradarśanāgatānāṁ vistareṇa prabhedaḥ| adhunā tu momāṁsyate| kimete saṁskṛtā dharmā yathā bhinnasvabhāvāḥ, evaṁ bhinnotpādā atha niyatasahotpādā api kecidvidyanta iti ? vidyanta ityāha|

tatra saṁkṣepeṇa pañcemā dharmajātayaḥ-rūpaṁ cittaṁ caitasikāścittaviprayuktā asaṁskṛtaṁ ca|

tatrāsaṁskṛtaṁ nodeti na ca vyeti|
rūpiṇāṁ tu dharmāṇāmayaṁ niyamaḥ-

[110] saptadravyāvinirbhāgī paramāṇurbahirgataḥ|
kāmeṣvekādhikaḥ kāye dvyadhikaścakṣurādiṣu||

sarvasūkṣmaḥ khalu rūpasaṁskāropādānasaṁcayabhedaparyantaḥ paramāṇuriti prajñāpyate| sa tu saptadravyāvinirbhāgī caturbhirbhūtaistribhiścopādāyarūpaistribhistribhirvā bhūtaiścaturbhiścopādāyarūpairavinirbhāgavartyasāvaṣṭama iti|

kośakārastvāha-“sarvasūkṣmo rūpasaṁghātaḥ paramānuḥ(ṇuḥ)” iti| tena saṁghātavyatiriktaṁ rūpamanyadvaktavyam| yadi nāsti saṁghāto'pi nāsti| ataḥ siddhaṁ ‘sarvasūkṣmaṁ rūpaparamānuḥ(ṇuḥ)’ iti||

kāyedriyasahagastvaṣṭābhiścakṣurādisahitā(to) navabhiḥ||

[111] evaṁ rūpe'pi vijñeyo hitvā gandharasadvayam|

rūpadhātau bahirgataḥ pañcadravyāvinirbhāgī gandharasau hitvā| kāyasahagatastu ṣaḍbhiścakṣurādiṣu saptabhiravinirbhāgibhiḥ| yadā punassaśabdakaḥ sa saṁdhāto jāyate, tadā sarvatra yathokteṣu śabdo'dhiko gaṇayitavyaḥ|

atra punarmahābhūtāni sarvopādāyarūpāśrayabhāvaprādhānyāccatasro dravyajātayo vivakṣyante| upādāyarūpadhātucatuṣṭayaṁ tu ghaṭādidravyaprajñaptinimittatvādāyatanagaṇanayā gaṇyata iti vivakṣitāparijñānānnāsti codyāvakāśaḥ||

arūpiṇāṁ punaḥ

cittaṁ caitasikaiḥ sārdhaṁ

avinirbhāgena (ṇa) jāyata iti varttate|

saṁskṛtaṁ tu svalakṣaṇaiḥ||

sarva hi saṁskṛtaṁ svalakṣaṇaiḥ saha jātyādibhirutpadyata iti veditavyam||

abhidharmadīpe vibhāṣāprabhāyāṁ vṛttau dvitīyasya[adhyāyasya] dvitīyaḥ pādaḥ||

dvitīyādhyāye

tṛtīyapādaḥ|

yaduktaṁ caitasikāstu sahotpadyanta iti tadabhidhīyatām| ke punaste caitasikā dharmāḥ ?

te pañcaprabhedāḥ-mahābhaumāḥ, kuśalamahābhaumāḥ, kleśamahābhaumāḥ, akuśalamahābhaumāḥ, parīttakleśamahābhaumikāśca| mahatī cittabhūmireṣāmiti ta ime mahābhaumāḥ| bhūmirgatirityarthaḥ| eva sarvatra vigrahaḥ kāryaḥ|

tatra tāvanmahābhaumā nirdiśyante|

[112] daśadharmā mahābhaumā vitsaṁjñācetanāsmṛtiḥ|
chandaḥ sparśo'dhimokṣaśca dhīḥ samādhirmanaskṛtiḥ||

ete daśadharmāḥ sarvasyāṁ cittabhūmau traidhātukyāmanāsravāyāṁ ca samagrā bhavanti|

tatra vedanā sukhādistrividho'nubhavaḥ| trividhaṁ saṁveditamiti paryāyaḥ| iṣṭāniṣṭobhayaviparītaviṣayendriyavijñānasannipātajā dharmayoniḥ kāyacittāvasthā viśeṣaḥ prahlādyupatāpī tadubhayaviparītaśca tṛṣṇāheturvedi(da)netyucyate|

nimittanāmārthaikyajñā saṁjñā vitarkayoniḥ|

cittābhisaṁskāraścetanā|

cittavyāpārarūpā smṛtiḥ| cittasyārthābhilapanā kṛtakartavyakriyamāna(ṇa)karmāntāvipramoṣalakṣaṇāḥ(ṇā)|

ccha(cha)ndaḥ kartukāmatā vīryāṅgabhūtaḥ|

viṣayendriyavijñānasannipātajā cittasya viṣayaspṛṣṭiḥ, caitasikadharmo jīvanalakṣaṇaḥ sparśaḥ|

cittasya viṣaye'dhimuktiravi(dhi)mokṣo rucidvitīyanāmā cittasya viṣayāpratisaṁkocalakṣaṇaḥ|

dhīḥ prajñā dharmasaṁgrahādyupalakṣaṇasvabhāvā|

cittasyaikāgratā samādhiścittasthitilakṣaṇaḥ|

cittasyābhogo manaskāraḥ pūrvānubhūtādisamanvāhārasvarūpaḥ|

sūkṣmaḥ khalu cittacaittānāṁ viśeṣo duravadhāro rūpinī(ṇī)nāmeva tāvadoṣadhīnāṁ bahurasānāmindriyagrāhyo'pi rasaviśeṣo duravadhāraḥ, kimaṅga punaramūrtāṇāṁ(nāṁ) cittacaitasikānāṁ dharmāṇāmekakalāpavartināṁ buddhigamyaḥ ? sa tu hetuphalasvabhāvairmatimadbhirabhyūhya iti||

kuśalamahābhaume bhavāḥ kuśalamahābhaumāḥ| te puṇaḥ(naḥ)

[113] śraddhāpekṣā'pramādaśca prasrabdhirhrīrapatrapā|
mūlavīryamahiṁsā ca śubhabhūkā daśasmṛtāḥ||

tatra śraddhā cetasaḥ prasādo guṇiguṇārthitvābhisaṁpratyayākāraḥ, cittakāluṣyāpanāyī| tadyathodakaprasādako maṇiḥ sarasi prakṣiptaḥ sarvaṁ kāluṣyamapanīyācchatāmutpādayati tadvaci(cci)ttasarasi jātaḥ śraddhāmaṇiriti|

a[pra]mādaḥ kuśaladharmabhāvanā tadavahitatetyarthaḥ|

prasrabdhiścittakarmaṇyatā| kāyaprasrabghirapyasti| sā tu tadānukūlyādbodhyaṅgaśabdaṁ labhate| tadyathā prītiḥ| prītisthānīyāśca dharmāḥ prītibodhyaṅgamuktaṁ bhagavatā| samyagdṛṣṭisaṁkalpavyāyāmāśca prajñānukūlyāt prajñāskandha ityuktāḥ| tadvatkāyakarmaṇyatā cittakarmaṇyatā bodhyaṅgāvāhakatvāttacchabdenoktā|

upekṣā cittasamatā cittānābhogaḥ saṁskārāṇi(ni)mittābhogamadhyupekṣānimittapravana(ṇa)tā|

hrīḥ svātmāpekṣā| akāryakaraṇe lajjā|

apatrāpyantu parāpekṣāḥ (kṣam)|

dve tu kuśalamūle alobhādveṣau| amohastu prajñāsvabhāvatvānmahābhaumeṣūkta iti na gaṇyate|

vīrvaṁ kuśalākuśaladharmotpādanirodhābhyutsāhaḥ, saṁsāranimagnasya cetaso'bhyunnatirityarthaḥ|

avihiṁsā sattvāviheṭhanā|
uktāḥ kuśalamahābhaumāḥ||

[114] styānaṁ pramattirāśraddhyamālasyaṁ mūḍhiruddhati[:]|
kliṣṭe ṣaṭ

tatra

styānaṁ kāyacittākarmaṇyatā |

pramādaḥ kuśalānāṁ dharmāṇāmabhāvanā| bhāvanāvipakṣabhūto dharmaḥ|

āśraddhyaṁ cittāprasādaḥ, cittakāluṣyamityarthaḥ| guṇeṣu guṇavatsu cāsaṁpratyayo'narthitvaṁ ca|

kausīdyaṁ cittasyānabhyutsāhaḥ|
mūḍhiravidyānukārā'saṁprakhyānarūpā|
auddhatyaṁ cittasyāvyupaśamaḥ|
uktāḥ ṣaṭ kleśamahābhaumāḥ|

abhidharme tu daśa paṭhyante-"āśraddhaym, kausīdyam, muṣitasmṛtitā, cetaso vikṣepaḥ, avidyā, asaṁprajanyam, ayoniśo manasikāraḥ, mithyādhimokṣaḥ, auddhatyam, pramādaśca" iti|

tatra muṣitasmṛtivikṣepāsaṁprajanyāyoniśomanasikāramithyādhimokṣāḥ pañcamahābhaumeṣu paṭhitāḥ| kliṣṭā'kliṣṭānāmubhayeṣāṁ smṛtyādisvābhāvyāditīha na pṛthaggaṇyante| tasmāt ṣaḍeva kleśamahābhaumāḥ|

aśubhe tu dve āhrīkyamanapatrapā||

akuśale tu cetasi āhrīkyamanapatrāpyaṁ ca dvau dharmāvakuśalamahābhaumikau bhavataḥ| tatrāhrīkyaṁ hrīvipakṣabhūto dharmaḥ| anapatrāpyamapatrāpyasyeti| akāryaṁ kurvāṇasyālajjā svātmano[']hrīḥ| parebhyo[']lajjā anapatrāpyamityapare|

parīttakleśamahābhaumā nirdiśyante|

[115] māyāśāṭhyamadakrodhavihiṁserṣyāpradaṣṭayaḥ|
sūkṣmopaṇā(nā)hamātsaryāṇyalpakleśabhuvo daśa||

ete hi kleśā bhāvanāheyenāvidyāmātreṇa manobhūmikenaiva saṁprayujyante|
eṣāṁ tu lakṣaṇamupakleśacintāyāṁ pañcame'dhyāye'bhidhāyiṣyate||

kathaṁ puṇa(na)ridaṁ vijñāyate cittādarthāntarabhūtāścaitasikāḥ ? cittameva hi tadvedanādināmabhirvyapadiśyata ityevaṁ ceṣyamāne buddhasūtramanulomitaṁ bhavati| yaduktaṁ bhagavatā-“ṣaḍdhāturayaṁ bhikṣavaḥ puruṣapudgalaḥ” ityatra vijñānadhāturevoktaḥ| tasmānnārthāntarabhūtāścaitasikā iti bhadantabuddhadevaḥ| taṁ pratīdamabhidhīyate-

[116] pṛthivyādi yathā dravyaṁ nīlādiguṇayogataḥ|
taistairviśeṣyate śabdaiścaittayogānmanastathā||

yathā hi pṛthivīdhāturabdhāturvā rūparasagandhādyupādāyarūpairviśeṣyate| nīlā gra(grā)vāṇaḥ, nīlamudakaṁ madhurā drākṣā madhurāḥ kharjūrā madhurataro guḍa ityevaṁ sukhitaṁ cittaṁ duḥkhitaṁ cittaṁ samāhitaṁ cittaṁ sotsāhaṁ kusīdaṁ mūḍhaṁ raktaṁ dviṣṭamityevamādibhiḥ śabdaiścaitasikairdharmairyogādviśeṣyate| sādhyasamatvādayuktamiti cet| na| uktottaratvāt| vihitamatra- bhūtabhū(bhau)tikānyatvacintāyāmuttaramiti| tasmādviśeṣapratyayānāmanākasmikatvātsiddhamanyatvaṁ caitāsikānāmiti|

itaśca cittacaitasikānyatvam-

[117] bhūtabhautikanānātvaṁ svarūpehākṛtaṁ yathā|
tathaiva cittacaittānāṁ pṛthaktvamupadhāryatām||

yathā khalu bhūtānāṁ bhautikasya ca rūpasya svabhāvabhedāt, kriyābhedāccānyatvam; tathā cittasya caittānāṁ ca svabhāvakriyābhedādanyatvaṁ draṣṭavyam||

[118] yathā saṁbandhisaṁbandhādvikāro'mbhasi lakṣyate|
tathā saṁsargisaṁsargāccetovikṛtirīkṣyatām||

yathā khalu vahniharītakīguḍalavaṇādidravyasaṁbandhādvikāro'mbuni dṛśyate, uṣṇamamblaṁ kaṣāyaṁ madhuraṁ lavana(ṇa)miti| tadvaccaitasikasaṁbandhāccittamapi sukhitaṁ duḥkhitaṁ prasannamabhyunnataṁ sālokaṁ sāndhakāramiti|

sūtre'pi cānyatvamuktam-“saṁjñā ca vedanā ca caitasika eṣa dharmaḥ” iti||

idamidānīṁ vaktavyam| yugapadutpannānāṁ cittacaitasikānāṁ dharmāṇāṁ kathaṁ caitasikā dharmā ityucyante ? ko vā dharmārthaḥ? tadapadiśyate-

[119] guṇo viśeṣaṇaṁ dharmo mātrāvṛttistathāśrayī|
ityevamādayaḥ śabdāḥ pradhānāpekṣavṛttayaḥ||

pradhānaṁ hi dravyaṁ viśeṣyabhūtamapekṣyaḥ(kṣya) guṇadharmaviśeṣeṇa mātrāvṛttayaḥ śabdāḥ pravartante| ki puṇa(na)ratra pradhānam ?

[120] cittaṁ pradhānameteṣāṁ

kuta iti cet|

vastumātragrahādibhiḥ|

vastūpalabdhimātraṁ hi cittaṁ tenopalabdhe vastuni saṁjñāsmaraṇe lakṣaṇānusmaraṇābhinirūpaṇādayo viśeṣāḥ saṁjñāprajñāsmṛtyādibhirgṛhyante| ‘ādi’grahaṇādatrātmābhiniveśādrājasthānīyatvācca| kiñca,

bījaṁ caitatpravṛttīnāṁ śuddhisaṁkarayorapi||

uktaṁ hi bhagavatā-“cittasaṁkleśātsattvāḥ saṁkliśyante | cittavyavadānahetorviśudhyante” iti| tasmātpradhānaṁ cittam| yathoktam-

“dūraṅgamamekacaramaśarīraṁ guhāśayam|
ye citta(ttaṁ) damayiṣyanti te mokṣyante mārabandhanāt||”

tatra dūraṅgamaṁ śāstuḥ sarvalokadhātusthavineyakāryakaraṇāt| ekacaraṁ yugapad dvitīyacittābhāvāt| aśarīraṁ mūrtyabhāvāt, kriyāmātrānumeyasvabhāvatvācca| guhāśayaṁ śarīrabalena| tadvṛttivyakteriti| tasya dharmāḥ saṁprayogiṇaścaitasikā iti|

vyākhyātāḥ pañcaprakārāścaittāḥ| anye'pi cāniyatāḥ paṭhyante-vitarkavicārakaukṛtyamiddhādayaḥ|

tatredaṁ vaktavyam| kasmiṁścitte kati caittā bhavanti ?

kāmāvacaraṁ tāvat pañcaprakāraṁ cittam| kuśalam, akuśalaṁ dvividhamāveṇikamanyatkleśasaṁprayuktaṁ ca| avyākṛtaṁ dvividhaṁ nivṛtānivṛtāvyākṛtākhyam||

tatra tāvatkāmāvacaraṁ cittamavaśyaṁ savitarkasavicāram| atastat

[121] abhyudgacchati kāmāptaṁ dharmairdvādaśabhiḥ saha|
akliṣṭāvyākṛtaṁ cittaṁ raśmivāniva raśmibhiḥ||

kāmāvacaramanivṛtāvyākṛtaṁ cittaṁ daśabhirmahāmaumairvitarkavicārābhyāṁ ca sahāvaśyamudeti||

[122] tathāṣṭādaśabhiścittairnivṛtaṁ jāyate manaḥ|

satkāyāntagrāhadṛṣṭisamprayuktaṁ cittaṁ kāmadhātau nivṛtāvyākṛtam| tatrāṣṭādaśa caitasikā bhavanti| daśamahābhaumāḥ[ṣaṭ kleśamahābhaumāḥ] vitarkavicārau ca| dṛṣṭirnādhikā pūrva[vat]|

dvāviṁśatyā sahāvaśyaṁ śubhaṁ bhavati mānasam||

daśamahābhaumāḥ daśakuśalamahābhaumāḥ vitarkavicārau ca||

[123] cetasossaha viṁśatyā cittamutpadyate'śubham|

yadakuśalaṁ cittamāveni(ṇi)kaṁ tatra viṁśatiścaittāḥ-daśamahābhaumāḥ ṣaḍle(kle)śamahābhaumā dvāvakuśalamahābhaumau vitarko vicāraśca| āveṇikaṁ nāma cittaṁ yatrāvidyaiva kevalā nānyaḥ kleśo'sti rāgādiḥ|

dṛṅmohamātrayuktaṁ yat

dṛṣṭiyukte'pyakuśale viṁśatirya evāveni(ṇa)ke| nanu ca dṛṣṭiradhikā ? nādhikā, prajñāviśeṣa eva hi kaścid dṛṣṭirityucyate| sa ca mahābhaumeṣu paṭhitaḥ|

kaḥ puṇa(na)rayaṁ vitarkaḥ ko vā vicāraḥ ? vitarko ṇā(nā)ma cittaudāryalakṣaṇaḥ saṁkalpadvitīyanāmā viṣayanimittaprakāravikalpī saṁjñāpavanoddhatavṛttiḥ, audārikapañcavijñānakāyapravṛttihetuḥ| vicārastu cittasaukṣmyalakṣaṇo manovijñānapravṛttyanukūla(laḥ)| ityetau dvau dharmau kāmāvacare cetasi sarvasminniyamenotpadyete|

tadidamatisāhasaṁ vartate yadviruddhayorapi dvayordharmayorekatra citte samavadhānaṁ pratijñāyate| na hyetalloke dṛṣṭaṁ yadviruddhayorekatra sahāvasthānamiti kośakāraḥ|

tatra kecidāhuḥ-sarpiryathā'psu niṣṭhyūtaṁ nātiśyāyate nātivilīyate, evaṁ vitarkavicārayogāccittaṁ nātisūkṣmaṁ bhavati nātyudāramityubhayorapi tatra vyāpāraḥ| evaṁ tarhi ṇi(ni)mittabhūtau vitarkavicārāvaudāryasūkṣmatayoḥ prāpnuto yathā''paścātaśca sarpiṣaḥśyānatvavilīnatvayorṇa(rna) puṇa(na)statsvabhāvau|

anye puṇa(na)rāhuḥ-vāksaṁskārā vitarkavicārāḥ sūtre'bhihitāḥ|

“vitarkya vicārya vācaṁ bhāṣate nāvitarkyāvicārya” iti| tatra ya audāryāste vitarkāḥ| ye sūkṣmāste vicārāḥ| yadi caikatra citte'nyo dharma audāriko'nyaḥ sūkṣmaḥ ko'tra virodha iti ? na virodho yadi jātibhedaḥ syāt| ekasyāntu jātau mṛdvadhimātratā yugapanna saṁbhavati| jātibhedo'pyasti sa tarhi vaktavyaḥ| durvaco hyasau| ato mṛdvadhimātratayā vyajyate| naivaṁ vyakto bhavati| pratyekaṁ jātīnāṁ mṛdvadhimātratvāt|

tadidamanghavilāsinīkaṭākṣaguṇotkīrtaṇa (na)kalpaṁ codyamārabhyate| yadanavabudhya tallakṣaṇaṁ codyavidhiḥ mithyā pratārya(ya) te| tayorhi yathoktalakṣaṇayorekasmiṁścetasi sadbhāvamātraṁ pratijñāyate na yugapad vṛttyudrekatālābhaḥ| yathā vidyavidyayoḥ saṁśayanirṇayayośceti tūṣṇīmāsva| mā vidvadbhiravajīhasaḥ svamātmānam|

sā punardṛṣṭistriprakārā mithyādṛṣṭyādyā veditavyāḥ|

krodhādyaistvadhikaṁ vadet||

krodhādyaistūpakleśairadhikaṁ bhavati| sa ca krodhādirupakleśo'dhikaḥ| kleśaiśca saṁprayuktaṁ rāgapratighamānavicikitsābhiśca yuktaṁ cittaṁ tena ca kleśādhikaṁ bhavatītyekaviṁśatirbhavanti||

[124] sarvatra saṁbhavānmiddhaṁ yatra syāttatra nirdiśet|
tadvadeva ca kaukṛtyamadhikaṁ gaṇayetkvacit||

yatra middhaṁ tatra tadevādhikaṁ gaṇayet| yatrāpi tadevādhikamiti ya eṣa kāmadhātau caittānāṁ niyama u[ktasta]taḥ||

[125] sāśubhaṁ middhakaukṛtyaṁ rūpadhātau na vidyate|
dhyānāntare vitarkaśca vicāraścāpi nopari||

na kiñcidakuśalaṁ middhaṁ kaukṛtyaṁ ca prathamadhyānādau vidyate| tena tatra pratighaśāṭhyamadamāyāvarjyāśca krodhādayaḥ, āhrīkyānapatrāpye ca na santi| ya eva prathame dhyāne santi ta eva ‘dhyānāntare’, ‘vitarkaśca na vidyate| pūrvoktāśca na santīti ‘ca’śabdāt| vicāraścāpi nopari|’ dhyānāntarāttūparivicāraścāpi nāsti pūrvoktāśca| ‘ca’śabdāt māyā śāṭhyaṁ ca nāstīti gamyate|

brahmano(ṇo) hi yāvacchāṭhyaṁ paṭhyate, parṣatsaṁbandhāt| sa hi svasyāṁ parṣadi aśvajitā bhikṣuṇā praśnaṁ pṛṣṭaḥ “kutra tāni catvāri mahābhūtānyapariśeṣaṁ nirudhyante” ityaprajānan kṣepamakārṣīt-“ahamasmi brahmā mahābrahmā īśvaraḥ karttā nirmātā sraṣṭā sṛjaḥ pitṛbhūto bhāvānām” iti| gatamidam||

idaṁ vaktavyam| saṁprayuktāḥ saṁskārāḥ kasmāducyante ? tadārabhyate|

[126] saṁprayuktaḥ saṁskāraḥ samatā yasya pañcadhā|
viprayuktaśca boddhavyaḥ samatā yasya nāstyasau||

pañcabhiḥ samatābhiḥ saṁprayuktāḥ saṁprayuktāḥ| tāḥ punarāśrayālambanākārakāladravyasamatākhyāḥ| “yathaiva hyekaṁ cittamevaṁ caittā apyekaikāḥ” iti vistaraḥ| yasya puṇa(na)retāḥ samatā na vidyante sa viprayukta iti||

codakaḥ-kaścidrūpaṁ tarhi viprayuktaṁ prāpnoti, asaṁskṛtaṁ ceti ? saṁpratyucyate|

[127] viśiṣṭāṇā(nā)masadbhāvātprasaṁgo nāsti rūpiṇām|
saṁskāragrahaṇāccaiva khādīnāṁ ṇa(na) prasajyate||

viśiṣṭena khalu nirogeṇa(niyogena) rūpiṣu saṁjñā sanniviśanta iti teṣvaprasaṁgaḥ| saṁskāragrahaṇācca khādiṣu viprayuktasaṁjñā na pravartata iti siddham||

ke punaste viprayuktāḥ saṁskārāḥ ? kiyanto veti ? nahi vayameteṣāṁ svabhāvamupalabhāmahe| nāpi kṛtyam| nacaite dharmā loke prasiddhā nāpi buddhavacane| na vedādiṣu śāstreṣviti| tadatropavyāhrīyate-

[128] prāptyādayastu saṁskārā viprayuktāstrayodaśa|
āptoktisvakriyāliṅgā liṅgameṣāṁ gadiṣyate||

yattāvat svabhāvakriyābhāvāditi| tadatrobhayamabhidhāyiṣyate| yadapi buddhavacane na paṭhyanta iti| tatrāpyāptavacanaṁ sārvajñaṁ vyāhariṣyate| yatta loke na vedādiṣu paṭhyanta iti taccodyam| ye khalu sarvajñaviṣayā dharmāḥ pratisaṁvillābhināṁ buddhivṛttiviṣayamāyāntyāryamaitreyasthaviravasumitrācāryāśvaghoṣapramukhāṇāṁ(nāṁ) ca bodhisattvānāṁ buddhiprasādavidhāyinastejolpānāṁ stanandhayabudvīnāmabhidharmaparīkṣamativṛttīnāṁ ca kathaṁ sāndhakāreṣu manassu gocaratāmāyāntīti||

tatra tāvat

[129ab.] prāptiḥ samanvitirlabdhirdharmavattā vyavasthitiḥ|

prāptarṇā(rnā)ma samanvāgamo lābha iti paryāyaḥ| sarvathā bhāvāñchabdaireva śabdānācaṣṭe| yathaiṁva khalu prāptirityetacchabdagaḍumātraṁ śrūyate tathaiva samanvāgamo lābha ityetadapi padadvayaṁ vāgvastumātramiti na paryāyanāmnā lakṣaṇamudyotitaṁ bhavati| tasmādavyabhicāri tatprasāda(dha)kaṁ liṅgamucyatām| ime brū maḥ| śrota(tra)mavadhatsva manaścaikāgratāyāṁ sanniyuktvā| ‘dharmavattā vyavasthitiḥ|’ dharmāḥ khalu tridhā kuśa[lāḥ].........

............rūpe'pi kuśalayā vijñaptyā vartamānayā yāvadvijñāpayati, atītayā ca samanvāgataḥ|

[130cd.] śrutacintāmayānāṁ ca samāpattidvayasya ca|

śrutacintāmayānāmapi| sahajā paścād bhavati dvayoścāści(ci)tta samāpattyossaha paścād bhavatīti|

[131] ni[:]kleśasaṁskṛtāpūrva(rvaṁ) śubhānāṁ tu rajasvatām|
ādilābhe saha prākca tadūrdhvaṁ vā tridheṣyate||

anāsravānāṁ(ṇāṁ) ca skandhānāṁ, anucitānāṁ ca kuśalasāsravānāṁ(ṇāṁ) na pūrvajā| eṣāmeva yattoktānāṁ ‘tadūrdhvaṁ tu tṛ(tri)dheṣyate|’ yadā tena saṁmukhībhūtā tadā dvidhaiveti vartate||

[132] kliṣṭāṇāṁ kuśalānāṁ ca tadanyeṣāṁ tridhā matā|

kliṣṭāṇāṁ ca skanghānāṁ traiyadhvikī prāptiḥ| ‘kuśalānāṁ ca tadanyeṣāṁ’ tebhyo'nāsravebhyastebhyaścānucittebhyaḥ kuśalasāsravebhyo'nyeṣāṁ kuśalasāsravānāṁ(ṇāṁ) traiyadhvikyeva|

nivṛtāvyākṛtā jñānanirmāṇamanasāṁ tathā||

traiyadhvikīti vartate||

[133] nirvāṇasyādito lābhe nityasyānyasya sarvadā|

nirvāṇasya tatprathamato lābhe dvaiyadhvikyeva| anāgatavartamānālabdhasyātītā'pi| ‘nityasyānyasya sarvadā|’

ajā tavartamānā ca

apratisaṁkhyānirodhasyānāgatavartamānaiva nityam|

kadācittu tridheṣyate||

yena labdhastasya traiyaghvikītyuktametat|

vyākhyāte prāptyaprāptī||

sabhāgatā vaktavyā| keyaṁ sabhāgatā nāma ? nahīha pravacane tīrthyaparikalpitasāmānyaviśeṣapadārthagandho'pyasti| tatkeyaṁ tadabhyāsagateti ? tadidaṁ pratārya (ya)te|

[134] ekārtharuciheturyaḥ sattvānāṁ sa sabhāgatā|

sabhāgatā nāma dravyam| sattvānāmekārtharuciḥ sādṛśyahetubhūtam| nikāyasabhāga ityasya śāstrasaṁjñā| sā punarabhinnā bhinnā ca| abhinnā sarvasatvānāṁ sattvasabhāgatā| sā pratisattvaṁ sarveṣvātmasnehāhāraratisāmyāt| bhinnā punasteṣāmeva sattvānāṁ dhātubhūmigatiyonijātistrīpuruṣopāsakabhikṣuśaikṣāśaikṣādīnāmekārtharucitvabhedapratiniyamahetuḥ| tasyāṁ khalvasatyāṁ sarvāryāṇā(nā)ryalokavyavahārasaṁkaradoṣaḥ prasajyeta| tasyāṁ tu satyāmeṣa doṣo na bhavatītyasti sabhāgatā nāma dharmaḥ, ‘ekārtharucihetuḥ’ iti|

syāccyavetopapadyeta na ca sva[sa]bhāgatāṁ vijahyāt, na [ca] pratilabheteti ? catuṣkoṭikaḥ| prathamā kauṭiḥ-yataścyavate tatravopa[pa]dyamānaḥ| dvitīyā-niyāmamavakrāman, sa hi pṛthagjanasabhāgatāṁ vijahātyāryasabhāgatāṁ pratilabhate| tṛtīyā-gatisaṁcārāt| caturthī-etānākārān sthāpayitvā|

atha pṛthagjaṇa(na)tvasyāsyāśca kaḥ prativiśeṣaḥ ? pṛthagjanasabhāgatā khalūktarūpā| pṛthagjanatvaṁ tu sarvānarthakarabhūtamiti sumahāṁstadviśeṣaḥ| āptavacanenāpi tadanyatvasiddhiḥ| uktaṁ hi bhagavatā-“sa ceditthatvamāgacchati manuṣyānāṁ(ṇāṁ) sabhāgatāṁ pratilabhate” iti| na caivaṁ pṛthagjanatvaṁ pratilabhyate vā tyajyate vā|

siddhā sabhāgatā| kośakāraḥ punastāṁ vaiśeṣikaparikalpitajātipadārtheṇa(na) samīkurvan vyaktaṁ pāyasavāyasayorvarṇasādharmyaṁ paśyatīti||

atha kimidamāsaṁjñikaṁ nāma ? tadapadiśyate|

āsaṁjñikaṁ vipāko yaccittopacchedyasaṁjñiṣu||

asaṁjñisattveṣu deveṣūpapannānāṁ yaccittopacche didharmāntaraṁ viprayuktaṁ vipākajamutpadyate tadāsaṁjñikaṁ nāma| yena tatropapannānāṁ cittamanāgatve(te)'dhvani kālāntaraṁ sannirudhyate, notpattuṁ labhate| tatpunarekāntena vipākajasvabhāvam| kasya vipākaḥ ? asaṁjñisamāpatteḥ pūrakasya karmaṇaḥ| keṣu pu[nastat] ? devanikāyeṣu bhavati| tadāha-“asaṁjñiṣu| asaṁjñisattvā nāma devā bṛhatphaladevanikāyasaṁgṛhītā dhyānāntarikāvat|” kiṁ punaste naiva kadācit saṁjñino bhavanti ? bhavantyutpattikāle cyutikāle ca| “prakṛṣṭamapi kālaṁ [sthitvā saha]saṁjñotpādātteṣāṁ sattvānāṁ tasmāt sthānāccyutirbhavati” iti sūtrapāṭhaḥ| te ca tato dīrghasvapnavyutthitā iva cyutvā kāmadhātāvupapadyante, nānyatra| tadupapannānāmavaśyaṁ kāmāvacarā'paraparyāyavedanīyakarmasadbhāvāt| yathottarakauravānāṁ(ṇāṁ) devopapattivedanīyaṁ karmeti||

kā punarasāvasaṁjñisamāpattiriti ? tadapadiśyate-

[135] śubhā'saṁjñisamāpattirdhyāne'ntye cittarodhinī|

āsaṁjñikamavyākṛtam| vipākaphalatvāt| iyaṁ tu śubhāḥ(bhā)| sā punariyaṁ ‘dhyāne'ntye’ caturthadhyānasaṁgṛhītetyarthaḥ| ‘cittarodhinī’, yathaiva tatphalaṁ cittasannirodhi tathaiveyamapi cittasaṁrodhinī| cittagrahaṇācca caittānāmanuktasiddhirādityāstagamane kiraṇāstagamanavat|

kimarthaṁ puṇa(na)retāṁ yogiṇaḥ(naḥ) samāpadyante ?

niḥsṛtīcchāpravṛttitvāt

te hi nissaraṇasaṁjñāpūrvakeṇa manaskāreṇa tāṁ samāpadyante mokṣakāṅkṣayā| sā punariyam-

nāryasya

āryā hi tāmapāyasthānamiva manyante| pṛthagjanāstu kecinmokṣasthānamiti|

kiṁ puṇa(na)riyamupapattyā vā vairāgyeṇa vā labhyate ? netyāha| kiṁ tarhi ?

āpyā prayogataḥ||

yatnena tāmutpādayatīti||

[136] nirodhākhyā tu vijñeyā vijihīrṣorbhavāgrajā||

nirodhasamāpattirapi cittacaittānāṁ dharmāṇāṁ kañcitkālamutpattisannirodhinī| sā punariyaṁ vihārasaṁjñāpūvakena(ṇa) manasikāreṇa nirvāṇasadṛśaṁ sukhamanubhavitukāmairyogibhiḥ saṁmukhīkriyate| ‘bhavāgrajā’ ceyaṁ samāpattiḥ|

śubhā'ryaṁsya prayogāpyā dvivedyā'niyatā matā||

dvayoḥ kālayorvedyā ‘dvivedyā’| upapadyavedanīyā cāparaparyāyavedanīyā ca| aniyatavedanīyā ceyam| yo hyetāmutpādya pariṇi(ni)rvāti sa nāsyā vipākaṁ pratisaṁvedayate| tasyā hi bhavāgre catuskandhako vipāko vipacyate| āryaścaitāmutpādayituṁ śaknoti nānāryaḥ| ucchedabhīrutvācchāśvatadṛṣṭiprahānā(ṇā)dāryamārgavalotpādanācca| āryasyāpi ceyaṁ prayogalabhyā na vairāgyalabhyeti|

atra punaḥ kośakāraḥ pratijānīte-“sacittikeyaṁ samāpattiḥ” iti| “samāpatticittameva hi taccittāntaraviruddhamutpadyate| yena kālāntaramanyasya cittasyāpravṛttimātraṁ bhavati| tadviruddhāśrayāpādanāt sā'sau samāpattiriti prajñāpyate|”

tadetadabauddhīyam| kutaḥ ?

[137] cetaścatuṣṭayāyogādāgamādupapattitaḥ|
nirveditamanobhāvātsiddhyatīyamacittikā||

bhavāgre khalu catvāri cittāni vidyante| vipākajaṁ nivṛtāvyākṛtaṁ kuśalamupapattilābhikaṁ prāyogikaṁ ca| tebhyaścaturbhyaḥ kataraccittaṁ yannirodhasamāpannasyānyacittanirodhītyucyate ?

tatra tāvadvipākajaṁ tatratyāṁ .............................

“.............dharme pratipattyevājñāmārādhayati| nāpi maraṇakālasamaye| bhedācca kāyasyātikramya devān kabaḍīkārabhakṣānanyatamasmin divye manomaye kāya upapadyate| sa tatropapannaḥ [abhokṣṇaṁ] saṁjñāveditanirodhaṁ samāpadyate ca vyuttiṣṭhate ca| asti caitatsthānamiti yathābhūtaṁ prajānāti” iti|

atra sthavira udāyī sthaviraśāri[pu]tramidamavocat-“mā tvamāyuṣmannevaṁ vocaḥ|” sa hi manyate sma bhāvāgrīkīyaṁ samāpattirdivyaśca manomayaḥ kāyaścaturthaghyānabhūmika ukto bhagavatā tatkathametadupapatsyate| tadetad bhadantodāyinā parihāni(ṇi)majānānenābhidharmasaṁmūḍhena pratyuktaḥ sa bhagavatā paramābhidhā makeṇāvasādanārthamabhihitaḥ-“tvamapi mohapuruṣa śāriputreṇa bhikṣuṇā sārdhaṁ gabhbhīre'bhidharme saṁlapituṁ manyase ?” [iti]

nikāyāntarīyāścaturthaghyānabhūmikāmapi nirodhasamāpattimicchanti| teṣāṁ vinā parihānyā(ṇyā) siddhatyetatsūtra[m]| ye (e)tadeva tu na siddhyati-caturthadhyānabhūmikāpyasāvastīti| katham ? “navānupūrvasamāpattayaḥ” iti sūtre vacanāt| prāptakāmavaśitvāttu santaḥ paścādvilaṁdhyāpi vyutkrāntasamāpattiṁ samāpadyanta iti||

vyākhyāte samāpattī|

[138] gatiprajñaptyupādānamāyuścittoṣmaṇoḥ sthitiḥ|
āgamādyuktitaścaiva dravyatastatsadiṣyate||

āyurjīvitamityanarthāntaram| uktaṁ hyabhidharme-“jīvitendriyaṁ katarat ? traidhātukamāyuḥ” iti| tatpunaḥ ‘gatiprajñaptyupādānaṁ’ vipākajasvabhāvatvāt| uktaṁ hi sūtre-“nirvṛtte vipāke nāraka iti saṁkhyāṁ gacchati| evaṁ yāvannavasaṁjñānāsaṁjñāyatanopagasaṁkhyāṁ gacchati” iti| na cānyadindriyaṁ vipākajaṁ traidhātuka vyāpyasti yajjanmaprabandhā'vicchedena vartamānaṁ gatiprajñaptyupādānaṁ syāt, anyatra jīvitendriyāt|

tatpunarastīti kathaṁ gamyate ? āgamādyuktitaśca| āgamastāvadayam-

“āyuruṣmātha vijñānaṁ yadā kāyaṁ jahatyamī|
apaviddhastadā śete yathā kāṣṭhamacetanam||”

sarvaṁ hi jīvitendriyaṁ kāmadhātāvavaśyaṁ kāyendriyoṣmasahacariṣṇu| tattvavaśyaṁ vijñānasahavarti nāpi cakṣurādīndriyasahavarti| rūpadhātau tu sarvaṁ kāyādipañcendriyasahavarti| na tvavaśyaṁ cittasahacariṣṇa| ārūpyadhātau tu sarvaṁ vijñānasahavarti, anyatra nirodhasamāpatteḥ|

jīvitendriyaṁ gatiprajñaptyupādānamastīti dravyam| anyathā hi kuśalanivṛtte cetasi nirmalo(le) vā'dhobhaume tadgatiprajñaptyupādānavipākajaṁ kiṁ kalpyeta yatsadbhāvādasau tato na pracyutaḥ syāt ? na ca śakyaṁ pratijñātumanāsravānā(ṇā)[ma]dhobhūmivijñānabījaṁ tadgatisaṁjñaptyupādānaṁ kalpayitum, anāsravasya cittasya samucchedāya pravṛttatvāt| na cānyadvijñānaṁ tadbhaumaṁ śakyaṁ kalpayituṁ manovijñānadhātuvyatiriktasyānākāramālambanasya vijñānasyāprasiddhatvāt| manodhāturiti cet| na| manovijñānadhātorevāvasthāntare tannāmaprajñapteḥ| yuktirapi-cakṣurādivattadādhipatyaviśeṣāt|

“samādhibalena karmajaṁ jīvitāvedhaṁ nirvartyāyuḥ saṁskārādhiṣṭhānajam, āyurna vipākaḥ” iti kośakāraḥ| tatra kimuttaramiti ? na tatrāvaśyamuttaraṁ vaktavyaṁ yasmānnaitatsūtre'varati, vinaye na saṁdṛśyate, dharmatāṁ ca viloma yati| tasmād bālavacanavadadhyupekṣyametat|

kathaṁ tāvatsūtre nāvatarati, vinaye na saṁdṛśyate ? sūtre hyaktam- “asthānamanavaka śo yatprahāna(ṇa)hetorvā upakramahetorvā apakvaṁ paripācayet, paripakvaṁ vā anyena nayena nayet” iti vistaraḥ|

vinaye'pi “niyatavedanīyaṁ tri[prakā]raṁ karma sadevakenāpi lokena na śakyaṁ vyāvartayitum” iti parigrahaḥ|

abhidharme'pi sarvāparimitamāyurākṣipyate| tasyāpakṣālāḥ kālasthānāntarāvasthānādiṣu niyamyante| ityevaṁ tāvadāgamādapetaṁ nottarārham|

tathāpi tu yuktimaduttaramucyate| yadi bhagavān samādhibalena svecchayā[']pūrvaṁ sattvaṁ savijñānakaṁ sendriyamutpādayet, svātmano vā jīvitamanākṣiptaṁ prākkarmabhiryogabalenākṣipet, tato buddho bhagavānnārāyanī(ṇī)kṛtaḥ syāt apūrvasattvanirmāṇāt| sa ca kāruṇikatvānneva pariṇi(ni)rvāyāt, śāsanaṁ(na)sambhedasaṁdehāṁśca cchindyāt| tasmādvaitulikaśāstrapraveśadvāramārabdhaṁ tena bhadantenetyadhyupekṣa metat|

atha kimāyuḥkṣayādeva maraṇaṁ bhavatyāhosvidanyathā'pi ? prajñaptyāmuktam-“astyāyuḥkṣayānmaraṇaṁ na puṇyakṣayādibhiḥ? catuṣkoṭikaḥ| prathamā koṭiḥ-āyuviṁpākasya karmaṇaḥ paryādānāt| dvitīyā-bhogavipākasya| tṛtīyā-ubhayoḥ| turthī-viṣamāparihāreṇa|

jñānaprasthāna uktam-“āyuḥ santatyupanibaddhaṁ vartata iti vaktavyam ? sakṛdutpannaṁ tiṣṭhatīti vaktavyam ? āha-kāmāvacarāṇāṁ sattvānāmasaṁjñisamāpattiṁ nirodhasamāpattiṁ vā samāpannānāṁ santatyupanibaddhaṁ vartata iti vaktavyam| samāpannānāṁ santatyupanibaddhaṁ vartata iti vaktavyam| samāpannānāṁ rūpārupyāvacarāṇāṁ ca sattvānāṁ sakṛdutpannaṁ tiṣṭhatīti vaktavyam||”

kaḥ puṇa(na)rasya bhāṣitasyārthaḥ ? yasyāśrayopaghātādupadhātastatsantatyadhīnatvāt prathamam| yasyāśrayopaghāta eva nāsti tadyathotpannāvasthānād dvitīyam| sāntarāyaṁ prathamaṁ nirantarāyaṁ dvitīyamiti kāśmīrāḥ| tasmādastyakālamṛtyuḥ|

sūtra uktam-“catvāra ātmabhāvapratilambhāḥ| astyātmabhāvapratilambho yatrātmasaṁcetanā krāmati na parasaṁcetanā” iti catuṣkoṭikaḥ| ātmasaṁcetanāvakrāmati kāmadhātau krīḍāpramoṣakāṇāṁ devānāṁ manaḥpradoṣakāṇāṁ ca devānām| teṣāṁ hi praharṣamanaḥpradoṣābhyāṁ tasmātsthānāccyutibhaṁvati, nānyathā| buddhānāṁ ceti vaktavyam, svayaṁmṛtyutvāt| parasaṁcetanaiva krāmati garbhāṇḍāgatānām| ubhayam-anyeṣāṁ kāmāvacarāṇāṁ prāyeṇa| nobhayam-sarveṣāmantarābhavikānāṁ rūpārūpyāvacarāṇāmekatīyānāṁ ca kāmāvacarāṇām| tadyathā nārakāṇāṁ ca darśaṇa(na)mārgamaitrīnirodhasamāpattisamāpannānāṁ rājarṣijinadūtajinādiṣṭaprabhṛtīnāṁ sarveṣāṁ ca caramabhavikānāṁ bodhisattvānāṁ mātustadgarbhāyāścakravartiṇa(na)śca tadgarbhāyāḥ|“

vyākhyātaṁ jīvitendrim||

saṁskṛtalakṣaṇānīdānīṁ vyākhyāyiṣyante| tāni puṇaḥ (naḥ) kāni kiyanti veti ? tadupavyākhyāyate-

[139] jātiḥ sthitirjarāṇā(nā)śaḥ saṁskṛtāṅkacaṣṭatuyī|

etāni khalu catvāri saṁskṛtalakṣaṇāni bhagavatā'bhidharme'bhihitāni| etānyeva vineyaprayojanavaśāt sūtre sthityanyathātvamekīkṛtya trīṇyuktāni| gāthāyāṁ tvebhyo'ṅgadvayaṁ sāmarthyādgamyamānamantarṇīya pradarśyate| sthitirhi dharmāyogamicchantī taddharmamupaguhyāvatiṣṭhate| sā ca tathā pravartamānā lokasya cittonnativiśeṣaṁ janayati| tato bhagavatā'nyathātvākhyayā jarayā sahoktā śrīriva kālakarṇyānubaddhā saṁvegānukūlā bhaviṣyatītyeṣo'rtha[vi]ṣayo dṛśyate| tasmāccatvāri| itaśca-

catvāri sthitināstitve hetutvādyaprasiddhitaḥ||

yadi hi dharmasya sthitirṇa(rna) syāt, tasyātmanyavasthitasya hetvākhyaḥ śaktiprabhāvaviśeṣo na syāt| anityatāgra[sta]sya ca notpaktiśaktirityataśca kriyāṁ na kuryāt| kriyā'bhāvātphalābhāvaḥ syāt| phalārthaścāyamārambhaḥ| tasmādāstikairṇā(rnā)stikapakṣaṁ vikṣipya sthitiḥ pratigṛhyata iti siddham||

catvārīti na siddhyanti jarābhāvāt| bhavatu sthitiḥ, jarā tu sarvathā na yujyate| katham ? uktaṁ hi-

”tathātvena jarāsiddhiraṇya(nya)thātve'nya eva saḥ|
tasmānai(nnai)kasya bhāvasya jarā nāmopapadyate||”

taṁ pratīdamucyate-

[140] śaktihānerjarāsiddhiḥ

unmiṣito hi dharmo jāyate hṛṣitaḥ phalamākṣipatīti| tasya yadi jarasā śaktirna vihanyeta sa dvitīyamapi phalamākṣipeta| na ca śaknotyākṣeptum | tasmādgamyate kaścijjarākhyaḥ śatruastaṁ jarjarīkṛtyopahṛtasāmarthyamanityatāpiśācyāḥ samarpayatīti yuktamuktam ‘śaktihānerjarāsiddhiḥ’ iti| naitadyuktamuktaṁ pariṇāmadoṣaprasaṅgāt| evaṁ laghvācakṣāṇena bhavatā sāṁkhyīyaḥ pariṇāmo'bhyupagato bhavati| nābhyupagataḥ, yasmāt-

nānyatvāt pariṇāmitā|

anya eva hi no jarākhyo dharmo, anyaśca dharmī| sāṁkhyasya tvavasthitasya dharmiṇaḥ svātmabhūtasya dharmāntarasyotsargaḥ svātmabhūtasya cotpādaḥ pariṇāma iti|

kathaṁ puṇaḥ(naḥ) kṣaṇikasya dharmasya śaktihānirbhavati ? evam-yasmādasyājahadātmakasya-

ekakāritranāśābhyāṁ śaktihāniḥ prasiddhyati||

yena khalu dārḍhyeṇo(no)peto yamekaṁ phalamākṣipate, yadi tenaiva yuktaḥ syād dvitīyamapyākṣipet| na cainaṁ śaktimantamanityatā hiṁsyāt| tasmād gamyate'nyathībhūto'yamanityatāvyāghrīmukhaṁ praviśati| ityekaṁ phalamākṣipya naśyatītyuktametat-‘ekakāritranāśābhyāṁ śaktihāniḥ prasiddhyati|’

na prasiddhyati, nirhetukatvādvināśasya| ye hyarthatmāno hetumantaste khalvanityā dṛṣṭāḥ| katham ? aṁkuravat| na vināśasya vināśo'sti, tasmādahetukaḥ| kiñca, ye cārthātmānaḥ paścādbhavanti teṣāṁ pūrvaheturasti tadyathā bhasmano bījādisaṁyogaḥ| na ca vināśasya heturasti| tasmādasau na paścādbhavatīti| tatra yaduktaṁ jātasya sthityanyathātvamapekṣya vināśo bhavatīti tadayuktam| atra pratyavasthānam-

[141] sati janmani tadbhāvād dravyakāritranāśataḥ|
āgamādupapatteśca vināśo'pi sahetukaḥ|

saheturvināśa iti sthāpanā| kutaḥ ? ‘sati janmani tadbhāvāt |’ uktaṁ hi bhagavatā-“asmin satīdaṁ bhavati| yāvadavidyāpratyayāḥ saṁskārāḥ |” sati cotpattimati vināśo bhavati| tasmātsahetukaḥ| yasya punarahetukastasya prāgapi janmanaḥ so'stīti janmaiva na syāt, viruddhānāmanyataropapatteḥ| tayoravirodhādvā tadvyapadeśānupapattiratāddharmyaṁ ca saṁskārāṇāmiti|

dharmā(rma)ṇā(nā)stitvamātraṁ vināśa iti cet| na| tadastitvapūrvakatvāt| astitvapūrvakaṁ hi tannāstitvamiti tadapi sahetukam| nāsti kiñcittaditi cet| na| astitvavirodhānupapatteḥ| kiñca, bhāvavirodhitve satyabhāvasya bhavatāpatteḥ| avi[rodhi]tve bhāvanityatvaprasaṁgādubhayābhāve vāṅmātratvāt| kā caiṣā vāco yuktiḥ sati ca bhavati tadviśeṣyaścātadvirodhī ca| na ca kiñcidityevaiṣā vācoyuktirasaṁbaddhāḥ(ddhā)| nirarthikā caiṣā vācoyuktiḥ| ataste bhāvābhāvo vāgvastumātram| pratiṣedhasāmarthātpratiṣeghyo bhāvo'stīti cet| nāsti| śaśaviṣāṇavacchabdo gaḍumātratvātpratiṣedhadvayārthānupapatteśca| kiñca, kāritramātranāśācca| viruddhapratyayasānnidhye kriyāmātraṁ hi no[de]ti, naśyati| tasmānnā[na]rthavān vināśaśabdaḥ| kutaśca ? āgamādupapatteśca|

uktaṁ hi bhagavatā-“utpannānāmakuśalānāṁ dharmāṇāṁ nirodhāya” iti| tathoktam-“ihaikatīyaḥ prāṇātipātiko bhavati” iti vistaraḥ| tathā-“tisraḥ saṁvartanyo'nalajalānilākhyā yābhiḥ krameṇa yāvacchubhakṛtsnā vinaśyante” iti| tathā-“jātipratyayaṁ jarāmaraṇam” iti|

upapattirapi| janmano'pyahetukatvaprasaṁgāt| yadi khalvasati sadbhāve'pyahetuko vināśaḥ, janmāpyahetukaṁ bhavatviti| tatsamarthahetusāmagrīsannidhāne janmadarśaṇā(nā)t, tatsahetukatvamiti cet| na| tadvināśe tulyatvāttasyāpi samarthahetusāmagryantarasannidhānābhyupagamāt|

vyākhyātāni lakṣaṇāni||
nāmakāyādayo vaktavyāḥ| na khalu vaktavyāḥ| na hi te śabdādanye vidyante, svabhāvakriyābhāvāditi| tadupadarśanārthamidamārabhyate|

[142] vākchabdādhīnajanmānaḥ svārthapratyāyanakriyāḥ|
saṁjñādyaparaṇā(nā)mānastrayo nāmādayaḥ smṛtāḥ||

viprayuktāḥ khalu nāmādayaḥ saṁskāraskandhasaṁgṛhītāḥ| vāk tu rūpaskandhasaṁgṛhītā vāggīrniruktirityarthaḥ| te ca tadadhīnotpattayo niruktyadhīnārthapravṛttayaśca jñānavadarthasya pratinidhisthānīyāḥ| nirukti[:]nāma saṁjñā| nārthāṇā(nā)mekasaṁjñatvāt| yathā tu cakṣurvijñānakāyādayaḥ pañcarūpādyāyattavṛttayaḥ, tadvatte'pi ‘vākchabdādhīnajanmānaḥ’ | ataścoktam-”vāṅ nāmni pravartate, nāmārthaṁ dyotayati |” iti| vācā saha kacaṭatapādayo jāyante tayā nidhīyanta iti| prativarṇānuvartinīnāṁ vācāṁ sāvayavatve'pi sati tadabhidhānānupapattiriti cet| na| śabdabhedasaṁcayasya pratyayatve tadabhidhānasāmarthyopapatteḥ|

kiñca, kriyayā ca tadastitvaṁ nirdhāryate| kā ca setyucyate| svārthapratyāyanaṁ kriyā| svaṁ svamarthaṁ pratyāyayatyapauruṣeyatvānnāmārthasaṁbandhasyaiṣa teṣāṁ kṛtāntaḥ|

te punarnāmasaṁjñādyaparanāmānaḥ|
tatra nāmaparyāyaḥ saṁjñākaraṇaṁ yathā ghaṭa iti|

padaparyāyo vākyam| yathā ghaṭo dṛśyata iti| yena kriyāguṇakālaviśeṣā gamyanta iti kvacit| “yāvadbhirarthavadbhiḥ padairvivakṣitārthaparipūrirbhavati tāvatāṁ samūhaḥ padam” ityābhidharmikāḥ|

vyañjanaparyāyo'kṣaraṁ yathā ka ityetadakṣaraṁ niravayavamamūrtamapratighaṁ rūpalakṣaṇavimuktaṁ traikālikārthapratyāyanasamarthaṁ manovada pratihatagamanamiti|

na, asiddhatvāt| na khalu vākchabdādanye nāmādayaḥ siddhyanti| vākchabda evārtheṣu saṁjñākartṛkṛtāvadhiḥ smṛtyā gṛhītāvayavasamudāyaḥ śroturarthaṁ pratyāya[ya]tīti kimanyairnāmādibhiḥ parikalpitaiḥ ? tatredaṁ pratyavasthīyate-

[143] anye nāmādayaḥ śabdādaprāptārthaprakāśanāt|

śabdo hiparamānu(ṇu)saṁcayaḥ| sa prāpyārthaṁ prakāśayet, pradīpavat| nājātadhvastasvargādideśasthānā(na)rtha(rthā)n prāptuṁ śaknoti| tasmātpratipadyasva [na] śabdo'rthaṁ pratyāyatīti| [i]taśca kramayaugapadyapratyāyanāsaṁbhavāt| katham ? balvajavat | iha hi bahūni balvajadravyāṇi pratyekamasamarthāṇi(ni) saṁbhūya rajvā(jjvā)tmanāvasthitāni dārvādyākarṣaṇakriyāsāmarthyopetāni bhavanti| na caivaṁ vākyātmānaḥ śabdāḥ buddhyupagṛhotāvayavasamudāyasaṁkṣepāḥ kramalabdhajanmānaḥ pratyekamarthaṁ(rtha)pratyāyanasamarthāḥ, ṇā(nā)pi saṁbhūya pratyāyayanti, saṁbhūyānavasthānād balvajavat| tasmātkramayaugapadyātpratyāyanā'saṁbhavānna śabdāḥ kañcidarthaṁ pratyāyayantīti siddham|

itaśca, pratyāyyapratyāyakādisaṁbandhānupapatteḥ| katham ? pradīpavat| tadyathā pradīpastamasi ghaṭādipratyāyyapratyāyakaśaktiyukto ghaṭadarśaṇā(nā)rthibhirupādīyate na ca kaścicchabdaḥ kasmiṁścidarthe kenacitsaṁbandhiviśeṣeṇa niyatavṛttiḥ, yastaṁ gṛhītvā pratyāyayemeti|

tatra tāvat| [na] pradīpasyai(sye)va pratyāyyapratyāyakasaṁbandho'sti| akṛtasaṁketasyāpratyāyanāt| nāpi saṁyogākhyaḥ saṁbandho'sti sadasatostadanupapatteḥ| guṇatvācceti kasmiścinna samavāyākhyaḥ| ata evākāśaguṇatvācceti kaścit| tasmātpratyāyyapratyāyanādisaṁbandhānupapatteḥ yadagadiṣma na śabdo'rthaṁ pratyāya[ya]tīti tatsamyagabhyadhāmeti |

sāmayikaḥ śabdo'rthapratyāyanaliṅgamiti cet| na| sādhyatvādvitarkavicārādhīnajanmanaḥ śabdasya kramayaugapadyapratyāyanānupapatteśca| prativarṇaviṣayā smṛtiḥ pratyāyayatīti cet| na| tatsamānadoṣatvātpūrvapakṣotsargatvācca| saṁskāra iti cet| na| asiddhatvāduktottaratvāca(cca)| yādṛcchikasaṁvṛttiśabdamātrābhyupagame vakṣyamāna(ṇa)doṣaprasaṁgācceti|

kiṁ punarete nāmakāyādayo nityā āhosvidanityā iti ?

anityāste tu vijñeyāḥ

tu śabdo[']nityatvavādaviśeṣa| rtho hetuḥ| ka iti cet| so'yamucyate-

sāpekṣārthavibhāvanāt||

katham ? jñānavat| tadyathā jñānaṁ cakṣurādīn hetūnapekṣyārthaṁ vibhāvayati tadvannāmādayo'pi ghoṣādīn hetūnapekṣyārthaṁ pratyāyayanti| tasmātsāpekṣapratyāyanādanityā iti||

yadi tarhi nāmādayo'rthaṁ pratyāyayanti, tatkathamidaṁ sadbhirapyucyate-‘śabdo'rthaṁ pratyāyayati’ iti ? tadatrābhidhīyate-

[144] svarūpaṁ vedayaṁścchabdo vyañjanādīni ca dhruvam|
arthapratyāyakaḥ prājñarbhaktikalpanayocyate||

āñjasā hi vāṅ nāmni pravartate nāmābhilapatotyarthaḥ| nāma tvarthaṁ dyotayatīti prativarṇānuvartino vāk khalu nāmābhilapanto svañca rūpamudbhāvayantī santānena pravartamānā guṇakalpanayā'rthaṁ pratyāyayatītyapadiśyate| na tvarthaḥ śabdavācyo dyotyo vā|

itaśca na śabdo'rthaṁ pratyāyayati| yasmāt-

[145] paramānu(ṇu)svabhāvatvād ghoṣaikatvaṁ na yujyate|

“edaitau kaṇṭhatālavyau” iti pratijñāyate| na caikasyāna(ṇu)vacanasya viśliṣṭasthānadvaye vṛttirupapadyate| paramāṇusaṁghātasya tūpapadyate| paramāna(ṇa)vo'pi pratyekaṁ[na]pratyāyayanti, digbhāgāstitvanāstitve tadabhāvācceti| samudāyo'pi madhyasthairapratyāyanānumānādantadvayenāpi na pratyāyayatītyadhyavasīyate| na cārthāntaraṁ samudāyibhyaḥ samudāyo'sti| sa kathamarthaṁ pratyāyayiṣyatīti| atītavarṇasamudāyastvantyavarṇāpekṣo manobuddhyopagṛhītasvarūpaḥ saṁbandhinyarthe buddhimutpādayan pratyāyayatīti yuktarūpo vyapadeśaḥ|

atra mīmāṁsā(saka) vaiyyākaraṇau pratyācakṣa(kṣā)te| nāsiddhatvāt| na khalu śabdasya paramānu(ṇu)mayatvaṁ siddham| tasmādanuttarametat| tau pratyabhidhīyate|

tādātmyaṁ pratighātitvāt

pratihanyate khalu śabdaḥ prākārabhittyādiṣu tasmātpratighātī śabda iti| na| asiddhā(ddham)| siddhasādhanādasiddheḥ| yatkhalu bhavatā pratighātitvenāprasiddhaṁ paramānu(ṇu)mayatvaṁ sādhyata ityasadetat| tatredaṁ pratyavasthīyate|

tatsiddhirvaraṇādibhiḥ||

ālāṅgalagrāhebhyaḥ siddhametadgarbhagṛhāntargatena pihite kavāṭe'bhihanyamānāḥ paṭahāḥ dhmāpyamānāśca śaṁkhā na śrūyante| hūṇanāḍonirghoṣeṇa ca nagaraprākārāṇi pātyante| tasmātsiddhena jālmaja(je)nāsiddhasya sādhanamidamāviṣkriyate nāsiddheneti|

yadapyucyate sphoṭaḥ śabdo dhvaniḥ śabdaguṇa iti tatrāpadiśyate-

[146] sphoṭākhyo nāparo ghoṣācchabdo nityaḥ prasiddhyati|

tasmāddhdhaniḥ śabdaḥ sphoṭa ityanarthāntaram| yathā hastaḥ karaḥ pāṇiriti lokaprasiddhametat| tasmāt-

kramavṛtterṇa(rna) śabdena kaścidartho'bhidhīyate||

iti prāgāviṣkṛtametat| tanmā pramoṣīḥ||

yadapyucyate vaiyākaraṇaiḥ śabdo buddhinirgrāhya eṣa vaiśeṣikairapi śrotragrāhyaḥ, śabdaścā(syā)nyatve'pi ca śabdatvādayaḥ śrotreṇa gṛhyanta iti| tayoridamucyate-

[147] na śrutyā śrūyate śabdastadanyā ca gatiḥ śruteḥ|
yo brūyātsa svamātmānaṁ vidvadbhirapahāsayet||

iti| tasmātpratītapadārthako loke dhvaniḥ śabdaḥ| tataścānye nāmādayaḥ sarvārthaviṣayā iti sthāpanā|

[148] pratidyotyaṁ yathāyogaṁ niyatāniyatāśca te|

tatra ya āryayā niruktyā nirucyante dvādaśāyatanaviṣayāste niyatābhidheyaṁ(yasaṁ)bandhāḥ, laukikyāśca kecinniyatābhidheyā nirucyante| ubhaye'pyete kṛtasaṁketasyārthaṁ pratyāyayanti| ye tu yathecchaṁ pitrādibhiḥ kriyante nāmakāyādibhiste hyaniyatā yadṛcchikā ityucyante| tadyathā ḍitthaḍavitthādayaḥ|

prathamāstu buddhotpāda eva pravartante nānyadeti| uktaṁ hi bhagavatā-“tathāgatānāmutpādānnāmapadavyañjanakāyānāmutpādo bhavati” ityetasmāt-

niyatodbhāvanād buddhaḥ sarvajña iti gamyate||

ye hyapaurūṣeyā dhātvāyatanaskandhādyavadyotakāste prathamaṁ buddhaviṣayā eva| tadavabodhācca bhagavānsarvajña ityabhidhīyate| te puṇa(na)rete-

[149] sattvākhyāḥ kāmarūpāptā niṣyandā'vyākṛtāstathā|

sattvākhyā hyete| yaśca dyotayati sa taiḥ samanvāgataḥ| na yo dyotyate| kāmāpta[aḥ] rūpāptāścaite vākchabdādhīnajanmatvāt| naiṣyandikā anivṛtāvyākṛtāścaiva|

yathā caite nāmādayaḥ

tathaiva ca vipākaśca sābhāgyaṁ[prāptayo dvidhā]|

[abhidharmadīpe vibhāṣāprabhāyāṁ vṛttau dvitīyasyādhyāyasya tṛtīyaḥ pādaḥ||]
[dvitīyo'dhyāyaḥ samāptaḥ||]

Technical Details

Text Version: 

Romanized

Input Personnel: 

DSBC Staff

Input Date: 

2008

Proof Reader: 

Milan Shakya

Supplier: 

Nagarjuna Institute of Exact Methods

Sponsor: 

University of the West

Chapter: 

0

tṛtīyo'dhyāyaḥ

tṛtīyo'dhyāyaḥ|

caturthapādaḥ|

................| dvitīyaṁ dvitīyasyāḥ| tṛtīyaṁ tṛtīyasyāḥ| vāyusaṁvartaṇyā(nyā)ścaturthadhyānaṁ śīrṣamiti|

atrāha-caturthadhyāne saṁvartanī kasmānna bhavati ? taducyate-

[150] sattvākhyopadravābhāvānna caturthe'sti sūtrataḥ|
vimānasya sama(sa)tvasya pradhvaṁsānnityatā kutaḥ||

caturthe khalu dhyāne bāhyādhyātmikā apakṣālā na vidya[nte tasmānna saṁvartano] utpādyate| prathame hi dhyāne vitarkavicāra vagnikalpāvapakṣālabhūtau vidyete| dvitīye prītirapkalpā cetopahāriṇī| tṛtīye dhyāne āśvāsapraśvāsā vāyvātmakāḥ| ityato yasyāṁ dhyānasamāpattau yathābhūto'pakṣālastathābhūtena bāhyena vināśaḥ| caturthe tu [bāhyo'pakṣālo na pravartata iti] nāsti saṁvartanī| nityaṁ tarhi caturthadhyānaṁ prāpyam| kasmāt ? ‘vimānasya sama(sa)tvasya’ karmakṣayena‘pradhvaṁsāt’ iti||

kathaṁ punaretāḥ saṁvartanyaḥ kayā vā'nupūrvyā bhavanti ? taducyate| nirantaraṁ tāvat-

[151] sapta tejobhirekā'dbhirgate'dbhiḥ saptake punaḥ|
tejasā saptakāntyaikā vāyu[saṁvartanī tataḥ]||

[sapta saṁvartanyastejobhiḥ] bhavanti| aṣṭhamo'pām| [evaṁ]saptako bhavati| tasmin saptake'tikrānte punastejasā saptakaḥ| tasminnapyatikrānte vāyusaṁvartanyaikayā ṇā(nā)śo bhavati| sā tu nityaṁ tejasaḥ saptakapṛṣṭhe vāyusaṁvartanī bhavati| ta ete piṇḍena bhavanti ṣa[ṭpañcāśat] tejaḥsaṁvarta[nyaḥ], saptāpsaṁvarta[nyaḥ, ekā vāyusaṁvartanī]||

[kiṁ punastatra kāraṇaṁ ya]tpaścādvāyursavartanyekaiva bhavati ? taducyate-

[152] āgneyātsaptakādeka[:] pāvanīkimanantaram|
āyuṣparigrahādevaṁ śubhakṛtsnāyuredhanam||

evaṁ ca kṛtvā prajñaptibhāṣyamanulomitaṁ bhavati-“catuḥṣaṣṭhiḥkalpāḥ śubhakṛtsnāṁ(tsnā) [nāṁ] devanāmāyuṣpramāṇam” iti||

atha kasmāt [pṛthivīsaṁvartanī na] bhavatiṁ ? tadatra kāraṇamucyate-

[153] vātādidoṣasādharmyā[tsattvā]ṇā(nāṁ) [tadvināśakāḥ]|
ādhyātmiketi sārūpyānna bhūsaṁvartaṇī(nī) matā||

yathā khalu vātapittaśleṣmabhistribhiḥ sattvānāṁ marmacchedaḥ pṛthivīdhātutvalakṣaṇo bhavati tadvadagni[jala]vāyubhirbhūrūtsādyate| kiñca, ete [tadvināśakāḥ] .............tannāśāya pravṛttatvāt| kiñca, ‘ādhyātmiketi sārūpyācca’ | yathā cādhyātmikyastrisraścittasya tayorbhavanti vitarkavicāraprītyucchvāsapraśvāsalakṣaṇaista[thā] bāhyā apyupadravā vahnyambhovāyuprakopalakṣaṇā bhavantīti||

abhidharmadīpe [vibhāṣāprabhāyāṁ vṛttau tṛtīyasyādhyāyasyaca]turthaḥ pādaḥ samāptaḥ||

[tṛtīyo'dhyāyaḥ samāptaḥ]||

Technical Details

Text Version: 

Romanized

Input Personnel: 

DSBC Staff

Input Date: 

2008

Proof Reader: 

Milan Shakya

Supplier: 

Nagarjuna Institute of Exact Methods

Sponsor: 

University of the West

Chapter: 

0

caturtho'dhyāyaḥ

caturtho'dhyāyaḥ|

prathamaḥ pādaḥ|

atha yaduktaṁ [“sattvakarmadvidhākhyena pūritaṁ vāyumaṇḍalam”] ityetaducyatām| kāni tāni kiyanti vā karmāṇītyataḥ karmāṇi prastūyante|

[154] sattvopapattihetūnāṁ [vipatsaṁpa]dvidhāyiṇā(nā)m|
lokavacitryakartṝṇāṁ karma heturitīṣyate||]

[dṛśyate] khalu sattvānāṁ hīnamadhyopkṛṣṭajātiparigrahāyāmāśrayabhogādisampadvipattiśca| yacca dvividhasya lokasya vicitratā tatra karmāṇi hetuḥ| atasteṣāṁ tattvāni vakṣyāmi| yadapyuktaṁ kāni kiyanti veti tadupavyākhyāyate||

sūtre dve karma[ṇī] nidi[śyoktam-“dve karmaṇī cetanā karma cetayitvā] ca” iti| tāni punastrīṇyuktāni| katham ?

[155] kāyikaṁ vāṅmayaṁ caiva cetanākhyaṁ ca mānasam|
karmāṇyetāni lokasya kāraṇaṁ neśvarādayaḥ|

etāni khalu trīṇi karmāṇi śubhāśubhāni dvividhasyāpi sattvabhājanalokasya hitāhitanimittānyutpattau ca sampattau ca vaicitryasya ca kāraṇam| neśvarakālapuruṣapradhānādayaḥ||

tatra tāvadyathā neśvaraḥ kāraṇaṁ tathā pūrvamullikhitam, idānīṁ tu vispaṣṭataramāviṣkriyate-

[156] vaiśvarūpyātkramotpādāttadvadanyatprasaṅgataḥ|

yadi khalveko nityaśceśvaro lokasyotpattisthitipralayakāraṇaṁ syāt, tena khalu kāraṇānuvidhāyitvātkāryasyaitat trayaṁ viruddhaṁ yugapat syāt| na caitad dṛṣṭamiṣṭaṁ vetyasadetat| kiñca lokaścāpyavicitraḥ syāt| yugapaccotpadyeta nagnaḥ kapālapāṇiśca paryaṭettadicchānuvidhāyī ca syāt| na caitadevam| tasmānneśvaraḥ kāraṇam|

grāmādyadhipativiśeṣotkarṣāvasthānādīśvaraprasiddhiriti cet| na| grāmādhikṛtādiha paratantratvānityatvakāryāntaraśaktivighātādidarśaṇā(nā)t, gomayapiṇḍopamasūtrokteśca|

bhāgavatāditannindādarśaṇā(nā)cca| bhāgavatādyā hi maheśvaraṁ ṇi(ni)ndyanto dṛśyante| māheśvarāśca viṣṇumiti|

kāraṇasāpekṣaṁ tapaḥsāmarthyādutpādayatīti cet| tatrāpadiśyate|

nānyāpekṣā tapoyogo pakṣahānyādidoṣataḥ|

yadi khalu sahakārikāraṇāpekṣaḥ tapobalalabdhyaiśvaryaśca lokaṁ sṛjati kumbhakārabaddhaṭādīn| na| cai(e)vaṁ sati pūrvapakṣotsargaḥ kṛto bhavati| yaduktaṁ nityaścaikaśca svatantraḥ kāraṇamiti taddhīnam| tapobalasāmarthyābhyupagame cānityatvaṁ pāratantryaṁ cābhyupagataṁ bhavati| tadabhyupagamāccānaiśvaryamiti| etena kālapuruṣapradhānādikāraṇaparigrahāḥ pratyūḍhā veditavyāḥ|

yadi khalu karma kāraṇaṁ neśvarādayaḥ kathaṁ tarhi lokastatkāraṇaparigrahaṁ karotīti ? atra brūmaḥ-

[157] karmaṇāṁ bodhyate śaktirvidhikālagrahādibhiḥ|
yato'tasteṣu tācchabdyaṁ gaunyā(ṇyā) vṛttyā prayujyate||

yathoktam-
“vidhirvidhānaṁ niyatiḥ svabhāvaḥ
kālo grahā īśvarakarmadaivam|
puṇyāni bhā[gyā]ṇi(i) kṛtāntayogaḥ
paryāyanāmāṇi(ni) purākṛtasya||”

kiñca, yataśca
“grahayogo bhujāspandaḥ svapnaḥ pūrṇaghaṭādayaḥ|
sūcayanti nṛṇāmete vṛttilābhaṁ svakarmaṇaḥ||”

ityato'pi teṣu tācchabdyaṁ prayujyata iti||

kathaṁ puṇa(na)reṣāṁ trayāṇāṁ karmaṇāṁ vyavasthānam ? yadyāśrayataḥ, sarveṣāṁ kāyāśritatvādekatvam| svabhāva[taśce]t, vākkarmaivaikaṁ prāptam| samutthānataścet, manaḥkarmaikaṁ prāptam| sarveṣāṁ manasotthāpitatvāt| tribhirapīti vaibhāṣikāḥ||

te puṇa(na)rete prathame dve karmaṇī pratyekaṁ dviprabhede| katham ? tadapadiśyate-

[158 ab.] pūrve vijñaptyavijñaptī

kāyakarma khalu kāyavijñaptiḥ kāyāvijñaptiśca| vākkarmāpi vāgvijñaptirvāgavijñaptiśca| tṛtīyaṁ tu karma-

cetanā mānasī kriyā|

uktaṁ hi bhagavatā-“cetanā karma cetayitvā|” tatpunastridhoktam- “kāyakarma vākkarma manaskarma ca” iti|

kiṁ svabhāvaṁ punaridaṁ kāyakarma kiṁ tāvatkāyasvabhāvam ? yathā vākkarma vāksvabhāvam, āhosvitkāyādanyadyathā manaskarma manasonyadityetadā[ha]| ..............

[abhidharmadīpe vibhāṣāprabhāyāṁ vṛttau caturthādhyāyasya prathamaḥ pādaḥ]

caturthādhyāye

dvitīyapādaḥ|

..................parābhavantītyapadiśyate|

[159] annamatyagniṇi(ni)rdagdhaṁ yathā sthālī ca saṁskṛtā|
pāpadṛṣṭestathā śīlaṁ śāṭhyerṣyādikṣatātmanaḥ||

[160] saṁvṛtsaddṛṣṭyupetāto bhikṣutvaṁ paramārthataḥ|
ekasampattu saṁvṛtyā dvayābhāve dvidhā'pi na||

dṛṣṭisampadviśuddhā khalu śa[īla]sampat ‘bhikṣutvaṁ paramārthataḥ| anyataravikalastu saṁvṛtyā bhikṣurbhavati| dvyaṅgavikalastu nāpi saṁvṛtyā nāni paramārthata iti|

yadi khalu vinā saṁvareṇāṣṭau nikāyā na vyavasthāpyante kathaṁ tarhi bhagavatoktaiḥ-“ekadeśakārī, pradeśakārī, yadbhūyaskārī, paripūrṇakārī” ityatrāpyayamartho dṛśyate ? kaścitkhalvakāryaikadeśaviratikṣamo bhavati| kaścidyāvatsamagraḥ (gra) dauḥśīlyaviratikṣamaḥ| ityato bhagavānakāryaikadeśaviratyā'pyupāsakatvaṁ śāsti| na hi sarvaśīlavikalaḥ kaściccharaṇagamanecchāmātrakeṇopāsako bhavati ṣaḍaṅgoṣadhaikadvyaṅgavaikalyopayogavaditi|

atha yaduktam-“buddhaṁ dharmaṁ saṁghaṁ śaraṇaṁ gacchati” iti tatka ete buddhādayaḥ ? tadidamabhidhīyate-

[161] vigatāvaṇe jñāne buddhoktermukhyakalpanā|
tadāśraye phale cāpi vijñeyā guṇakalpanā||

dvividha[:] khalu buddhaḥ saṁvṛtyā paramārthataśca| tatra paramārthato yathoktaṁ śāstre-“yo buddhaṁ śaraṇaṁ gacchati kimasau śaraṇaṁ gacchati ? tānevāsau buddhaka[ā]rakānaśaikṣāndharmāñcharaṇaṁ gacchati| te hi buddhaśabdapravṛttinimittacihnam|” iti| tebhyo'pi nirāvaraṇaṁ jñānaṁ pradhānaṁ sarvajña iti lokaprasiddha eṣa tāvat pāramārthiko buddhaḥ| saṁvṛtyāpi ‘tadāśraye’ dvātriśatā lakṣaṇairaśītyā cānuvyañjanairvirājite rūpakāye'pi buddhākhyeti| tatphale ca balavaiśāradyamahākaruṇādiṣu buddhoktiriti|

[162] śāśvatatvaśubhatvābhyāṁ sarvāṇa(na)rthanivṛttitaḥ|
mukhyakalpanayā tadvaddharmo nirvāṇamucyate||

nityāvikṛtasvalakṣaṇe(ṇa)dhāraṇāttatprāptānāṁ cātyantadhāraṇe nirvāṇaṁ pāramārthiko dharmaḥ| guṇakalpanathā tu pratyekabuddhabodhisattvasantāniko mārgaḥ| trīṇi ca piṭakāni dharmo nirvāṇaprāpakatvāt||

[163] āryāḥ śiṣyaguṇāḥ saṁghastathaiva paramārthataḥ|

navānāmaśaikṣāṇāmaṣṭādaśānāṁ ca śaikṣāṇāṁ śiṣyāṇāṁ santāne yo mārgaḥ sa pāramārthikaḥ saṁgha ityucyate| saṁvṛtyā tu pṛthagjanakalyāṇakabhikṣusaṁgha ityapadiśyate|

etānyo yāti śaraṇaṁ sa yāti śaraṇatrayam||

etānyathoktalakṣaṇān buddhadharmasaṁdhān śaraṇaṁ gacchati ‘yo yāti śaraṇatrayam’ iti||

kiṁ svabhāvāni punaḥ śaraṇagamanāni ? vāgvijñaptitatsamutthadharmasvabhāvāni||

kaḥ punaḥ śaraṇārthaḥ ? trāṇārthaḥ śaraṇārthaḥ| tadāśrayeṇa sarvaduḥkhātyantavimokṣāt| uktaṁ hi bhagavatā-

“bahavaḥ śaraṇaṁ yānti parvatāṁśca vanāni ca|
ārāmāṁścaityavṛkṣāṁśca manuṣyā bhayatarjitāḥ||
na caitaccharaṇaṁ śreṣṭhaṁ naitaccharaṇamuttamam|
naitaccharaṇamāgamya sarvaduḥkhātpramucyate||
yastu buddhaṁ ca dharmaṁ ca saṁghaṁ ca śaraṇaṁ gataḥ|
catvāri cāryasatyāni paśyati prajñayā yadā||
duḥkhaṁ duḥkhasamutpādaṁ duḥkhasya samatikramam|
āryaṁ cāṣṭāṁgikaṁ mārgaṁ kṣemaṁ nirvāṇagāminam||
etaddhi śaraṇaṁ śreṣṭhametaccharaṇamuttamam|
etaccharaṇamāgamya sarvaduḥkhātpramucyate||” iti|

ata eva śaraṇagamanāni sarvasaṁvarasamādāneṣu dvārabhūtāni, dṛṣṭisaṁpannasya teṣāṁ prarohāt|

kiṁ punaḥ kāraṇaṁ kāmamithyācārādevopāsakasya viratiḥ śikṣāpadeṣu vyavasthāpitā na sarvasmādabrahmacaryāt ? anyebhyaśca prakṛtisāvadyebhyo mṛṣāvāda eva śikṣāpadeṣu vyavasthāpyate, na pāruṣyādi ? sarvebhyaśca pratipakṣe(kṣapa)ṇasāvadyebhyaḥ madyapānādeva viratiḥ śikṣāpadaṁ vyavasthāpitam ? taducyate-

[164] mithyācāraḥ satāṁ garhyātparatrākaraṇāptitaḥ|
pāpiṣṭhatvānmṛṣāvādo madyapāṇaṁ(naṁ) smṛtikṣayātū||

kāmamithyācāro hi loke'tyarthaṁ garhitaḥ| pareṣāṁ dāropaghātādāpāyikatvācca| na tathā'brahmacaryam| sukarā ca gṛhasthasya kāmamithyācāravi ratiḥ, duṣkarā tvabrahmacaryāt| āryaścākaraṇasaṁvaraṁ kāmamithyācārādeva janmāntarito'pi labhate na tvabrahmacaryāt|

mṛṣāvādo'pi bhagavatā pāpiṣṭhatvādrāhulamuddiṣya paramenādareṇoktaḥ-“yasya rāhula mṛṣāvāde nāsti lajjā nāsti kaukṛtyaṁ nāhaṁ tasya kiñcidakaraṇīyaṁ vadāmi” iti|

madyapāne'pi smṛtilopo bhavati, sarvaśikṣāpadakṣobho bhavatītyataḥ pratikṣepaṇasāvadyamapi sanmadyapāṇaṁ(naṁ) kuśāgreṇāpi bhagavatā nābhyanujñātam||

idamidānīmucyatām| ya ete trayaḥ prātimokṣadhyānānāsravasaṁvarāḥ kimeṣāṁ yata eko labhyate tataḥ śeṣā apīti ? brūmaḥ-

[165] sarvebhyo vartamānebhyo dvividhebhyo'pi kāmajaḥ|

prātimokṣasaṁvaraḥ khalu sarvebhyo maulaprayogapṛṣṭhebhyo vartamānebhyaḥ skandhāyatanadhātubhyaḥ sattvādhiṣṭhānapravattatvāt, nātītānāgatebhyasteṣāmasattvasaṁkhyātatvāllabhyate| ‘dvividhebhyo'pi’ sattvāsattvākhyebhyaḥ, prakṛtipratikṣepaṇasāvadyebhyaśca|

trikālebhyastu maulebhyo labhyete bhāvanāmayau||

etau hi maulebhya eva karmapathebhyo labhyete na prayogapṛṣṭhebhyo nāpi prajñaptisāvadyebhyaḥ, sarvakālebhyaśca skandhāyatanadhātubhyo labhyete'tītānāgatebhyo'pi|

catuṣkoṭikā cātra bhavati| “santi te skandhāyatanadhātavo yebhyaḥ prātimokṣasaṁvaro labhyate na dhyānānāsravasaṁvarau” iti vistaraḥ| prathamā koṭi(ṭiḥ)-pratyutpannebhyaḥ sāmantakapṛṣṭhebhyaḥ pratikṣepaṇasāvadyācca| dvitīyāatītānāgatebhyo maulebhyaḥ karmapathebhyaḥ| tṛtīyā-pratyutpannebhyaḥ maulebhyaḥ karmapathebhyaḥ| caturthī-atītānāgatebhyaḥ sāmantakapṛṣṭhebhya iti||

kiṁ punarimau saṁvarāsaṁvarau sarvasattvebhya eva labhyete ? sarvāṅgebhyaḥ sarvakāraṇaiśca ? athāsti kaścidbhedaḥ ? tatra tāvadavaśyaṁ labha(bhya)te-

[166] sarvebhyaḥ sattvajātibhyaḥ saṁvaro vāṅgakāraṇaiḥ|
sarvebhyo saṁvarāṅgebhyaḥ sattvebhyaśca na kāraṇaiḥ||

sarvasattvebhyaḥ khalu saṁvaro labhyate na kebhyaścit| aṅgebhyastu vibhāṣā kaścitsarvebhyo labhyate bhikṣusaṁvaraḥ| kaściccaturbhyaḥ| tato'nyaḥ| karmapathā hi saṁvarābhyāṅgāni| kāraṇairapi kenacitparyāyeṇa sarvaiḥ, keṇa(na)cidekena|

kathaṁ tāvatsarvairyadyalobhādveṣāmohāḥ kāraṇānīṣyante ? kathamekena yadi mṛdumadhyādhimātrāṇi cittāni kāraṇānīṣyante ? paścimena paryāyeṇa niyamocyate| asthi(sti) saṁvarasthāyo sarvasattveṣu saṁvṛto na sarvāṅgairna sarvakāraṇairyo mṛdunā cittena madhyenādhimātreṇa vā upāsakopavāsaśrāmane(ṇe)rasaṁvaraṁ samādatte| asti sarvasattveṣu saṁvṛtaḥ sarvāṅgaiśca, na tu sarvakāraṇairyo mṛdunā cittena madhyenādhimātreṇa vā bhikṣusaṁvaraṁ samādatte| asti sarvasattveṣu sarvāṅgaiḥ sarvakāraṇaiśca yastrividhena cittena trīnsaṁvarān samādatte| asti sarvasattveṣu sarvakāraṇaiśca na tu sarvāṅgairya upāsakopavāsaśrāmane(ṇe)rasavarānmṛdumadhyādhimātraiścittaiḥ samādatte| yastu na sarvasattveṣu syādīdṛśo nāsti yasmātsarvasattvānugatakalyāṇāśaye sthitaḥ saṁvaraṁ pratilabhate nānyathā, pāpāśayasyānuparatatvāt|

pañcaniyamāna(n) kurvan prātimokṣasaṁvaraṁ labhate| sattvāṅgadeṣa(śa)kālasamayamiyamān(:)-amuṣmātsattvādviramāmīti sattvaniyamaḥ| amuṣmādaṅgādityaṅganiyamaḥ| amuṣmindeśa iti deśaniyamaḥ| māsādyāvaditi kālaniyamaḥ| anyatra yuddhāditi samayaniyamaḥ| sucaritamātraṁ tu tatsyādevaṁ gṛhṇato na saṁvaraḥ|

kathamaśakyebhyaḥ saṁvaralābhaḥ ? sarvasattvajīvitānupaghātādhyāśayeṇa(nā)bhyupagamāt| uktaṁ yathā saṁvaro labhyate||

asaṁvaro'pi sarvasattvebhyaḥ sarvakarmapathebhyaśca na tu [sarva]kāraṇaiḥ, yugapanmṛdvādicittābhāvāt|

ke punarasāṁvarikāḥ ? aurabhrikāḥ kaukkuṭikāḥ saukarikāḥ śākuntikā mātsikā mṛgalubdhakāścaurāḥ vadhyaghātakā bandhanapālakā nāgabandhāśvapākā vāgurikāśca| rājāno daṇḍanetāro vyāvahārikāśca nīticalitā asāvarikāḥ| asaṁvare bhā(bha)vāḥ, asaṁvaro vā eṣāṁ vidyata ityasāṁvarikāḥ||

uktamidaṁ yebhyaḥ [a]saṁvaro labhyate| kathaṁ tu tallābha iti noktaṁ tadā rabhyate-

[167] kriyayā[']saṁvarapraptiḥ sa hābhyupagamena vā|
avijñaptirato'nyasyāḥ kṣetrāṅgādiviśeṣataḥ||

dvābhyāṁ kāraṇābhyāmasaṁvaro labhyate| kriyayā'bhyupagamena vā| kriyayā tatkulīnatatkarmābhyupagamāt| atatkulīnairvayamapyanayā jīvikayā jīviṣyāma iti| śeṣā'vijñaptilābhastu kṣetrāṅgaviśeṣāditi| kṣetraṁ vā tadrūpaṁ bhavati yathārāmādipranānamātreṇāvijñaptirutpadyate| yathaupadhikeṣu puṇyakriyāvastuṣu| ādareṇa vā samādatte| buddhamavanditvā na bhokṣya iti| māsārdhamāsabhaktāni vā nityaṁ kariṣyāmītyevamādi| ādareṇa vā tadrūpeṇa kriyāmīhate kuśalāmakuśalāṁ vā yato'syā vijñaptirutpadyate|

uktametadyathā saṁvarāsaṁvarāṇāṁ pratilambhaḥ||

tyāga idānīṁ vaktavyaḥ| tatra tāvat-

[168] kāmāptasaṁvaratyāgaḥ śikṣāṇi(ni)kṣepaṇādibhiḥ|
patanīyarapītyeke tannetyanye tvayogataḥ||

kāmāptasyāṣṭaprakārasaṁvarasya pañcabhiḥ kāraṇaistyāgaḥ| śikṣānikṣepaṇanikāyasabhāgatyāgobhayavyañjanotpādakuśalasamucchedebhyo niśātyayeṇā(nā)ṣṭamasya| tānyetānyabhisamasya pañca bhavanti|

kiṁ punaḥ kāraṇamebhistyāgo bhavati ? samā[dā]naviruddhavijñaptyutpādādāśrayatyāgādāśrayakopanānnidānacchedāttāvadevākṣepācca|

anye punarāhuḥ-caturṇāṁ patanīyāṇā(nā)manyatamena bhikṣuśrāmaṇerasaṁvaratyāgaḥ|“ ‘tanna’ iti, ‘ayogataḥ’|

kaḥ punarayogaḥ ?

[169] ayogā(go) nāṁśuvidhvaṁsātpaṭadravyaṁ vinaśyati|

na hyavayavanāśādavayavivināśo bhavati| avayavirūpaśca prātimokṣasaṁvaraḥ| tasyāvayavakṣobhācchidratvaṁ bhavati mālinyaṁ ca| yathoktaṁ bhagavatā-“duḥśīlo bhavati pāpadharmā|”

sūtraviroghādayuktamiti ce[datropa]diśanti-

sūtre dhvaṁsoktiranyārthā yatherṣyāśaṭhanādiṣu||

bhagavatātra“abhikṣurbhavati” iti śāsanasthityarthaṁ durvṛttavineyāvasādanārthaṁ coktam| yathā-“īrṣyiko bhavati matsarī śaṭho māyāvī mithyādṛṣṭirityevamādidoṣayuktaḥ kaśambakajātīyaḥ pāpabhikṣurṇi(rni)rvāsayitavyaḥ|” na ca cittāvidūṣaṇādabhikṣutvaṁ bhavati vineyaśāsanārthatattva[vid]bhirityuktam| tadvadatrāpi draṣṭavyamiti|

tasmātpūrvoktalakṣaṇa eva bhikṣurṇa(rna) yathāha kośakāraḥ|

[170] saddharmāntarddhito'nye'nye nāpūrvāpratilambhataḥ|

anye punarbrūvate-saddharmāntardhāne'pi saṁvaratyāgo bhavati| tattu naivam| yasmādapūrvastadā notpadyate| utpannastu yathoktai reva kāraṇairvinaśyati||

atha dhyānānāsravasaṁvarayostyāgaḥ katham ? tadidamapadiśyate-

bhūsaṁcāreṇa hānyā ca tyajyate dhyānajaṁ śubham||

sarvameva khalu dhyānāptaṁ kuśalaṁ dvyābhyāṁ kāraṇābhyāṁ tyajyate| upapattitto vā bhūmisaṁcārādardhvaṁ vā'dho vā| parihāṇito vā| samāpatternikāyasabhāgatyāgācceti||

[171] tathā''rūpyāptamāryantu phalāptyakṣavihānibhiḥ|

yathaiva rūpāptaṁ kuśalaṁ bhūmisaṁcārahāṇi(ni)bhyāṁ tyajyate tathaivārūpyāptam| āryaṁ tu kuśalaṁ tribhiḥ kāraṇastyajyate| phalaprāptitaḥ pūrvako mārgastyajyate| akṣottāpanena mṛdvindriyamārgaḥ| parihāṇita uttaro mārgaḥ| phalaṁ phalaviśiṣṭo vā| evaṁ tāvatsaṁvarastyajyate|

asaṁvaro damaprāptirjīvitotsarjaṇā(nā) dibhiḥ||

tribhiḥ kāraṇairasaṁvaracchedaḥ| saṁvaraprāptitaḥ| yadi saṁvaraṁ samāpadyate ghyānasaṁvaraṁ vā pratilabhate hetupratyayabalenasamādhilābhāttenāsaṁvarastyājyate| pratidvandvabalīyastvāt| maraṇena cāśrayatyāgāt| dvivyañjanotpādena cāśrayavikopanāt| śastrajalatyāge'pyakaraṇāśayataḥ saṁvaramantareṇāsaṁvaracchedo nāsti| nidānaparivarjaṇe (ne) na pravṛddharogānivṛttivat||

atha saṁvarāsaṁvaravinirmuktā kathamavijñaptistyajyate ? taducyate-

[172] cittavegādivicchedairavijñaptistu madhyamā|

yeṇa(na)khalvasau prasādakleśavegeṇā(nā)vijñaptirākṣiptā tasya vicchedātsāpi vicchidyante (te), kumbhakāracakragativat| samādānatyāgādapi vicchidyate| kriyāvicchedādapi vicchidyate| caityavihārakṣetrāderapyarthasya vicchedādvicchidyate| āyuṣo'pi kuśalamūlānāmapi vicchedādvicchidyate|

kāmāptaṁ kuśalaṁ nāma tribhirmūlacchidādibhiḥ||

kāmāvacaraṁ punaḥ kuśalamarūpasvabhāvaṁ dvābhyāṁ kāraṇābhyāṁ tyajyate| kuśalamūlasamucchedāt, rūpārūpyadhātūpapattitaśca|

[173] pratipakṣodayātkliṣṭaṁ tridhātvāptaṁ vihīyate|

kliṣṭaṁ tvarūpasvabhāvaṁ sarvameva pratipakṣodayādvihīyate| yasyopakleśaprakārasya yaḥ prahāṇamārgaḥ, tenāsau saparivāraḥ parityajyate| nānyathā||

atha keṣāṁ sattvānāmasaṁvaro bhavati keṣāṁ saṁvaraḥ ? tadapadiśyate-

sarve kāmeṣu rūpe dvādhe(ve)ko'rūpiṣu lābhataḥ||

kāmeṣu khalu sarvaśaṇḍhapaṇḍaka dīni hitvā kurūṁśca hitvā| devānāmapi saṁvaraḥ| ityato gatidvaye saṁvarāsaṁvarau vidyete| nānyatreti||

karmādhikārādidānīṁ sū troktoddiṣṭānāṁ karmā(rma)ṇāṁ nirdeśaṁ kariṣyāmaḥ| uktaṁ hi sūtre-“trīṇi karmāṇi kuśalamakuśalamavyākṛtaṁ ca|” teṣāṁ lakṣaṇamidamucyate-

[174] yadiṣṭaphaladaṁ karma kuśalaṁ tadudāhṛtam|
viparyayeṇākuśalamavyākṛtamato'nyathā||

yatkhalviṣṭavipākaṁ ṇi(ni)rvāṇaprā[pakaṁ] ce(ca) duḥkhaparitrāṇāt, tatkālamatyantaṁ vā, tatkuśalam| niruktirapīyam| niravadyadevamanuṣyastrīrūpanirvartaṇā(nā)cchikṣitacitrakararūpanirvartaṇa(na)vat| kuśalamiva kuśalamaupamiko'yaṁ śabdaniveśaḥ| tadyathā śikṣitaḥ puruṣaḥ kuśānakṣatahasto lunāti sa kuśala iti nirucyate, tadvadanyāmapi kriyāmavikṛtāṁ saṁpādayan kuśala ityucyate| ‘viparyayeṇākuśalam’ uṣṭrolūkādivat| ‘avyākṛtamato'nyathā’ ubhayavipākānirvartaṇā(nā)t||

anyānyapi trīṇi karmāṇyuktāni| puṇyamapuṇyamānejyaṁ ca| tatra tāvat

[175] kāmāptaṁ prathamaṁ puṇyamapuṇyamaśubhātmakam|
ūrdhvabhūmikamānejyaṁ vipākaṁ pratyanejanāt||

kāmāvacaraṁ hi kuśalaṁ karma puṇyamakuśalamapuṇyamityucyate| ūrdhvabhūmikamānejyam|’ tadūrdhvaṁ dhātudvaye śubhaṁ karmānejyamityucyate| kasmātpunaretadānejyamityuktam ? ‘vipākaṁ pratyanejanāt|’ kāmāvacaraṁ hi karma vipākaṁ prati kampate lavaṇopamasūtraṇya(nyā)yena| katham ? avyavasthānāt| anyagatikamapi hyanyasyāṁ gatau vipacyate| tadanyadevanaikāyikaṁ cānyatra devanikāye| yadeva hi pramāna(ṇa)balavarṇasukhabhogādisaṁvartanīyaṁ karma deveṣu vipacyeta tadeva kadācidanyapratyayavaśānmanuṣyatiryakpreteṣu vipacyate| karmajāticodaneyaṁ bhagavato vivakṣitā na dravyacodaneti|

atrāha| nanu ca trīṇi ghyānāni señjitānyuktāni bhagavatā-“yadatra vitarkitaṁ vicāritamidamatrāryā iñjitamityāhuḥ” ityevamādi ? samādhyapakṣālāṁsteṣāṁ sandhāyaivamuktam| ānejyānyapi tu tānyuktānyānejyasūtre, ānejyasaṁpreyagāminīṁ pratipadamārabhya||

punaraṇyā(nyā)ni trīṇi karmāṇyuktāni-“sukhavedanīyaṁ duḥkhavedanīyaṁ, aduḥkhāsukhavedanīyaṁ ca|” tatra

[176] sukhavedyaṁ śubha(bhaṁ) karma dhyānādarvākturīyakāt|
upekṣāvedyamanyatra duḥkhavedyantu pāpakam||

tatra śubhaṁ karma yāvattṛtīye ghyāne sukhavedyamityucyate| etāvatī khalu bhūmiḥ sukhāyā vedanāyāḥ| tadeva caturthadhyānātprabhṛtyupekṣāvedanīyamityucyate| akuśalaṁ tu karma duḥkhavedanīyamityucyate|

kiṁ puṇa(na)rvedanaiva vipākaḥ ? netyāha| prādhāniko'yaṁ rnirdeśaṁ(śaḥ)| sacatuskandhasambhāraṁ hi sukhamabhipretam| dārṣṭāntikānāṁ tu sukhaiva vedanā vipākaḥ cetanaiva ca karma| ābhidhārmikānāṁ tu pañcaskandho vipākahetuḥ pañcaskandhāśca vipāka iti|

kathaṁ punaravedanāsvabhāvaṁ karma sukhavedanīyamityucyate ? sukhāyā vedanāyā hitaṁ sukhavedanīyam| sukhā'syā vedanīyo vipāka iti vā|

kiṁ punaraduḥkhāsukhā vedanā caturthadhyānādadho na vidyate ? na khalu na vidyate| kiṁ tarhi?

[177] adho'pi madhyamaṁ karma dhyānenāntyepi nirvṛteḥ|
yugapattrivipākeṣṭerdhyānāntaravipākataḥ||

aduḥkhāsukhavedanīyaṁ khalu karma caturthadhyānādadho'pyasti tṛtīye dvitīye prathame ca dhyāne| parinirvṛte upekṣāyāṁ ca sthitaḥ parinirvāti| kiñca, ‘yugapat trivipākeṣṭeḥ|’ uktaṁ hi-“syāt trayāṇāṁ karmā(rma)ṇāmapūrvācaramo vipāko vipacyeta| syātsukhavedanīyasya rūpaṁ, duḥkhavedanīyasya cittacaitasikā dharmāḥ, aduḥkhāsukhavedanīyasya cittaviprayuktāḥ” iti| ato'pyastyadhastādaduḥkhāsukhavedanīyaṁ karma| kiñca, ‘dhyānāntaravipākataḥ|’ nahi dhyānāntare upekṣāmantareṇa vipāko'nyā vedanā vipacyate| tatra sukhaduḥkhayorabhāvāt||

[178] punaścaturvidhaṁ karma dṛṣṭavedyādibhedataḥ|

tadetatkarma samāsato dvividhaṁ, niyatavedanīyamaniyatavedanīyaṁ ca| tatra niyatavedanīyaṁ trividham| dṛṣṭadharmavedanīyamupapadyavedanīyamaparaparyāyavedanīyaṁ ca-ityetat trividhaṁ karma niyatavedanīyam| caturthamaniyatavedanīyam|

tatra dṛṣṭadharmavedanīyaṁ yatraiva janmani kṛtaṁ tatraiva vipacyate| upapadyavedanīyaṁ yad dvitīye janmani| aparaparyāyavedanīyaṁ tasmātpareṇa|

ataḥ punaścaturvidhātkarmaṇaḥ katamena janmākṣipyate?
janmanastribhirākṣepo dṛṣṭadharmāhvayādṛte||

na khalu dṛṣṭadharmavedanīyena karmaṇā nikāyasabhāga ākṣipyate||
atha kasmindhātau kasyāṁ vāṁ gatau katividhaṁ karmākṣipyate ?

[179] caturṇāmapi cākṣepaḥ sarvatra narakādṛte|
na tatreṣṭaphalābhāvācchubhaṁ yasmādvipacyate||

sarveṣu khalu triṣu dhātuṣu sarvāsu ca pañcasu gatiṣu caturṇāmapi karmaṇāmākṣepaḥ kuśalānāmakuśalānāṁ ca| narakānvarjayitvā| narakeṣu hi dṛṣṭa[dharma]vedanīyaṁ kuśalaṁ nākṣipyate| tatreṣṭavipākābhāvādanyat trividhamākṣipyate| kiñca,

[180] notpadyavedyakṛttatra yadviraktaḥ pṛthagjanaḥ|
sthiro nāparakṛccāryaścalo'pi bhavamūlayoḥ||

yataḥ khalu bhūmerviraktaḥ pṛthagjanaḥ sa ca sthiro bhavatyaparihāṇadharmā sa dha(ta)tropapadyavedyaṁ karma nākṣipati| trividhamanyatkaroti| āryapudgalastu vītarāgo na ca parihāṇadharmā tatropapadyavedyamaparaparyāyavedanīyaṁ ca karma na karoti| na hyasau bhavyaḥ punaradharimaṁ bhūmimāyātum| aniyataṁ tu kuryād dṛṣṭadharmavedanīyaṁ yatropapannaḥ kāmadhātau bhavāgre ca| parihāṇadharmāpi tvāryaḥ kāmadhātau vītarāgaḥ, bhavāgrādvā, tayorupapadyāparaparyāyavedanīyaṁ karmakarmā(-nīyaṁ karmā) bhavyaḥ kartum| kiṁ kāraṇam ? phalāddhyasau parihīṇo bhavati| na cāsti phalaparihīṇasya kālakriyeti|

atha kimantarābhavikaḥ karmākṣipati nākṣipati ? ākṣipatītyāha| tatra kāmāvacaro'ntarābhavaḥ dvāviṁśatividhaṁ karmākṣipati| pañca garbhāvasthāḥ kalalārbudaghanapeśīpraśākhāvasthāḥ| pañca jātāvasthāḥ| bālyakaumārayuvamadhyamasthavirāvasthāḥ| tā etā niyatāniyatabhedena viṁśatirākṣipyante, ekanikāyatvāt| ata evāntarābhavavedanīyaṁ karma noktam| upapadyavedanīyenaiva tasyākṣepāt||

kīdṛśaṁ punaḥ karma niyataṁ bhavatyaniyataṁ vā ?

[181] yadārtraraudracittena karmābhīkṣṇaṁ niṣevyate|
satkṣetre kriyate yacca phalaṁ tasya niyamyate||

yadi karma raudreṇa tīvrakleśānugatena cittena kṛtaṁ bhavati,yacca ghanaśraddhāsalilābhyukṣitena kriyate, yacca mṛdvapyabhīkṣṇaṁ niṣevyate, yacca kiñcidguṇavati kṣetre kriyate śubhamaśubhaṁ vā phalaṁ tasya karmaṇo niyamyate||

atha dṛṣṭadharmavedanīyaṁ karma kīdṛśamityucyate-

[182] kṣetrāśayaviśeṣācca phalaṁ sadyo vipacyate|
nirodhavyutthitādau ca sadyaḥ kālaphalakriyā||

tatra kṣetraviśeṣādyathā da(?) kṣajātakādiṣu| āśayaviśeṣādyathā bakalāta(?) syokṣaṇi(ni)rmocanādiṣu|

kīdṛśe punastat kṣetre viśiṣṭaṁ bhavati yatra dṛṣṭe dharme vipāko vipacyate ? buddhapramukhastāvadbhikṣusaṁgho| ‘nirodhavyutthitādau ca sadyaḥ kālaphalakriyā|’ pañcasu ca pudgaleṣu kṛtaṁ nirodhasamāpattya raṇāmaitrīdarśanamārgādarhatphalādvyutthiteṣu kārāpakārā dṛṣṭadharmavedanīyaphalā bhavanti| nirodhasamāpatteḥ khalu vyutthitaḥ parāṁ śāntiṁ labhate| nirvāṇasadṛśadharmānubhavanāt| araṇāvyutthitasyāpyapramāṇasattvahitādhyāśayapravṛttā santatirvartate| evaṁ[maitrī]vyutthitasya| strautaāpannasyāpi nirmalajñānalābhāt| arhato'pi sarvakleśaprahāṇānnirmalā vartante||

niyatavipākasya ca karmaṇaḥ śubhāśubhasya yā bhūmistadatyantavairāgyāttatkarma dṛṣṭe dharme vipacyata ityataḥ

[183] tadbhūmyapunarutpatteḥ

dṛṣṭadharmavedanīyaṁ saṁgṛhītaṁ bhavati| kīdṛśaṁ punaretatkarma ?

vipākaniyataṁ ca yat|

taccaitatkarma vipākaniyataṁ draṣṭavyam|

tacca dṛṣṭaphalaṁ vidyāt

dṛṣṭe dharme khalu tasya vipāko vipacyate| kataratpunaretat ?

karmādaḥ paripūrakam||

nākṣepakamiti||

vipākaḥ khalu vedanāpradhāna ityata idaṁ vicāryate| syātkarmaṇaścaitasikyeva vedanā vipāko na kāyikī ? syātkāyikyeva na caitasikī syādityāha-

[184] kuśalasyāvicārasya caitasikyeva vedanā|
vipākaḥ kāyikī tviṣṭā duḥkhavedyasya karmaṇaḥ||

kuśalaṁ khalvavicāraṁ karma dhyānāntarātprabhṛti yāvadbhavāgram| tasyāvicārasya kuśalasya karma[ṇa]ścaitasikyeva vedanā vipākaḥ| kasmānna kāyikī ? tasyāḥ avaśyaṁ savitarkavicāratvāt| kāyikyeva tvaśubhasya duḥkhavedanāyasya kāyikyeva vedanā vipākaḥ| kasmānna caitasikī ? caitasikaṁ hi daurmaṇa(na) syaṁ na vipākaḥ|

yasta(tta)rhi karmavaśātsattvānāṁ cittakṣepaḥ tatsaṁprayuktā vedanā kathaṁ na vipākaḥ ? na hi tatra cittaṁ karmaṇo vipākaḥ| kiṁ tarhi ? yo mahābhūtātāṁ prakopaḥ sa vipākaḥ| tatastajjātaṁ cittaṁ vipākaśabdenopacaryate||

punaścaturvidhaṁ karmoktam-“asti karma kṛṣṇaṁ kṛṣṇavipākam| asti śuklaṁ śuklavipākam| asti karma kṛṣṇaśuklaṁ kṛṣṇaśuklavipākam| astyakṛṣṇamaśuklamavipākaṁ karma karmakṣayāya saṁvartate’ iti| tatra

[185] sapākamaśubhaṁ kṛṣṇaṁ sapākaṁ rūpajaṁ sitam|
śubhāśubhaṁ dvidhā kāye(me) nirmalaṁ tatprahāṇakṛt||

aśubhaṁ khalu karma ekāntena kṛṣṇaṁ kliṣṭatvāt| kṛṣṇavipākaṁ cāmanojñavipākatvāt| rūpāptantu śubhamekāntena śuklam, akuśalenāvyavakīrṇatvāt| śuklavipākaṁ ca manojñavipākatvāt|

ārūpyāptaṁ kasmānnocyate ? yatra hi dvividho'sti vipākaḥ-antarābhavikaścopapattibhavikaśca; trividhasya ca kāyavāṅmanaskarmaṇastatraivoktamiti|

“kāmāptaṁ śuklaṁ kuṣṇaśuklamakuśalavyavakīrṇatvāt, kṛṣṇaśuklavipākaṁ vyavakīrṇavipākatvāt|” santānata etadvyavasthāpitaṁ na svabhāvato na hyevaṁjātīyakamevaṁ karmāsti vipāko vā yatkṛṣṇaṁ ca syācchuklaṁ ca, anyonyavirodhāt| nanu caivamakuśalasyāpi karmaṇaḥ kuśalavyavakīrṇatvātkṛṣṇaśuklatvaṁ prāpnoti ? nāvaśyamakuśalaṁ kuśalena vyavakīryate| kāmadhātau tvasya balavatvātkuśalantu vyavakīryate durbalatvāditi|

anāsravaṁ karmaiṣāṁ trayāṇāṁ karmaṇāṁ kṣayāya prahāṇāya saṁvartate| taddhyakṛṣṇamakliṣṭatvādaśuklaṁ vipākaśuklatā'bhāvāt| ābhiprāyiko'pyeśa(ṣa) [']śuklaśabdaḥ| uktaṁ tu bhagavatā mahatyāṁ śūnyatāyāmaśaikṣadharmāṇā(nā)rabhya-“ime te ānanda, dharmā ekāntaśuklā ekāntānavadyāḥ” iti| śāstre ca-“śukladharmāḥ katame ? kuśalā dharmā anivṛtāvyākṛtāśca|” iti| avipākaṁ dhātvapatitatvāt pravṛttivirodhācca|

kiṁ punaḥ sarvamanāsravaṁ karma sarvasyāsya trividhasya karmaṇaḥ kṣayāya saṁvartate ? necyu(tyucya)te| kiṁ tarhi ?

[186] casasro dṛkpathā dṛṣṭau cetanābhāvanāpathāt|
ānantaryapathāḥ kāme karmaitatkṛṣṇanāśakṛt||

[187] navame cetanā yā tu sā kṛṣṇākṛṣṇayā[ghā]tinī|
antānantaryamārgasthā dhyāne dhyāne sitasya tu||

tatra darśaṇa(na)mārge tāvaccatasṛṣu dharmajñānakṣāntiṣu kāmavairāgye cāṣṭāsvānantaryamārgeṣu yā cetanā dvādaśaprakārā sā kṛṣṇasya karmaṇaḥ prahāṇakārī| kāmavairāgyānantaryamārgeṇa(ṇā)vaseyā cetanā sā kṛṣṇaśuklakarmakṣayakārī| dhyāne dhyāne tvānantaryamārge paścime yā cetanā caturvidhā sā śuklakarmāpahantrī|

kiṁ puṇaḥ(naḥ) kāraṇamantyenaivānantaryamārgeṇa kuśalasya karmaṇaḥ prahāṇaṁ nānyena ? na hi tasya svabhāvaprahāṇaṁ prahīṇasyāpi saṁmukhībhāvāt| kiṁ tarhi ? tadālambanakleśaprahāṇāt| ato yāvadeko'pi tadālambanaḥ kleśaprakāro'sti tāvadasya prahāṇaṁ nopalabhyate| taccaitadasat| prahīṇaṁ hi tat, na tu vihīnam| ataḥ samudācaratīti| gatametat||

sūtra uktam-“trīṇi duścaritāni| kāyaduścaritaṁ vāṅmanoduścaritam| evaṁ sucaritāni” iti| teṣāṁ kaḥ svabhāvaḥ ? tatra tāvat-

[188] kāyādyakuśalaṁ karma sarvaṁ duścaritaṁ matam|

sarvamiti sasāmantakamaulapṛṣṭhamityarthaḥ|

abhidhyādīnyapi trīṇi manoduścaritatrayam||

sarvamevākuśalaṁ kāyakarma kāyaduścaritam| evaṁ vāṅmanoduścaritam| akarmasvabhāvānyapi tvabhidhyādīni manoduścaritasvabhāvāni|

“abhighyādaya eva karmasvabhāvāni” iti sthitibhāgīyāḥ| tacca na, karmakleśaikatvadoṣāt| sthitibhāgīyā ṇā(nā)ma śākyāḥ sva(śva?) lāṁgūlikadvitīyanāmānaḥ| te khalvabhidhyādīni manaskarmasvabhāvānīcchanti| teṣāṁ karmakleśaikatvasaṅkaraḥ prāpnoti| kośakāraḥ-“ko'tra doṣaḥ” ? yadi kaścitkleśaḥ karmāpi syādvāyasaḥ sārasaḥ syāt| karmakleśānāṁ cātyantasvabhāvaprabhāvakriyāphalabhedabhinnānāmekatvaparikalpaiḥ sāṁkhyīyādidarśaṇa(na)mabhyupagataṁ syāt|

‘api’ śabdātpunaratra sūtroktāstrayo vaṅkāstrayo doṣāstrayaḥ kaṣāyā ākṛṣyante| teṣāṁ punaridaṁ lakṣaṇaṁ yathākrameṇa| śāṭhyajaṁ kāyakarma kāyavaṅka ityucyate| kuṭilānvayatvāt| evaṁ śāṭhyajaṁ vāṅmanaskarma vāṅmanovaṅka ityucyate| dveṣajāḥ punasta eva trayo doṣā ityākhyāyante, cittapradoṣānvayatvāt| rāgajaṁ punaḥ kāyakarma kāyakaṣāya ityuktaṁ rañjanātmakatvāt| evaṁ vāṅmanaḥkaṣāyau draṣṭavyau| tāni punaḥ kuśalāni kāyavāṅmaṇa(na)skarmāṇi trīṇi sucaritāni boddhavyāni| etānyeva trīṇi śauceyāṇyu(nyu)ktāni|

aśaikṣasantāne trīṇi mauneyānyucyante| tatra kāyasucaritaṁ kāyamauneyaṁ vāksucaritaṁ vāṅmauneyaṁ mana eva tu mithyāsaṁkalpoparamānmunirityākhyāyate| taduparamāddhi kāyavāgjalpoparamo bhavati| muneridaṁ mauneyamiti niruktiḥ|
kasmātpunararhata eva mauneyāṇi(ni) ? tasya paramārthamunitvāt| sa khalu sarvakleśajalpoparamānmunirityucyate|

eṣā punarmauṇe(ne)yaśauceyadeśanā mithyāmaunaśaucābhiyuktānadhikṛtyadeśiteti tadetatsaha mauneyaśauceyarnirdiṣyate||

[189] śubhaṁ tatsā'nabhidhyādi proktaṁ sucaritatrayam|
dvayaṁmaulamadaḥ karma mārgā daśa śubhāśubhāḥ||

dvayaṁ punaretatsucaritaduścaritākhyaṁ yanmaulaṁ te daśa śubhāścāśubhāśca karmapathā bhavanti prayogapṛṣṭhavarjyāḥ|

tatra kāyasucaritasya pradeśaḥ pṛyogapṛṣṭhākhyo madyādiviratidānejyādikaḥ| vāksucaritasya pṛ(pri)yavacanādikaḥ| manaḥsucaritasya śubhā cetanā|

kāyaduścaritasyāpi pareṣāṁ jīvitabhogadārā'[pahāra]prayogapṛṣṭhākhyaḥ| vāgduścaritasyāpyapṛ(pri)yavacanādyākhyaḥ| manoduścaritasyāpyakuśalaṁ manaskarmai..................steṣāṁ nātyaudārikatvāt|

yastu prāṇātipātādattādānakāmamithyācāraviratyākhyau(khyo) maulaḥ sa kuśalaḥ karmapathaḥ, tasyaudārikatvena mahānuśaṁsatamaphalatvāt| yastu pareṣāṁ jīvitabhogaparadārāpahārakāyaparispandaḥ sa maulaḥ sa cākuśalaḥ karmapathaḥ| evaṁ yathāsaṁbhavamanyeṣāṁ draṣṭavyamiti||

[ abhidharmadīpe vibhāṣāprabhāyāṁ [vṛttau] caturthādhyāyasya dvitīyaḥ pādaḥ|

caturthādhyāye

tṛtīyapādaḥ|

idamidānīṁ vaktavyam| ye ete daśakarmapathā eṣāṁ kati vijñaptisvabhāvāḥ katyavijñaptisvabhāvāḥ katyubhayasvabhāvāḥ ?

tatrākuśalānāṁ tāvat-

[190] kāritāḥ ṣaḍavijñaptirdvyātmaikaste'pi ṣaṭ kṛtāḥ|

tatra prāṇātipātādattādānamṛṣāvādapaiśūnyapāruṣyasaṁbhinnapralāpāḥ| ete nāvaśyaṁ vijñaptisvabhāvāḥ| pareṇa kārayato maulīvijñaptyabhāvāt| kāmamithyācārastu nityaṁ dvyātmakaḥ, tasya pareṇāśakyatvāt| te'pi ‘ṣaṭ kṛtāḥ, yadā svayameva prāṇātipātādīn ṣaṭ karmapathān karoti tadā dvyātmāno bhavanti| vijñaptyavijñaptisvabhāvatvāt|

kuśalānāṁ punaḥ
śubhāḥ sapta dvidhā jñeyā ekavai(dhai)te samāhitāḥ||

sapta khalu rūpiṇaḥ kuśalāḥ karmapathāḥ dvidhā bhavanti| vijñaptyadhīnatvāt samāhitaśīlasya| dhyānānāsravasaṁvarasaṁgṛhītāstvavijñaptisvabhāvā eva| samāhitasya vijñaptyabhāvāt|

[191] yā sāmanteṣvavijñaptiḥ pṛṣṭheṣu tu viparyayaḥ|

sāmantakaḥ khalu yadā tīvreṇa paryavasthānena prayogamārabhate, prasādena vā ghanarasena tadā dvisvabhāvā| yadā mṛdunā tadā vijñaptireva| viparyayeṇa tu pṛṣṭheṣvavaśyamavijñaptiḥ| yadi punaḥ karmapathaṁ kṛtvā punastatravānuceṣṭate syādvijñaptirapīti| tīvreṇa tu prahāreṇa jīvitādvyaparopayati| tatra yā vijñaptistatkṣaṇikā cāvijñaptiḥ sa maulaḥ karmapathaḥ| dvābhyāṁ hi kāraṇābhyāṁ prāṇātipātāvadyena spṛśyate| prayogataḥ phalaparipūritaśca| tata ūrdhvamavijñaptikṣaṇaḥ(ṇāḥ) pṛṣṭhībhavanti| yāvaddhataṁ paśuṁ kṛṣṇāti śodhayati vikrīṇāti pacati khādati kīrtayati| yadi tāvadasya vijñaptikṣaṇā api pṛṣṭhaṁ bhavanti| evamanyeṣvapi yathāsaṁbhavaṁ yojyam|

abhidhyādīnāṁ nāsti prayogo na pṛṣṭhaṁ saṁmukhībhāvamātrādeva karmapathāḥ|

sūtre bhagavatoktam-“prāṇātipāto bhikṣavastrividhaḥ| lobhajo dveṣaja mohajaḥ, yāvanmithyādṛṣṭiḥ” iti| tatraiṣāṁ karmapathānāṁ keṣāñcillobhena niṣṭhā, keṣāñcid dveṣeṇa, keṣāñcinmohena| sarveṣāmapi

prayogastu trimūlotthaḥ

prayogasteṣāmakuśalamūlatrayājjātaḥ| tatra lobhajaḥ prāṇātipātastaccharīrāvayavārthaṁ mṛgalubdhānāmaurabhrikamātsikaśākuntakādīnāṁ ca| dveṣajo yathā vairaṇi(ni)ryātanārtham| mohajo yājñikāṇāṁ(nāṁ) dharmabuddhyā rājñāṁ ca dharmapāṭhakaprāmānyā(ṇyā)ddhiṁsatām| pārasīkādīnāṁ ca dharmabuddhyā mātaraṁ pitaramabhighnatām|

lobhajamadattādānaṁ yastenārthī taddharati| dveṣajaṁ vairaniryātanārtham| mohajaṁ yathā rājñāṁ dharmapāṭhakaprāmāṇyād dṛṣṭaṇi(ni)grahārtham| yathā ca duṣṭabrāhmaṇā āhuḥ-“sarvamidaṁ prajāpatinā brāhmaṇebhyo dattaṁ brāhmaṇānāṁ daurbalyādvṛṣalāḥ paribhuñjante| tasmādapaharan brāhmaṇaḥ svamādatte svameva tu koṣṭhaṁ vaste svaṁ dadāti” iti|

lobhajaḥ kāmamithyācāraḥ paradārādiṣu tatsaṁrāgādabrahmacaryam| dveṣajo vairaṇi(ni)ryātanārtham| mohajo yathā pārasīkānāṁ mātrādigamanam| gosave ca yajñe “upahā uadakaṁ cūṣayati, tṛṇāni cchinatti, upaiti mātaramupasvasāramupasa[gotrā]di(mi)ti|”

mṛṣāvādādayo lobhajā dveṣajāśca yathā pūrvamuktam| mohajo mṛṣāvādo yathāha-

“na narmayuktamanṛtaṁ hinasti
na strīṣu rājanna vivāhakāle|

prāṇātyaye tsa(sa)rvadhanāpahāre
pañcānṛtānyāhurapātakāni||” iti|

paiśūnyādayastu mithyādṛṣṭipravartitā mohajā yaśca vedādyasacchāstrapralāpaḥ|

[abhidhyādyāstrimūlajāḥ]||

abhidhyādayastu lobhādanantarasaṁbhūtatvāt trimūlajāḥ|
uktāḥ[a]kuśalāḥ karmapathāḥ|

[192] [kuśalāḥ prayogapṛṣṭhāśca kuśalatrayamūlajāḥ]|

kuśalānāṁ tu prayogaḥ pṛṣṭhaṁ ca trimūlottham| teṣāṁ kuśalacittasamutthitatvāt, tatra ca tadbhāvāt|

kena punareṣāṁ karmapathānāṁ samāptirbhavati ? tadidamapadiśyate-

dveṣeṇa vadhapāruṣyavyāpattīnāṁ samāpanam||

prāṇātipātapāruṣyavyāpādānāṁ khalu dveṣeṇa niṣṭhā bhavati| parityāgaparuṣacittasaṁmukhībhāvāt||

[193] steyasyānyāṅganāyāterabhidhyāyāśca lobhataḥ|

adattādānaparastrīgamanābhidhyānāṁ lobhena niṣṭhā|

mithyādṛśastu mohena

mithyādṛṣṭeḥ khalu mohena samāptirbhavati| adhimātramūḍhābhihitāṁ niṣṭhāpayati|

tadanyeṣāṁ tribhirmatam||

ke punaranye ? mṛṣāvādapaiśunyasaṁbhinnapralāpāḥ| teṣāṁ tribhirapi niṣṭhā lobhena dveṣeṇa moheṇa(na) vā||

athaiṣāṁ caturṇāṁ kāṇḍānāṁ kimadhiṣṭhāṇāṁ(nam) ? taducyate-

[194] caturṇāmapyadhiṣṭhānaṁ jñeyameṣāṁ yathākramam|
prāṇinaścātha bhogāśca nāmarūpaṁ ca nāma ca||

tatra sattvādhiṣṭhānā vadhādayaḥ| bhogādhiṣṭhāṇāḥ(nāḥ) parastrīgamanādayaḥ| nāmarūpādhiṣṭhānā mithyādṛṣṭiḥ| nāmakāyādhiṣṭhāṇā(nā) mṛṣāvādādayaḥ||

kathaṁ punaḥ prāṇātipātaṁ svayaṁ kurvataḥ karmapatho bhavati kathaṁ yāvanmithyādṛṣṭiriti ? lakṣaṇaṁ karmapathānāṁ vaktavyam| tadārabhyate-

[195] prāṇātipāto dhīpūrvamabhrāntyā paramāraṇam|

yadi khalu haniṣyāmi hanmyenamiti saṁcintyābhrāntacittaḥ paraṁ jīvitādvyaparopayati, evaṁ prāṇātipāto bhavati| prāṇo vā vāyuḥ kāyacittāśrito vartate| tamatipātayatīti prāṇātipātaḥ|

na, anupapatteḥ| vināśānuṣaktā khalu saṁskārāḥ pratikṣaṇavinaśvarāścābhyupagamyante| teṣāmitthaṁbhūtānāṁ sthitiśaktikriyā'bhāve satyanāgatānāṁ ca tulyātulyajātīyānāṁ nirātmakatvāviśeṣe kena hantrā kimāpadyate ?

atra sautrāntikāḥ parihāramāhuḥ- “na| pradīpaṇi(ni)rvāpaṇa(na)ghaṇṭaśabdanirodhavattatsiddheḥ|”

na, samānatvāt| ayaṁ tvatra parihāraḥ-hanturhetusāmarthyopaghātakaraṇe satyanāgatasaṁskāraśaktikriyādhānavidhānavighnakaraṇāt prāṇātipātopapattiḥ| kasya punastajjīvitaṁ yastena viyojyate, te vā prāṇā iti ? prasiddhasya pudgalasya yo'sāvevaṁ nāmaivaṁ gotra iti vistaraḥ|

abuddhipūrvādapi prāṇivadhātkarturadharmo bhavati yathā'gnisparśāddāha iti nagnāṭāḥ| teṣāṁ paradāradarśaṇa(na)sparśane'pyeṣa prasaṁgaḥ| tuṣṭaruṣṭanagnāṭavāhlīkanirgranthaśiroluñcane ca|

buddhipūrvātprāni(ṇi)vadhāddharmo'pi bhavatīti yājñikāḥ| katham viṣabhakṣaṇavat| tadyathā kiñcidviṣabhakṣaṇaṁ mantrapūrvaṁ hitāya bhavati| kiñcidahitāya yadamantrapūrvaṁ tadvaditi| na| galāmreḍanaśastranipātamantareṇa mantramātrakena paśuvadhasāmarthyādarśaṇā(nā)t| piṣṭamayacchāgā hutimātreṇa paśuvadhādiyajñadharmotpattyasāmarthyācca| kiñca, viṣasya māraṇajīvitaśaktidvayasāmarthyadarśaṇā(nā)t| tatra mantrapūrvakaṁ kiñcijjīvayati kiñciddurgatāriṣṭeṣu na jīvayati| amantrapūrvakamapi kiñcījjīvayati kiñcinna jīvayati| [bhukta]viṣasyāpekṣi[ka]tvāt| kiñca, śabarādimantrāṇāṁ viṣamāraṇāśaktyupaghāte'pi pāpapraṇāśanaśaktyadarśaṇā(nā)t| kiñca, hiṁsāhiṁsayordharmādharmasvālakṣaṇyāparityāgabhūtatvāt| juhotyādikriyāvyaṅgyo dharmaḥ iti cet| na| tadrūpāsiddhatvāt, abhivyaktyanupapatteśca| kriyāmātramapūrvamiti cet| na| kriyāyā nityatvānupapatterniruktyanupapatteśca||

atyaktā'nyadhanādānamadattādānamucyate||

abhrāntyeti vartate| yadi balacauryabuddhyā paradravyaṁ svīkaroti||

[196] parastrīgamanaṁ kāmamithyācāro vikalpavān|

agamyagamanaṁ khalvapi kāmamithyācāraḥ| sa ca bahuprakāravikalpo bhavati| agamyāṁ gacchati mātaraṁ vā duhitaraṁ vā paraparigṛhītaṁ(tāṁ) vā svāmapyanaṅge gacchatyadeśe ca| niyamasthāṁ vā| abhrāntyetyuktam|

arthajñāyā'nyathāvādo drohabuddhyā mṛṣāvacaḥ||

vaktṛṁ(ktṛ)śrotṛbuddhyapekṣayā khalu mṛṣāvādo bhavati| yadi vaktā'rthānāmabhijño bhavati sa taṁ vigopya drohabuddhyā'nyathā brūte| śrotā ca tathaivāvagacchati| tadāsya mṛṣāvādaḥ kamapatho bhavati||

ye khalvime māhakīmātṛsūtrā diṣvaṣṭāvanāryā vyavahārāḥ proktāḥ, aṣṭau cāryāḥ-“adṛṣṭe dṛṣṭavāditā'nāryo vyavahāraḥ| aśrute, amate, avijñāte, śrutamatavijñātavāditā'nāryo vyavahāraḥ| dṛṣṭaśrutamatavijñāte cādṛṣṭādivāditā'nāryo vyavahāraḥ| viparyayeṇa tvaṣṭāvevāryā vyavahārāḥ|” teṣāṁ punaridaṁ lakṣaṇaṁ vyākhyāyate-

[197] dṛṣṭayā śrutyādibhiścākṣairmaṇa(na)sā yacca gṛhyate|
dṛṣṭaṁ śrutaṁ mataṁ jñātamityuktaṁ tadyathākramam||

yatkhalu cakṣuṣā'locitaṁ cakṣurvijñānamanovijñānābhyāṁ cānubhūtaṁ taddṛṣṭamityucyate| yacchrotreṇa śrotramanovijñānābhyāṁ cānubhūtaṁ tacchrutam| yat tribhirghrāṇajihvākāyaistadvijñānamanovijñānaiścānubhūtaṁ tanmatamityucyate| teṣāṁ prāpyaviṣayagrāhitvāt, kabaḍiṁkārāhāraviṣayatvācca| tatreṣṭaparyāyavācī mataśabdaḥ| yatpunarmanovijñānenānubhūtaṁ tadvijñātaṁ tadadhyavasāye niścayaparisamāpteḥ|

gatametat| prakṛtamevānuvartatām||

yaḥ kāyenānyathātvaṁ prāpayet, syānmṛṣāvādaḥ ? syāt| tadapadiśyate-syānna kāyenna(na) parākrameta prāṇātipātāvadyena ca spṛśyeta| syādvācā parākrameta syānna vācā parākrameta mṛṣāvādāvadyena ca spṛśyeta| syātkāyena parākrameta, syānna kāyena vācā parākrameta, ubhayāvadyena ca spṛśyeta| syādṛṣīṇāṁ manaḥpradoṣeṇa proṣadhanidarśaṇaṁ(naṁ) cātra iti|

kathaṁ punarvijñaptyā vinā tatrāvijñaptiḥ kāmāvacarī karmapatho yokṣyate| sati hi cittaparispande mahābhūtatajjakāyaparispando'vaśyaṁ bhāvīti kartavyo'tra yatnaḥ|

ukto mṛṣāvādaḥ||

[198] paiśunyaṁ bhedakṛdvākyaṁ

yatkhalu kliṣṭacittasya parabhedāya vacanamabhrāntyā tatpaiśunyamityucyate|

pāruṣyaṁ tu yadapriyam|

abhrāntyā kliṣṭacittasya yadvacanaṁ tatpārūṣyamiti|

kliṣṭaṁ saṁbhinnalāpitvamanye gītakathādivat||

kliṣṭaṁ khalu sarvaṁ vacanaṁ saṁbhinnapralāpitvam| yasya guṇasya bhāvād dravye śabdaniveśastabhidhāne tvatalau| kaścāsau guṇaḥ ? saṁbhinnapralāpa eva| sa yasyāsti sa saṁbhinnapralāpī| tadbhāvaḥ saṁbhinnapralāpitvam|

anye punarbruvate| yadetanmṛṣāvādāditribidhaṁ vacanaṁ tato yadanyatkliṣṭaṁ lapanagītanāṭyatīrthaśāstrādi tatsarvaṁ sabhinnapralāpaḥ||

[199] parasvāsatspṛhā'bhidhyā vyāpā[daḥ] sattvagocaraḥ|
vidveṣānā'nantadṛṣṭistu mithyādṛṣṭi[rahetukā]||

abhidhyā tāvad dviṣataḥ spṛhā| aho bata yatpareṣāṁ tanmama syādityeṣā viṣayaprārthaṇā(nā) viṣamalobhākhyā abhidhyetyucyate|

vyāpādaḥ khalvapi sattvaparityāgabudhyā pratighaḥ|

mithyādṛṣṭirapi hetuṁ vā phalaṁ vā kriyāṁ vā sadvā vastu nāśayataḥ yā dṛṣṭirmatirityevamādi sā mithyādṛṣṭirityucyate|

tayā punarmithyādṛṣṭyā prakarṣaprāptayā navaprakārayā navaprakārāṇi kuśalamūlāni samucchidyante| bhāvanāheyakleśaprahāṇavat|

yattarhi śāstra uktam-“katamānyadhimātrāṇyakuśalamūlāni yairakuśalamūlaiḥ kuśalamūlāni samucchinatti ? kāmavairāgyaṁ cānuprāpnuvan yāni tatprathamata upalikhati ?” naiṣa doṣaḥ| akuśalamūlādhyāhṛtatvāt| mithyādṛṣṭesteṣveva tatkarmopacaryate| tadyathā'gnireva grāmasya dagdhā caurāstu tasyādhyāhārakāstadvaditi|

kāmāvacarāṇyupapattilambhikānyeva ca samucchidyante, prāyogikebhyaḥ pūrva(rvaṁ) parihīṇatvāt|

evaṁ hyūktaṁ bhagavatā-“samanvāgato'yaṁ puruṣaḥ kuśalairapi dharmairakuśalairapi dharmaiḥ” iti vistaraḥ| tatra samanvāgato'yaṁ pudgalaḥ kuśalairapi dharmairaviśeṣeṇa dvividhaiḥ-prāyogikairupapattilābhikaiśca| te'sya pudgalasya kuśalā dharmā antardhāsyanti, prāyogikāḥ anupūrvasamucchede, pūrvaṁ tadvihāneḥ| asti cāsya kuśalamūlamanusahagatamanupacchinnamupapattilābhikam| tadapyapareṇa samayeṇa sarveṇa sarvaṁ samucchetsyate| yasya samucchedātsamucchinnakuśalamūla iti saṁkhyāṁ gamiṣyatīti| ataḥ sarvākuśalamūlabhūtā mithyādṛṣṭiriti saugatāḥ|

“sūkṣmaṁ kuśaladharmabījaṁ tasminnakuśale cetasyavasthitaṁ yataḥ punaḥ pratyayasāmagrīsannidhāne sati kuśalaṁ cittamutpadyate” iti kośakāraḥ|

yuktyāgamavirodhāttanneti dīpakāraḥ|

tatra yuktivirodhastāvadvijātīyāddhetorvijātīya phalānutpattidarśaṇā(nā)dyavabījācchāliphalavadyoniśo manasikāraparataḥ sadghoṣābhyāṁ mithyādṛṣṭivacca| cakṣūrūpābhyāṁ vijñānavaditi cet| na| sabhāgahetau sati cakṣūrūpayornimittakāraṇamātratvā[t], dadhyutpattāvātañcanavat| kiñca, viruddhānāmanyataropapatteśca| na hi viruddhānāṁ sukhaduḥkhālokatamaḥprabhṛtīnāṁ caikatra [saṁbhavada]vasthānaṁ dṛṣṭam| nāpi parasparaṁ bījaphalābhisaṁbandhaḥ| kiñca, cittabījaikatvābhyupagamācca| akuśalameva hi cittaṁ bhavatāṁ jīva(bīja)miṣṭam| tasya kuśale cittakṣaṇe viruddhakriye ca cittāntare bījaleśānupapattiḥ| uktottaratvācca| vistareṇa hyatrottaramuktam| tatsmaryatāmiti|

āgamavirodho'pi, “sarvaṁ sarveṇa cche[tsya te” iti ...........cya]mānaṁ bījamavasthitaṁ gaṁsyate| iti|

vyākhyātāḥ salakṣaṇāḥ karmapathāḥ||

kaḥ punaḥ salakṣaṇaḥ karmapathārthaḥ ? karma ca karmaṇaśca cetanākhyasya panthāna iti karmapathāḥ| tatra sapta karma ca karmaṇaśca panthā[i]ti karmapathāḥ, trayastvabhidhyādayaḥ karmaṇaḥ panthāno na karma| cetanā [hi tat saṁprayogiṇī bhavati |] saṁprayuktā[tadvaṣe(śe)ṇa(na)gaccha]tyabhisaṁskarotītyarthaḥ| sā tu karmaiva na karmapathaḥ| na hyasau trayāṇāṁ vaśena vartate| idamucyate-

[200] cetanā na kriyāmārgastaistu sattā pravartate|

katibhiḥ punaḥ karmapathaiḥ sārdhaṁ cetanā yugapadutpannā vartate ? tadārabhyate-

yugapadyāva[daṣṭā]bhiraśubhaiścetanaiḥ saha||

[ekena tāvatsaha vartate| vinānyenābhidhyādisaṁmukhībhāve akliṣṭacetaso vā tatprayogeṇa rūpiṇāmanyatamaniṣṭhāgamane|

dvābhyāṁ saha vartate| vyāpannacittasya prāṇivadye| abhidhyāviṣṭasya cādattādāne kāmamithyācāre saṁbhinnapralāpe vā|

tribhiḥ saha| vyāpannacittasya parakīyaprāṇimāraṇāpaharaṇe yugapat| abhidhyāviṣṭasya tatprayogeṇa rūpi[dvayaniṣṭhāgamane tribhireva]|

[caturbhiḥ saha vartate| bhedā]bhiprāyasya nandanavacane paruṣavacane vā| tatra hi mānasa eko bhavati vācikāstrayaḥ| abhidhyādigatasya vā tatprayoge'ṇya(nya)trayanni(ni)ṣṭhāgamane|

evaṁ pañcaṣaṭi(ṭ)saptabhiryojyam|

aṣṭābhiḥ saha varte(rta)ta(te)| ṣaṭsu prayogaṁ kṛtvā pare saṁpreṣaṇena svayaṁ kāmamithyācāraṁ kurvataḥ samaniṣṭhāgamane| evaṁ [tāvadakuśalaḥ]||

[201] [śubhaistu] daśabhiryāvatsārvaṁ(rdhaṁ) naikāṣṭapañcabhiḥ|

śubhaiḥ khalu karmapathairyāvaddaśabhiḥ saha vartata ityutsṛṣṭiḥ| tadapavādoyam-‘naikāṣṭapañcabhiḥ’| na khalvekena pañcabhiraṣṭābhirvā saha vartate|

tatra dvābhyāṁ saha vartate| kuśaleṣu pañcasu vijñāneṣu sthitasyārūpyasamāpattisaṁgṛhīte ca kṣayānutpādajñānasaṁprayuktāvijñānaṁ tatsaṁ[prayuktā ca] prajñānadṛṣṭiriti|

tribhiḥ saha vartate| samyagdṛṣṭisaṁprayukte manovijñāne| yatra saṁvaro ṇā(nā)sti|

caturbhirakuśalāvyākṛtacittasyopāsakasya śrāmaṇerasaṁvarasamādāne|

ṣaḍbhiḥ kuśaleṣu pañcasu vijñāneṣu tatsamādāne|

saptabhiḥ kuśale manovijñāne tatsamādāna eva| akuśalāvyākṛtacittasya [ca bhikṣu]saṁvarasamādāne|

[navabhiḥ] kuśaleṣu pañcasu vijñāneṣu tatsamādāne, kṣayānutpādajñānasaṁprayukte ca manovijñāne tasminneva ca dhyānasaṁgṛhīte|

daśabhistato'nyatra kuśale manovijñāne bhikṣusaṁvarasamādāna eva| sarvā ca dhyānānāsravasaṁvarasamāvartinī cetanā'nyatra kṣayānutpādajñānābhyām| saṁvara[nirmuktena tvekenāpi saha syādanyacittasyai] kāṅgaviratisamādāne| pañcāṣṭābhirapi syāt| kuśalamanovijñānasya dvipañcāṅgasamādāne yugapat|

kasyāṁ punargatau kati kuśalāścākuśalāśca karmapathāḥ saṁmukhībhāvataḥ samanvāgato vā santīti ?

vilāpadveṣapāruṣyāṇyu(ṇi)ṣa (sa)nti narake dvidhā||

ete trayaḥ saṁbhinnapralāpapārūṣyavyāpādā nārake [saṁmukhībhāva] taḥ samanvāgamataśca vidyante|

[202] tadvadeva matā'bhidhyā mithyādṛṣṭistathaiva ca|

kecitkhalu bruvate-abhighyā mithyādṛṣṭiścāpi dvābhyāṁ prakārābhyāṁ vidyete|

anye punarāhuḥ- samanvāgamata evābhidhyāmithyādṛṣṭī vidyete| rañjanīyavastvabhāvāt, karmaphalapratyakṣatvācca|

taccaitadakāraṇam| tatra tāvattṛṣṇā'vidyā'dhimātratamatvāditi [pūrva]mapākṣikaḥ|

abhidhyāditrayaṁ tadvatkurau pralapanaṁ dvidhā||

kurau khalvevameva trayo'bhidhyāvyāpādamithyādṛṣṭayaḥ|

anye punarāhuḥ-samānvāgamata eva na saṁmukhībhāvataḥ amamāparigrahatvāt, snigdhasantānatvādāghātavastvabhāvādapāpāśayatvācca||

[203] aśubhāstu daśānyatra

narakottarakurubhyāṁ kāmadhātau dvābhyāṁ prakārābhyāṁ daśāśubhā vidyante|

sarvatra kuśalāstrayaḥ|

śubhāstu ‘trayaḥ’| trayo'nabhidhyā'vyāpādasamyagdṛṣṭayaḥ sarvatra traidhātuke pañcasvapi gatiṣu dvābhyāṁ prakārābhyāṁ santīti|

ārūpyā'ryā'saṁjñināṁ ca rūpiṇaḥ sapta lābhataḥ||

ārūpyeṣu khalvāryāṇāmevātītānāgatenānāsravasaṁvareṇa samanvāgamo'styasaṁjñināṁ ca| dhyānasaṁvareṇa yāvadbhūbhyāśrayaṁ hyanāsravaśīlamārya utpāditanirodhitaṁ kṛtvā ārūpyeṣūpapanno bhavati tenātītena samanvāgato bhavati| ṣaḍbhūbhyāśrayeṇānāgatenāpi, na tu saṁmukhībhāvataḥ, ārūpyāṇāṁ catuskandhātmakatvādasaṁjñisattvāṇāṁ(nāṁ) cācittakatvāt| bhūtacittapratibaddho hi tatsaṁvarasaṁmukhībhāvaḥ||

[204] kurūnsanarakānhitvā sarvatrānyatra te dvidhā|

kurūn hitvā narakāṁśca| anyatra gatau saṁmukhībhāvato hyete sapta kuśalāḥ karmapathā vidyante| saṁvaranirmuktā eva tu tiryakpreteṣu| saṁvarasaṁgṛhītā eva rūpadhātāvanyatrobhayathā|

te khalvete dvividhā karmapathāḥ

sarve vipākaniṣyandādhipatyaphaladā daśa||

tatrākuśalaiḥ sarvairāsevitairbhāvitairbahulīkṛtairnarakeṣūpapadyate tadeṣāṁ vipākaphalam| saceditthatvamāgacchati sa manuṣyāṇāṁ sabhāgatām, prāṇātipātenālpāyuṣko bhavati| adattādānena bhogavyasanī| kāmamithyācāreṇa sapatnadāraḥ| mṛṣāvādenābhyākhyānabahulaḥ| paiśūnyenādṛḍhamitraḥ| pāruṣyenā(ṇā)manojñaśabdaśrāvī| saṁbhinnapralāpenānādeyavākyaḥ| abhighyayā tīvrarāgaḥ| vyāpādena tīvradveṣaḥ| mithyādṛṣṭyā tīvramohaḥ| itīdameṣāṁ ṇi(ni)ṣyandaphalam|

prāṇātipātenātyāsevitena bāhyā bhāvā alpaujaskā bhavanti| adattādānena parīttaphalā alpasasyā aśanibahulāḥ| kāmamithyācāreṇa rajo'vakīrṇāḥ| mṛṣāvādena durgandhāḥ| paiśūnyenotkūlanikūlāḥ| pāruṣyena(ṇa) duḥsparśāḥ kaṇḍukaprāyāśca| saṁbhinnapralāpena viṣamapariṇāmāḥ| abhidhyayā pacitaphalāḥ| vyāpādena kaṭukarmaphalāḥ| mithyādṛṣṭyā bījādapakṛṣṭaphalā aphalā vā| idameṣāmādhipatyaphalam|

tatpunaretat

[205] duḥkhopasaṁhṛterduḥkhamalpāyuṣṭvantu māraṇāt|
tejonāśātkṛśaujastvamidaṁ tattrividhaṁ phalam||

yattena parasya duḥkhā vedanā janitā tatonarakeṣūpapadyate| yadiṣṭaṁ jīvitamupacchinnaṁ tato'lpāyuḥ| yattejo nāśitaṁ tena bāhyā bhāvāḥ kṛśaujasaḥ| evamanyeṣāmapi yojyam|

kuśalānāmapi karmapathānāmevameva tatphalatrayaṁ viparyayeṇa lakṣayitavyam| prāṇivadhaviratyā sevitayā deveṣūpapadyate| saceditthatvamāgacchati manuṣyāṇāṁ sabhāgatāṁ dīrghāyurbhavati| tadādhipatyenaiva bāhyā bhāvā mahojaso bhavantīti| sarvaṁ viparyayeṇa draṣṭavyam||

atra pūrvaṁ yāṇi(ni) pañca phalānyuktāni teṣāṁ kataratkarma katibhiḥ phalaiḥ saphalam ?

[206] ānantaryapathe karma phalavatpañcabhiḥ phalaiḥ|
caturbhistvamalenāryaṁ tadvadanyacchabhāśubham||

prahāṇamārge samale pañcabhiḥ phalaiḥ karma saphalaṁ bhavati| tulyā adhikā api tasya paścādutpannāḥ sadaśā dharmā ṇi(ni)ṣyandaphalam| vipākaphalaṁ svabhūminiyato vipākaḥ| visaṁyogaphalaṁ yatkleśaprahāṇam| puruṣakāraphalaṁ ye tadbalasamutpannā dharmāḥ| na tathā sahabhuvaḥ| yaccānantarotpanno vimuktimārgaḥ, yaccānāgataṁ bhāvyate, yacca tatprahāṇaṁ tadbalena hi tatprāptyu pattiḥ| adhipatiphalaṁ svabhāvādanye sarvasaṁskārāḥ pūrvotpanna varjjā iti draṣṭavyam| prahāṇamapi tanmārgasyādhipatiphalaṁ yujyate| tadādhipatyena tatsākṣātkaraṇādityanye| yattu nirmalaprahāṇamārge karma taccaturbhiḥ phalaiḥ saphalaṁ vipākaphalaṁ muktvā| ‘tadvadanyacchubhāśubham|’ anyadapi sāsravaṁ yacchubhāśubham, yacca prahāṇamārgādanyatkuśalasāsravaṁ[karmaṁ] yaccākuśalaṁ tadapi caturbhireva phalaiḥ saphalaṁ visaṁyogaphalaṁ tyaktvā||

[207] tato'nyannirmalaṁ jñeyaṁ tribhiravyākṛtaṁ tathā|

śeṣaṁ punaraṇā(nā)sravaṁ yatprahāṇamārgādanyat, yaccāvyākṛtaṁ tattribhirvipāka[vi]saṁyogaphalaṁ muktvā|

phalaṁ śubhasya catvāri dve trīṇi ca śubhādayaḥ||

kuśalasya karmaṇaḥ kuśalā dharmāścatvāri phalāni vipākaphalaṁ hitvā| akuśalā dve puruṣakārādhipatiphale| avyākṛtāstrīṇi niṣyandavisaṁyogaphale hitvā||

[208] śubhādyāstvaśubhasya dve trīṇi catvāri ca kramāt|

akuśalasya karmaṇaḥ kuśalā dharmā dve puruṣakārādhipatiphale| akuśalāstrīṇi vipākavisaṁyogaphale hitvā| avyākṛtāścatvāri visaṁyogaphalaṁ hitvā| avyākṛtamapi hyakuśalānāṁ niṣyandaphalamasti| yathā kāmāvacare satkāyāntargrāhadṛṣṭī| sarveṣāṁ duḥkhadarśaṇa(na)prahātavyāṇāṁ(nāṁ) samudayadarśaṇa(na)prahātavyāṇāṁ(nāṁ) ca sarvatragāṇā(nā)m|

avyākṛtasya te tu dve trīṇi trīṇi śubhādayaḥ||

avyākṛtasya karmaṇaḥ kuśalā dharmāḥ dve puruṣakārādhipatiphale| akuśalāstrīṇi visaṁyogaphale hitvā| avyākṛtasya tānyeva trīṇi||

[209] sarve catvāryatītasya madhyamasya ca bhāvinaḥ|
maghyamā dve svakasyaiva trīṇyanāgāmijanmanaḥ||

tatra ‘sarve’ iti traikālikāḥ| atītasya karmaṇo'tītānāgatapratyutpannā dharmāścatvāri phalāni visaṁyogamapāsya| pratyutpannasyāpi karmaṇo'nāgatā dharmāścatvāri phalānyetānyeva| vartamānāstu dharmā vartamānasya karmaṇaḥ dve puruṣakārādhipatiphale| ajātasya tvajātā dharmāstrīṇi phalāni niṣyandavisaṁyogaphale hitvā||

[210] catvāryekabhuvo dve vā trīṇi cāparabhūmikāḥ|

svabhūmikā dharmāḥ karmaṇo yathāsaṁbhavaṁ catvāri phalāni visaṁyogaphalaṁ hitvā| anyabhūmikā dharmāḥ te cedanāsravāstrīṇi, vipākavisaṁyogaphale hitvā| niṣyandaphalaṁ hyadhātupatitānāmanyabhūmikaṁ na vāryate| sāsravāśced dve, puruṣakārādhipatiphale|

śaikṣādyāstrīṇi śaikṣasya ta evāśaikṣakarmaṇaḥ||

śaikṣasya karmaṇaḥ śaikṣā dharmāstrīṇi phalāni, vipākavisaṁyogaphale hitvā| aśaikṣā apyevam| naivaśaikṣāṇā(nā)śaikṣāstrīṇyeva niṣyandavipākaphale hitvā||

aśaikṣasya tu karmaṇaḥ

[211] ekaṁ trīṇi dvayaṁ caiva śaikṣādyāḥ paścimasya tu|
dve dve pañca yathāsaṁkhyaṁ

aśaikṣasya khalu karmaṇaḥ śaikṣā dharmā ekamadhipatiphalam, aśaikṣāstrīṇi vipākāvisaṁyogaphale hitvā| naivaśaikṣāṇā(nā)śaṁkṣā dve puruṣakārādhipatiphale| naivaśaikṣānāśaikṣāṇāṁ punaḥ śaikṣā dharmā dve puruṣākārādhipatiphale| evamaśaikṣāḥ| naivaśaikṣānāśaikṣāḥ pañcaphalāni|

dṛggheyasya tu karmaṇaḥ||

[212] trīṇi catvāri caikaṁ ca dṛṣṭiheyādayaḥ smṛtāḥ|

darśaṇa(na)heyasya khalu karmaṇaḥ darśaṇa(na)heyā dharmāstrīṇi phalāni, vipākavisaṁyogaphale hitvā| bhāvanāheyāścatvāri, visaṁyogaphalaṁ hitvā| apraheyā ekamadhipatiphalam|

te tvabhyāsapraheyasya dve catvāri tridhā matāḥ||

[213] kramādekadvicatvāri te tvaheyasya karmaṇaḥ|

bhāvanāheyasya khalu karmaṇo darśaṇa(na)heyā dharmāḥ dve, puruṣakārādhipatiphale| bhāvanāheyāścatvāri visaṁyogaphalaṁ hitvā| apraheyāstrīṇi, vipākaniṣyandaphale hitvā| apraheyasya tu karmaṇo darśaṇa(na)prahātavyā dharmā ekamadhipatiphalam| bhāvanāheyā dve, puruṣakārādhipatiphale| apraheyāścatvāri vipākaphalaṁ hitvā||

atha kimekaṁ karmaikaṁ janmākṣipati, athānekam ? tadādarśyate-

ekenākṣipyate[janma] bhūribhiḥ paripūryate||

ekena khalu karmaṇā sakalamekaṁ janmākṣipyate| bahubhistu paripūryate| tadyathā citrakara ekayā vartyā katsnaṁ rūpamākṣipati, bahvībhiḥ paripūrayati tadvaditi|

atha yaduktaṁ bhagavatā-“karmasvako'yaṁ bhikṣavo lokaḥ” iti| tatkeyaṁ karmasvakatā nāma ? tadārabhyate-

[214] kuśalaṁ vā'thavā pāpaṁ yadatītaṁ dadatphalam|
svaṁ kāyavāṅmanaskarma sā karmasvakatā matā||

yatkhalu kāyavāṅmanaskarma svayaṁ kṛtaṁ kuśalākuśalamabhyatītaṁ dadatphalaṁ sā karmasvakatā draṣṭavyā||

kathaṁ punaḥ pratikṣaṇabhidureṣu saṁskāreṣu parasparākṛtasaṅketeṣu satsu, asati ca nitye karttari bhoktari ca karmasvakatā'bhidhīyate ? tadatra pratisamādhīyate-

[215] saṁvṛtyā skandhasantāne tatkriyāphaladarśaṇā(nā)t|
karttṛtā bhoktṛtā coktā niṣiddhā śāśvatasya tu||

svātmābhyudayaviśeṣārthaḥ khalu karmārabhyate| kaścidahaṁ viśiṣṭajñānavijñānasaukhyarūpakāntilāvaṇya(ṇya)sauṣṭhavayuktaṁ janma pratilabheyeti| śāśvate tvātmani niṣkriye pūrvapaścādviśeṣābhāvāt karttṛtvaṁ cātyantāpadhvastayuktividhānam| skandhasantāne tu viśiṣṭaskandhāntarotpattau satyāṁ bījajalābhiṣekādyanugrahā[d] viśiṣṭaphalotpattivaditi| pūrvamevāviṣkṛtametaditi||

idamidānīṁ vaktavyam|

[216] syātkarmasvakatā nāsti tasya ceti catuṣkikā|

syātkhalu karmasvakatā nāpi ca tasya karmaṇo vipāke'vasthita iti catuṣkoṭikā|

prathamā tatphalasthasya vihāṇā(nā)ttasya karmaṇaḥ||

yadi tasya karmaṇaḥ phale'vasthitastacca karma vihīnaṁ bhavati||

[217] dvitīyā tatphalasthasya karmaṇā tena cānvayāt|
tṛtīyobhayayuktasya caturthyanubhayasya tu||

[218] syātkarmasvakatā nāpi tatphalaṁ vedayiṣyati|

dvitīyā catuṣkoṭikā| tatra prathamā koṭiḥ-

tatphalāvasthitasyādyā jñeyā taccarame phale||

[219] dvitīyā dhruvapākasya tadvipākānavasthite|
tṛtīyā dvayasadbhāvā caturthī tūbhayaṁ vinā||

tṛtīyā catuṣkoṭikā-

[220] syātkarmaṇānvitaścaiva no ca tatphalavedanam|

syātkhalu karmaṇā samanvāgato na ca tasya karmaṇaḥ phalaṁ vedayate| catuṣkoṭikā|

ādyā dattavipākena niruddhānāgatādinā||

[221] dvitīyā tu vihīṇe(ne)na dhruvapākena karmaṇā|
tṛtīyā dvayamuktasya caturthī tu dvayādṛte||

atha yadidaṁ śāstri(stre) yogavihitamayogavihitaṁ ca karmoktaṁ tasya kiṁ lakṣaṇam ? tadabhidhīyate-

[222] ayuktavihitaṁ karma kleśopakleśadūṣitam|
śikṣāliṅgādyapetaṁ ca kecidāhurvipaścitaḥ||

yatkiñcitkhalu kliṣṭaṁ kāyavāṅmanaskarma kleśopakleśadūṣitaṁ sarvaṁ tadayogavihitama, ayoniśomanaskārasamutthāpitatvāt| anye punarbruvate-yatkhalu śikṣāvyapetaṁ yathā gantavyaṁ sthātavyamityevamādi, yattu liṅgavacanahīnamasaṁbaddhaṁ nirarthakaṁ ca vākkarma tadayogavihitam| vidhibhraṣṭatvāditi| viparyayādyogavihitaṁ draṣṭavyamiti||

abhidharmadīpe vibhāṣāprabhāyāṁ vṛttau caturthasyādhyāyasya tṛtīyaḥ pādaḥ||

caturthā'dhyāye

caturthapādaḥ|

athaitāṁ paramagambhīrāṁ duravabodhāṁ prakṛtipuruṣeśvarādikudarśaṇa(na)timirotsādanakarīṁ karmasvakatāṁ kaḥ svayamabhisaṁbuddhya lokānugrahāya pradarśayatīti ? brūmaḥ| puruṣo(ṣaḥ) tu so bodhisattvaḥ|

sa punaḥ kiṁ cittotpādātprabhṛti bodhisattvo bhavati ? atha lākṣaṇikakarmākṣepeṇa, āhosviccaramabhavika iti ? ata idaṁ prastūyate-

[223] bodhisattvaḥ kuto yāvadavivartyamanā yataḥ|
baghnāti bodhisannāhamaṅgīkṛtvā jagaddhitam||

yataḥ prabhṛti kalyāṇamitraṁ bhagavantaṁ samyaksaṁbuddha[māpa]dya tadupadarśitadakṣiṇamārgaḥ yoniśo manasikārādhiṣṭhitabuddhiḥ kṛtsnaṁ lokamatrāṇamaśaraṇamaparāyaṇaṁ pañcagatimahāvarte jātijarāvyādhimaraṇādiduḥkhakṣārāmbhasi, karmarākṣasādhiṣṭhitatīre, pāpamitrakumbhīrānubaddhabele, rūpādiviṣayavikalpapavanoddhatatṛṣṇātaraṅge, mohakarṇadhāraparibhrāmitabuddhinauke saṁsāramahāsamudre nimagnamavalokya kṛpāviṣṭacetāstadabhyuddharaṇāya vīryabāhumabhiprasārya, avivartyaṁ cittamevamutpādayati-avidyāndha[:]kāropahatabuddhinayano'yaṁ lokaḥ sa mayā samyagdṛṣṭiprabhāvabhāsitena śīlasaṁkrameṇottārayitavyaḥ| pratighabhujaṅgadaṁṣṭrā viṣadūṣito'yaṁ lokaḥ sa mayā maitryāgadena praśamitavyaḥ| tṛṣṇāpiśācīlalitābhibhūtamatirayaṁ lokaḥ sa mayā śamathabalena tṛṣṇānirodhasukhaṁ lambhayitavyaḥ| parāmarśabhūtagrahāviṣṭo'yaṁ lokaḥ sa mayā vimokṣasukhasvastyayanena nirbhayamamṛtapadaṁ praveśayitavyaḥ| mānagiriśikharādhirūḍhabuddhirayaṁ lokaḥ sa mayā karmasvakatājñānavajreṇa mānagirīnvicūrṇya praśāntamānamadāmarśaśāntipade sthāpayitavyaḥ| vicikitsākathaṁkathībhāvaśalyaviddhahṛdayo'yaṁ lokaḥ sa mayā pratītyasamutpādapravicayaśalākayā kāṅkṣāśalyamutpāṭyāmṛtarasaṁ pāyayitavyaḥ| jarāvyādhimaraṇamakaradaṁṣṭrāntargato'yaṁ lokaḥ sa mayā sarvānarthaviyuktaṁ nirvṛtisukhaṁ prāpayitavyaḥ| śraddhādiguṇadhanadaridro'yaṁ lokaḥ sa mayā bodhyaṅgaratnakhacite mahati guṇaiśvaryapade sanniveśayitavyaḥ| ityetasmādavivartyād bodhicittotpādātprabhṛti baudhisattvo vaktavya ityācāryakam||

yattarhi śāstra uktam-“bodhisattvaḥ kutaḥ prabhṛti ? yato lakṣaṇavaipākyaṁ karma karoti” iti| naiṣa doṣaḥ| yasmādasau-

[224] yadā lākṣaṇikaṁ karma prakarotyanapāyagaḥ|
mahākulaḥ samagrākṣaḥ svaparṣatsaṁgrahe rataḥ||

[225] pumāñjātismaro vāgmī prajñāvīryakriyānvitaḥ|

yadā khalvayaṁ puruṣatvajātismaratvādiṣu padasthāneṣu niyatībhato bhavati-

tadā devamanuṣyāṇāmabhivyaktiṁ nigacchati||

ato jñānaprasthāne'smādavagheḥ prabhṛti bodhisattvaḥ anenābhiprāyeṇa paṭhitaḥ|

[226] sa hi tribhirasaṁkhyeyairdharmakāyaguṇārṇavam|
pracinoti tadādhāraṁ kāyaṁ kalpaśatena tu||

[227] dvātriṁśallakṣaṇopetamaśītivyañja nojjvalam|
dviṣatāmapi yaṁ dṛṣṭvā manaḥ sadyaḥ prasīdati||

eṣā khalu dharmatā yattribhiḥ kalpāsaṁkhyeyairaṇi(ni)rastaśraddhāśīlaśrutatyāgaprajñādiguṇadhanaiśvaryaprayogāṇāṁ(nāṁ) bhagavatāṁ samyaksaṁbuddhānāṁ puruṣottamānāṁ dharmakāyacaraṇaparisamāptirbhavati| kalpaśatena khaḍgaviṣāṇakalpānāṁ pratyekabuddhānām| ṣaṣṭhyā kalpaiḥ prajñāvatāmagryāṇām| catvāriṁśadbhiḥ ṛddhimacchreṣṭhānām| viṁśatibhiḥ kalpaiḥ śrutadharapravarāṇāṁ dharmakāyacaraṇaparipūrirbhavati|

yatpunarjanmaśarīraṁ bhagavatāṁ samyaksaṁbuddhānāṁ bodherāśrayabhūtaṁ dvātriṁśatā mahāpuruṣalakṣaṇaiḥ khacitamaśītyānuvyañjanairvirājitam, yatkhalu dṛṣṭvā svavikalpasamutthitapratighadūṣitabuddhī nāmapi mārapakṣyāṇāṁ tīrthyāṇāṁ ca manaḥ prasīdati|

kāni punastāni dvātriṁśanmahāpuruṣalakṣaṇāni ? kāni vāśītyanuvyañjanāni ? tadidaṁ pradarśyate-

tatra tāvadamūni dvātriṁśanmahāpuruṣalakṣaṇāni-

buddhā hi bhagavantaḥ samamahītalākramaṇāt supratiṣṭhita[pā]dāḥ ||1||
sahasrārasanābhikasanemikasarvākāraparipūrṇacakrāṅkitapāṇipādatvāccakrāṅkahastapādāḥ||2||
āyatahastapādāṅgulitvāddīrghāṅgulayaḥ||3||
dīrghāyatatvādāyatapārṣṇipādāḥ||4||
tūlapicutaruṇasukumāropamakomalakaracaraṇatvānmṛdutaruṇapāṇipādāḥ||5||
abhitāmrāṣṭāpadavicitratanujālāvanaddhatvādabhijātahaṁsarājavajjālāvanaddhapādāḥ||6||
uccaiḥ sujātagulphatvāducchaṅkucaraṇāḥ||7||
anupūrvopacitavṛttataragarbhaiṇeyamṛgajaṅghatvādaiṇeyajaṅghāḥ||8||
prāṁśubāhutvādanavanatakāyajānumaṇḍalasparśinaḥ||9||
paramābhirūpanirgūḍhapuruṣanimittatvādabhijātahastyaśvājāneyavatkośagatavastiguhyāḥ||10||
kāyavyāmasamāyāmatvānnyagrodhaparimaṇḍalāḥ||11||
anupūrvordha(rdhva)mukhajātatvādūrdhvāṅgaromāṇaḥ||12||
suvibhaktādvitīyanīlajātaromatvādekaikābhinīlapradakṣiṇāvartaromānaḥ(ṇaḥ)||13||
uttaptahāṭakasannibhadṛgvyāmamātraprabhāvabhāsanāt suvarṇavarṇāḥ||14||
suparikarmīkṛtarajatajātarūpaślakṣṇacchavitvādrajomalānupakleśanācca sūkṣmacchavayaḥ||15||
samupacitahastapādāṁsagrīvatvātsaptotsadakāyāḥ||16||
kāñcanaśilātalaślakṣṇopacitoraskandhāccitāntarāṁsāḥ||17||
siṁhavadvistīrṇasaṁhatordhvāṅgatvātsiṁhapūrvārdhakāyāḥ||18||
avakropacitadaśatālasamucchritatvād bṛhadṛjugātrāḥ||19||
samantopacitamāṁsanirgūḍhajatrudeśatvātsusaṁvṛttaskandhāḥ||20||
adhastādupariṣṭācca samadantaviṁśatitvāccatvāriṁśaddantāḥ||21||
anunnatāvanatasamapramāna(ṇa)tvātsamadantāḥ||22||
nirantarāvasthitatvādaviraladantāḥ||23||
kundenduśaṅkhāvabhedasitatvācchakladantāḥ||24||
ślakṣṇavṛttopacitadarśaṇī(nī)yamahāhanutvātsiṁhahanavaḥ||25||
vātapittaśleṣmā'ṇa(na)bhibhūtarasaharaṇirasārasapravibhāvanāsadṛśavijñānatvādrasanarasāgraprāptāḥ||26||
vistīrṇapeśalatvājjihvāyāḥ sarvamukhamaṇḍalapraticchādanātprabhūtatanujihvāḥ||27||
gambhīravalguhṛdayaṅgamavispaṣṭaśravaṇīyapañcāṅgopetasvaratvādbrahmasvarāḥ||28||
kalaviṅkamanojñabhāṣiṇo dundubhisvaraṇi(ni)rghoṣāḥ||29||
śuklakṛṣṇapradeśānupakliṣṭalohitarājyavinaddhanīlotpalasamānavarṇatvādabhinīlanetrāḥ||30||
adharordhvāvasthitānāṁ samyagavanatāsaṁluḍitadīrghatvādakṣipakṣmāṇāṁ gopakṣmāṇaḥ||31||
vṛttaparimaṇḍalasamānupūrvopacitadarśaṇī(nī)yāsthivajrajātamūrdhatvāduṣṇīṣālaṅkṛtaśirasaḥ śaṅkhāvadātapradakṣiṇāvartorṇāvidyotitabhrūvinatatvādūrṇāṅkitamukhāḥ||32||

etāni dvātriṁśanmahāpuruṣalakṣaṇāni buddhānāṁ bhagavatāmiti||

aśītyanuvyañjanānyapyucyante| buddhā hi bhagavantaḥ
apṛthupramāṇamṛdutāmratuṅgasnigdhanakhāḥ||1||
vṛttanirantarānupūrvopacitāṅgulayaḥ||2||
nirgranthinirgūḍhālpatanuśirāpratānāḥ||3||
nirgūḍhasamātīkṣṇagulphāḥ||4||
aviśa(ṣa)māvakraraktasnigdhapādāḥ||5||
[mṛga]patidviradavṛṣabhahaṁsarājapradakṣiṇāvartacārugatayaḥ||6||
alomasāśleṣasamapramāṇobhayajaṅghāḥ||7||
suvṛtasamasaṁhatanirgūḍhajānavaḥ||8||
kadalīskandhopamapī[nanibi]ḍāviṣamānupūrvopacitacārūravaḥ||9||
ardhacandrākṛtivistīrṇasamunnatāpagataromavakṣāṇāḥ (ṇaḥ)||10||
ślakṣṇasusaṁhatacaturastraṇā(nā)bhyāyatakukundarasundarakaṭīdeśāḥ||11||
gambhīrācchidraraktapradakṣiṇāvartaṇā(nā)bhayaḥ||12||
ślakṣṇālomaśāślathānukramakṣāmodarāḥ||13||
anābhugnānibhugnasuvattapaṣṭhakukṣayaḥ||14||
samavatīrṇopacitanātidīrghaślakṣṇapārśvāḥ||15||
animnopacitahrasvavajrasaṁsthānopapannasūkṣmadīrghalekhāṅkitādṛśyārithasandhicārupṛṣṭhāḥ||16||
vistīrṇopacitadṛḍhasandhihṛdayāḥ||17||
aviṣamonnatavistīrṇorasaḥ||18||
anatisthūlonnataśaṅkhāvartanibhasūkṣmalekhāparikṣiptasamaraktastanāḥ||19||
hṛdayaviprakṛṣṭadeśajātatvādvistīrṇastanāntarāḥ||20||
māṁsopacitānativistīrṇatvādunnatakakṣāḥ||21||
sthūladṛḍhasubaddhanimagnasamākṣakāḥ||22||
aślakṣṇapṛthumāṁsanimagnāviṣamapramāṇasphijaḥ||23||
karikaraṇi(ni)bhanirgūḍhasandhipīnakaṭhinaślakṣṇasamabāhavaḥ||24||
vartitaślakṣṇaromaśasiṁhopamadṛḍhaprakoṣṭhāḥ||25||
samatāmradīrghapāṇayaḥ||26||
gambhīrācchidrāsaṁkīrṇavakrāyatasnigdhatanutāmrapāṇilekhāḥ||27||
sūkṣmayamalīkṛtādhyākulāraktāṅguliparvāṇaḥ||28||
anāmikāparvādhikapramāna(ṇa)kanīnikāṅgulayaḥ||29||
anatibahutanumṛdusnigdhasubaddhamūlasamaromāṇaḥ||30||
snigdhāsaṁkucitānupahatasāracchavayaḥ||31||
śotoṣṇasparśāvyakacchavīva varṇāḥ||32||
sthiranibiḍānatisthūlānatikṛśamāṁsāḥ||33||
javāpuṣpābhitāmrasvacchasnigdhamadhuracandanagandhirudhirāḥ||34||
māṁsopagūḍhasthūladṛḍhasuśirāsthikāḥ||35||
nāgagranthyavasthitanirgūḍhāsthisandhayaḥ||36||
vajravadabhedyaśarīratvātsusaṁhananāḥ|37||
cārusuvibhaktāṅgapratyaṅgāḥ||38||
anupūrvopacitasuparimṛṣṭasukumārādīnna(pta)svacchaśarīrāḥ||39||
nirmaśakatilakālapilyāḥ||40||
jarādaurbalyakṛtāpagatavalayaḥ||41||
siṁhaśayyānuṣṭhāṇa(na)vyapagatakāyavikṣepāḥ||42||
svedamalānupakliṣṭaśucisaumyacchāyāḥ||43||
jvalanamani(ṇi)mahauṣadhiśaśāṅkasavitṛsamatejasaḥ||44||
mahīdharavaragurutvopetāḥ||45||
ṛtusukhakālindikasukhasaṁsparṣāḥ||46||
madhuramṛdusurabhikusumacandanasamānaromakūpagandhāḥ||47||
abhinavanīlotpalatulyasārvakālikamukhagandhāḥ||48||
adbhutamṛdudīrghasnigdhapiṇḍitavyapagataśabdaniśvāsāḥ||49||
anaśanakadannāśana(nā)taṅkāttu vipariṇāmānuparatadharmadeśanābhirapyasañjitasvarabhedāḥ||50||
nātisaṁkucitavidāritaraktāsyāḥ||51||
śucisamācārāḥ||52||
deśastha ttaptavispaṣṭaparipūrṇavyañjanāḥ||53||
samantaprāsādikatvādasecanakadarśaṇāḥ(nāḥ)||54||
anatihrasvānatidīrghavṛttopacitatrivalivibhūṣitakambugrīvāḥ||55||
samapramāna(ṇa)dṛḍhāvakrahrasvavipulacibukāḥ||56||
bimbaphalātāmranātyāyatasamasnigdharucirauṣṭhāḥ||57||
bandhūkapuṣpopamaślakṣṇadaśanamāṁsāḥ||58||
śucisnigdhaspaṣṭaracanākṣīṇadantāḥ||59||
anupūrvavṛttasnigdhatīkṣṇasamasitadaṁṣṭrāḥ||60||
saprayojanadakṣiṇadantaraśmipradarśitamuhūrtasmitāḥ||61||
apamalamṛdutāmrasnigdhajihvāḥ||62||
nityoṣṇaślakṣṇamāṁsajālagajatālusamavarṇatālavaḥ||63||
dhuroccāyatasaṁgatatuṅganāsāḥ||64||
aghanamṛdudṛḍhamūlasnigdhatanunīlakuṇḍalitasmaśruvaḥ||65||
anunnatātīkṣṇamāṁsalamārṣṭipiṇḍitagaṇḍāḥ||66||
ādarśasamopacitāślatharucirakapolāḥ||67||
pīnāyatasamānu(no)pahatacārukarṇāḥ||68||
lalāṭakarṇagaṇḍasandhiśleṣāṇi(ni)mnapūrṇacandrākṛtiśaṅkhāḥ||69||
viśālāyatasnigdhamadhuraprasannasamanetrāḥ||70||
prahasitāñcitāgrapakṣmāṇaḥ||71||
somyabhrājiṣṇusthiravisandhidṛṣṭayaḥ||72||
aparimitabalatvādapagatonmeṣanimeṣāḥ||73||
dīrghāsitaślakṣṇānupūrvavartitasnigdhatanubhruvaḥ||74||
kāñcanapaṭṭaślakṣṇārdhacandrākṛtivipulalalāṭāḥ||75||
paripūrṇacandramaṇḍalasamavadanāḥ||76||
ekaghanavajrasaṁhataśiraskapālāḥ||77||
suparipūrṇacchatrākṛtiśirasaḥ||78||
ślakṣṇacitāsaṁluḍitapalitadoṣāpanatabhramarābhasnigdhamṛdusubaddhamūlasurabhi svastikanandyāvartākṛtikeśaracaṇāḥ(nāḥ)||79||
sasurāsuramanujādilokānavalokitamūrdhānaḥ||80||
atha tadādyaṁ bodhicittaṁ bodhisattvānāṁ dāḍharyeṇa kathamiva draṣṭavyam ? naitallaukikena vastunopapādayituṁ śakyam| kasmāt ? yataḥ

[228] yugāntavāyuṇā(nā) meruḥ vahniṇā(nā) varuṇālayaḥ|
vajreṇa dhvasyate vajramavikāri tu tanmanaḥ||

kiṁ paryāpannam, katarat, kati prakāram, kiṁ purassaram, kasminvā kāle ko vā tadutpādayati ? ityetadapadiśyate -

[229] kāmāptaṁ ṣaṣṭhajaṁ tredhā kṛpāśraddhāparamparam|
buddhotpāde naraḥ strī vā tadādyaṁ cittamaśnute||

tatkhalu bodhicittamādyaṁ kāmadhātuparyāpannameva| ṣaṣṭhajaṁ manodhātujamityarthaḥ| triprakāramupapattilābhikaṁ śrutamayaṁ cintāmayaṁ ceti| kṛpāpurassareṇa śraddhābahulena ca manaskāreṇa saṁprayuktam| buddhotpāda eva nāsati buddhaśāsane| manuṣyo vā strī votpādayati nānya iti|

tasyāsya bodhibījasthānīyasya cittaratnasya sarvadhātugativyāpibuddhatvamahāvṛkṣāṅkurābhivṛddhaye bhūmijalasekādihetupratyayasthānīyāna prajñādicaturadhiṣṭhānaparivārānpāramitādyānguṇānvakṣyamāna(ṇa)svarūpānbodhisattvaḥ krameṇābhyasyati|

kathaṁ punaḥ kramena(ṇa) dānādipāramitānāṁ paripūrirbhavati ? tatra tāvat-

[230] sarvebhyaḥ sarvadā sarvaṁ vadato dānapūraṇam|

prathame khalvasaṁkhyeye vartamāno bodhisattvaḥ na sarvasmai nāpi sarvaṁ na sarvadā dadāti| dvitīye sarvasmai sarvadā natu sarvam| tṛtīye sarvai sarvasmai sarvadā ca prayacchati| iyatā dānapāramitā paripūrṇā bhavati|

maraṇe'pi damātyāgaḥ śīlasyotkṛṣṭirucyate||

yadā punaḥ prāṇaparityāgenāpi prāṇātipātādiśikṣāpadaṁ na kṣobhayati, iyatā śīlapāramitā paripūrṇā veditavyā| krauñcādirājaduhitābhikṣudṛṣṭāntāścātrodāhāryāḥ|

[231] vīryasya tiṣyasaṁstutyā dhiyo vajropamātparam|

bhagavantaṁ khalu tiṣyaṁ samyaksaṁbuddhaṁ ekayā gāthayā ekapādena sthitvā saptāhamabhiṣṭhuvataḥ śākyamunervīyapāramitā paripūrṇā nava ca kalpāḥ pratyudāvartitāḥ|

prajñāpāramitāyāstu vajropamātsamādherurdhvaṁ kṣayajñāne paripūrirbhavati|

‘sarvāsāṁ tu kṣayajñāne paripūrirvidhīyate||’

ityāgamaḥ|
atra punaḥ “kṣāntighyānapāramite śīlaprajñāparivāratvānnārthāntaram” iti vaibhāṣikāḥ| vinayadharavaibhāṣikāstu vinaye catasraḥ pāramitāḥ paṭhanti|

atra punaḥ kecid buddhavacane (ba)hiṣkṛtabuddhayaḥ prāhuḥ- “na hi piṭakatraye bhagavatā bodhisattvamārga upadiṣṭaḥ|” ta evaṁ vyāhartavyāḥ| bhrāntā hyatra bhavantaḥ| yasmāt

[232] tripuṇyakṛtivastvādyāstallābhopāyadeśanāḥ|
tathā caturadhiṣṭhānaṁ saptasaddharmaśāsanam||

[233] saptayogāstrayaḥskandhāstriśikṣādyāśca deśitāḥ|
tathā pāramitāścāpi catasro vinayoditāḥ||

[234] bodhipakṣyāśca kaṇṭhoktāḥ saptatriṁśatsvayaṁbhuvā|
hetavaḥ sarvabodhināṁ trividhā mṛdutādibhiḥ||

[235] tasmānna bodhimārgo'nyaḥ sūtrādipiṭakatrayāt|
ato'nyamiha yo brūyātsa bhavenmārabhāṣitaḥ||

uktaṁ hi bhagavatā-“yadbhikṣavaḥ sūtre ṇā(nā)vatarati, vinaye ṇa(na) dṛśyate, dharmatāṁ ca vilomayati nedaṁ śāstuḥ śāsanam” iti kṛṣṇāpadeśaḥ| śuklāpadeśoviparyayeṇa| yatkhalu sūtraṁ bhagavatā buddhena bhāṣitaṁ taccaturṣvāgameṣu sthaviramahākāśyapasthavirāṇa(na)ndādibhiḥ saṁgītikartṛbhirūddānagāthābhirnibaddhaṁ tadeva grāhyam| gatametat|

idamidānīṁ vaktavyam| katameṣāṁ kalpāṇā(nā)masaṁkhyeyatrayeṇa buddhatvaṁ prāpyate ?

[236] kalpānāṁ mahatāmetadasaṁkhyeyatrayaṁ matam|

kalpāṇāṁ(nāṁ) yadi saṁkhyā na vidyate kathaṁ tarhi trayamiti nirdhāryate ? na khalu saṁkhyā na vidyate| kiṁ tarhi ?

sthānāntaramasaṁkhyākhyamadaḥsaṁkhyopari sthitam||

sthānāntaraviśeṣasya khalvetannāma(mā)saṁkhyeyamiti| na tu na saṁkhyā vidyata ityetadvivakṣitam|

atha yaṁ śākyamunirbhagavānsamyaksaṁbuddho bodhisattvacaryāyāmeṣu triṣvasaṁkhyeyeṣu kiyato(tāṁ) buddhānāṁ paryupāsāṁ cakre ? tadatra varṇayanti| prathame'saṁkhyeye pañcasaptatisahasrāṇi| dvitīye ṣaṭsaptatim| tṛtīye saptasaptatim|

kasya punaḥ kalpāsaṁkhyeyasyāvasāne katamo buddho babhūva ? atrāpi varṇayanti| ratnaśikhini samyaksaṁbuddhe prathamo'saṁkhyeyaḥ samāptaḥ| bhagavati dīpaṅkare dvitīyaḥ| bhagavati vipaśyini tṛtīyaḥ samāptaḥ|

kasminpunaḥ samyaksaṁbuddhe buddhatve prathamaṁ cittamutpāditam ? śākyamunī| śākyamunirnāma prathamasyāsaṁkhyeyasyādau babhūva yatra bhagavatā bhārgavabhūtena sukhodakenāṅgaparicaryābhirupasthānaṁ kṛtvā prathamaṁ bodhicittamutpāditamahamapyevaṁ prakāro bhūyāsamiti|

prabhāseturājani tadeva punardraḍhimānamāpāditamiti||
kasminpunaḥ kāle buddhā bhagavanto buddhādityāḥ prādurbhavanti ? tadārabhyate-

[237] apakarṣe jinotpattiryāvacchatasamāyuṣaḥ|
dvayoḥ pratyekabuddhānāmutkarṣe cakravartiṇā(nā)m||

kalpāpakarṣe khalu buddhānāmutpattirbhavati| utkarṣe cāpakarṣe ca pratyekajinānām| utkarṣa eva cakravartiṇā(nā)m||

cakravartiṇāṁ(nāṁ) punarayaṁ ṇi(ni)yamaḥ-

[238] nādho'śītisahastrāsau(yo)statsamutpattiriṣyate|

aśītibarṣasahasrāyurbhyaścakravartiṇā(nā)mūrdhvamutpattirbhavati nādha iti|

te hemarūpyatāmrāyaścakrāḥ puṇyaprabhāvataḥ||

caturvidhāḥ khalu cakravartiṇaḥ(na)ḥ-sauvarṇacakrāḥ, rūpyacakrāḥ, tāmracakrāḥ, lohitacakrāśca svapuṇyaprakarṣāditi| yathākramaṁ caite catustridvyekadvīpeśvarāḥ||

atha yaduktam-‘tasmānna bodhimārgo'nyaḥ sūtrādipiṭakatrayāt|’ iti| yadi tarhi mārgabhedo nāsti buddhapratyekabuddhaśrāvakāṇāṁ(nāṁ) phalabhedenāpi tarhi na bhavitavyam| naiṣa doṣaḥ| yasmāt-

[239] tulye'pi sādhanopāye tadbhedo'kṣādibhedataḥ|
bhavamokṣārthinormātroḥ pradānaphalabhedavat||

yāvatkhalu kaścidguṇaḥ samyaksaṁbodhimabhisaṁbudhya bhagavatā deśito vinirmukta(kti)dvayaprāptihetubhūtaḥ sarvo'sau piṭakatrayānuvartīḥ(rtī)| tatpunarvimuktidvayaṁ tribhiḥ pudgalaiḥ prāpyate| bhagavatā samyaksaṁbuddhena pratyekajinenāryaśrāvakeṇa ca| teṣāṁ puṇa(na)stulye bodhivartmani patitānāmindriyapraṇidhānāvaraṇabhedādbhedaḥ| tadyathā dvayormātrostulyaṁ vastu tulye kṣetre pratipādayatoścetanāviśeṣādatulyaṁ phalaṁ bhavati, tadvaduttamārthaṁ prārthayamānānāṁ trayāṇāmapi pudgalānāṁ praṇidhānendriyasatataghananirantarabhāvanāprayogapaṭutvābhyāsādiviśeṣāttulye'pi mārge patitānāṁ kaścitphalaviśeṣo bhavati|

itaśca

[240] karuṇābhāvanodrekātsvasaṁviccittayostathā|
parasaṁvidgurostadvattadviśeṣo vidhīyate||

tatra bhagavato buddhasya karuṇābhāvanā codrekena vartate bhagavānbuddhaḥ| svasaṁviccintā ca pratyekabuddhasyādhikyena vartate| parasaṁvitparato ghoṣaśca śrāvakasya| kiñca, parato ghoṣamantareṇāpi carame janmani suyoniṣo(śo)manaskārabalena hetupratyayaphalāvabodhopalambhāt, hetupratyayabalairaśeṣapranaṣṭaṁ niśreyasaṁ mārgaṁ prathamamadhigamya paratropadeśādityevamādi||

atha tulyāyāṁ vimuktau sthitānāṁ trayāṇāmabhisametṛṇāṁ ko viśeṣaḥ ? taducyate-

[241] hetutattvaphalodbhūtaṁ mahattvaṁ śāsitustridhā|
vimuktāvapi tulyāyāṁ trayāṇāṁ bodhilambhanāt||

tatra hetukṛtaṁ tāvadbhagavato buddhasya mahattvaṁ(ttvaṁ) triṣu kalpāsaṁkhyeyeṣu sūtravinayābhidharmālokena vineyajanamanograheṣvajñānatimirotsādanāt| svabhāvakṛtamapi balavaiśāradyasmṛtyupasthānamahākaruṇādisvarūpatvāt| phalakṛtamapi sadevakeṣu lokeṣvapratihataśāsanapratiṣṭhāṇā (nā)nmāracatuṣṭayanirjayanācceti||

atha yadetatsarvasattvaprativiśiṣṭaṁ puruṣottamasya janmaśarīraṁ tatkimaniyatakālākṣepam, āhosvinniyatakālākṣepamiti ? tadabhidhīyate-

[242] buddhasya saṁmukhīnasya bauddhamākṣipyate vapuḥ|

nānyasminkāle| cintāmayena jñānena viśiṣṭatamatvāt| tatra punaḥ-

saikapuṇyaśatodbhūtamekaikaṁ lakṣaṇaṁ muneḥ||

tatra pañcāśaccetanāḥ prayogabhūtāḥ pañcāśatpṛṣṭhabhūtāḥ, ekayā tallakṣaṇamākṣipati ||

tā punaḥ pañcāśaccetanāḥ katamāḥ ? taducyate-

[243] yathākarmapathāstadvatpuṇyāditrayamiṣyate|

pratikarmapathaṁ pañca, maulakarmapathapariśuddhiḥ sāmantakasyavitarkānupaghātaḥ smṛtyanuparigrahaḥ, nirvāṇapariṇāmanaṁ ca| tāḥ sarvāstadālamvanāḥ pañcāśatprayogabhūtāḥ| pṛṣṭhe'pyetāvatya eva|

anye tu bruvate-buddhā dviśarīrādhiṣṭhānāḥ| janmaśarīrādhiṣṭhānāḥ, dvātriṁśanmahāpuruṣalakṣaṇālambanāḥ| dharmaśarīrādhiṣṭhānāścāṣṭādaśāveni(ṇi)kabuddhaguṇālambanāḥ sāmantakapṛṣṭhasaṁgṛhītāḥ|

anye punarāhuḥ-prāṇivadhaviraticetanā mṛdumadhyādhimātrādhimātrataratamabhedāddevamanuṣyeṣu yojyaṁ(jyā)|

kecinmantrayante-dvidhā samudrāścatvāro dvīpāḥ ṣoḍaśanarakāḥ, tiryakpretau ṣaṭkāmāvacarāviṁśatīrūpārūpyān(:)devān(vāḥ)| etānsarvān bhagavān karuṇāyate|

evantu varṇayanti-sannikṛṣṭaṁ bodhisattvaṁ sthāpayitvā yatsarvasattvānāṁ bhogaiśvaryādhipatyaphalamiyadekasya puṇyasya pramāṇam||

atha yaduktam-‘dānapāramitā’ iti| tatra kaḥ samāsaḥ kiṁ sādhano vā dānaśabdaḥ, ko vā svabhāvo dānasya iti ? tadapadiśyate| dānasya pāramitāyā niścayabuddhiḥ sā dānapāramitā| evaṁ śeṣāsvapi vācyam|

yatpunarucyate-‘kiṁ sādhano vāyaṁ dānaśabdaḥ, ko vā dānasya svabhāvaḥ’ iti tatrāpadiśyate-

dānaṁ hi dīyate yena svaparārthādyapekṣayā||

[244] kāyādikarma tattattvamavijñaptiḥ kvacitpunaḥ|

karaṇasādhano'yaṁ dānaśabda| dīyate teneti dānaṁ mānavat| hastādiṣu tarhi dānaprasaṁgaḥ| astu tarhi karmasādhano dīyate taditi dānam| suvarṇādiṣu dānaprasaṁgaḥ| bhavatu ko doṣaḥ| vipākaphalābhāvaḥ, suvarṇādīnāmavyākṛtatvāt| bhavatu tarhi karaṇasādhana eva| nanūktaṁ hastādiṣu prasaṁgaḥ ? naiṣa doṣaḥ| kuśalakarmatrayaparigrahāt| spardhāyaśoguptisevādivyudāsārthamidamārabhyate| ‘svaparārthādyapekṣayā’-svātmaparārthānugrahādyapekṣayā| svātmānugrahāya parānugrahāya ubhayānugrahā[ya|ā]diśabdāt pūjākāmyayā ceti| svabhāvo'pi ‘kāyādikarmāvijñaptiḥ’| kvacitpunaḥ kāyavāṅmanaḥ karma| sasaṁprayogaṁ saparivāraṁ cātra manaskarma dṛṣṭavyam| tatpunaretaddānam-

prādhānyānmuninā proktaṁ mahābhogaphalaṁ hi tat||

svargāvapargahetutve'pi prādhānyānmahābhogatāyāṁ tadviniyogaḥ| tatpunaretaddānam-

[245] svānyobhayārthasiddhyarthaṁ dānaṁ dadati kecana|
sādhuvṛttyanuvṛtyarthaṁ nobhayārthāya cāpare||

dvābhyāṁ khalu kāraṇābhyāṁ svānyātmahitacikīrṣuśca, ubhayahitapratipannaśca sa evaṁguṇayuktaṁ dānaṁ dīyate (dadāti)| ātmanaśca kuśalamūlopacayārthaṁ parasya cendriyamahābhūtopacayārtham| tatra svahitāyaiva yathā pṛthagjanaḥ parinirvate bhagavati caityāya dadāti parārthameva yathā arhan saṁghāya dadāti, na ceṣṭadharmavedanīyaṁ bhavati| ubhayārthaṁ yadavītarāgaḥ saṁghāya dadāti| nobhayārthaṁ yadarhaṁścaityāya dadāti taccenna(tacca na) dṛṣṭadharmavedanīyaṁ bhavati kevalaṁ tu satpuruṣapraśastamārgāvasthānapradarśaṇā(nā)rtham||

tatpunaretaddānaṁ kathaṁ phalato viśiṣyate ? taducyate-

[246] dātṛvastvādivaiśiṣṭyāttatphalātiśayaḥ smṛtaḥ|

tatra kathaṁ dātṛviśeṣaḥ kathaṁ vastuviśeṣaḥ kathaṁ kṣetraviśeṣaḥ ?

śraddhādibhirguṇairdātā datte'taḥ satkriyādibhiḥ||

yadā dātā hetuphalasaṁbaddha(ndha)niścaya(ye) śraddadhāno dadāti śīlavān kalyāṇadharmā buddhavacanabahuśrutaśca bhavati nirmatsarī muktahastaśca bhavati nirvāṇānuśaṁsaḥ satkṛtya svahastaṁ kālena parānanupahatya dadāti, sa khalu

[247] satkārādiguṇopetaṁ phalaṁ tasmādavāpnute|

ataḥ satkṛtya dānātsatkāralābhī bhavati| svahastadānādudāreṣu bhogaparibhogeṣu ruciṁ labhate| kāladānātkālabhogā[na] labhate| parānupaghātādanācchedyāṁllabhate nirapakṣālamagnyā(nyā)dibhirasādhāraṇān| etāvaddātā viśiṣyate|

kathaṁ vastu ?

vastu varṇādisaṁpannaṁ saurūpyādi phalapradam||

yadi vastu varṇagandharasasparśasampannaṁ bhavati tadā viśiṣyate| tataḥ surupitvaṁ yaśasvitā pṛ(pri)yatā sukumāratvaṁ sukhasparśāṅgatā bhavati yathākramam| evaṁ vastu viśiṣṭa bhavati||

[248] guṇaduḥkhopakārākhyardharmaiḥ kṣetraṁ viśiṣyate|

guṇādhikaṁ kṣetraṁ bhavati| [ti]ryañcamupādāya yāvanmanuṣyāṇāṁ guṇāstaratamakrameṇa yāvadbuddhasya| yathoktam-“tiryagyoṇi(ni)gatāya dānaṁ datvā śataguṇo vipākaḥ pratikāṅkṣi[tavyaḥ syāt]| duḥśīlāya manuṣyabhūtāya datvā sahasraguṇaḥ|” duḥkhaviśeṣātkṣetraṁ viśiṣyate| yatho(thau)padhikeṣu puṇyakriyāvastuṣu| “glānāya dānaṁ glānopasthāya kāyadānaṁ śītalikāvardalikādiṣu ca dānam” iti vistaraḥ| upakāritvaviśeṣāt| yathā mātāpitroraṇye(nye)ṣāṁ copakāriṇāṁ ye aṭavīdurgakāntāre bhūtavyasanebhyo nistārayanti|

yaduktam-‘cetanāviśeṣātphalaviśeṣaḥ’ iti| atha kathaṁ cetanāyāḥ viśeṣo bhavati ? brūmaḥ-

āśayādi mṛdutvādermṛdutvādīni karmaṇaḥ||

pannāṁ(ṇyāṁ) khalu kāraṇānāṁ mṛdutvādiviśeṣātkarma viśiṣyate| āśayacetanāprayogādhiṣṭhānakṣetrapṛṣṭhānāṁ mṛdutvādeḥ karmaviśeṣaḥ|

tatrāśayābhiprāyaḥ yathā-evaṁ caivaṁ ca kuryāṁ kariṣyāmīti vā cetanāyā karmapathaṁ samākṣipati| prayogastadadhiṣṭhānaṁ kāyavākkarma| adhiṣṭhānaṁ karmapathaḥ| kṣetraṁ yasmai vastu pratipādyate| pṛṣṭhaṁ nāma yatkṛtvā punaḥ sakṛdasakṛdvānukaroti||

yaduktam-‘āryebhyo dānamaprameyaphalam’ iti| atha kimanāryebhyaḥ sarvebhyaḥ prameyam ? netyāha-

[249] dharmadātre'pi bālāya pitre mātre'tha rogiṇe|
ameyaṁ bodhisattvāya dānamanyabhavāya ca|

ebhyaḥ pañcabhyaḥ pṛthagjanebhyo'pi dānamaprameyaṁ bhavati||
atha kasya kasmai datvā dānamagryaphalaṁ bhavati ? tadabhidhīyate-

[250] bodhisattvasya yaddānna(na)manyasyāpi yadaṣṭamam|
vipaścidbhistadākhyātaṁ śreṣṭhaṁ yaccārhato'rhate||

yatkhalu bodhisattvaḥ sarvasattvahitādhyāśayeṇa dānaṁ dadāti tadagryamuttamārthaphalatvāt bhagavatā'ṣṭau khalu dānānyuktāni sūtre “āsādya dānam| bhayadānam| adāt me dānam| dāsyati me dānam| dattapūrvaṁ me pitṛbhirdānam| dadāti svargārtham| kītyartham| yāvaduttāmārthasya prāptaye dadātyetadagryam| yacca traidhātukavītarāgo'rhannarhate dadāti dānamidamagryam” iti|

sūtra uktam-“sāṁcetanikasyāhaṁ karmaṇaḥ kṛtopacitasya nāpratisaṁvedyaphala vadāmi” iti| atha kimidaṁ kṛtamupacitaṁ vā ? taducyate-

[251] saṁpradhārya yadākṣiptaṁ pūraṇādidṛḍhīkṛtam|
vigatapratipakṣaṁ ca tatkarmopacitaṁ matam||

tatra saṁpradhāryākṣiptaṁ nābuddhipūrvaṁ yadṛcchāya(cchayā) yacca kṛtvā paripūrikābhiścetanābhiḥ paripūritaṁ bhavati| pṛṣṭhataśca dṛḍhīkṛtaṁ bhavayi| niṣkaukṛtyādipratipakṣaṁ ca bhavati| tatkarmopacitamucyate||

kathaṁ caittādiṣvasati pratigṛhītari puṇyopajātirbhavati ? brūmaḥ|

[252] svasmāttyāgaguṇāpekṣāścaittāścaityārcatādiṣu|
vinā pratigṛhītrāpi phalaṁ maitrīvihāravat||

tadyathā maitrīvihāriṇo maharṣayo na ca lokaṁ sukhena yojayantyatha cāparimitaṁ puṇyaṁ pratigṛhṇantyevaṁ caityādiṣu tadguṇādhimuktivaśeṇa(na) svacittaprasādādeva puṇyaprasūtimicchati(nti)||

sūtra uktam-“dve dāne| dharmadānamāmiṣadānaṁ ca|” tatrāmiṣadānamuktam| dharmadānamucyate-

[253] dharmadānasvabhāvo vāktattvanāmādigocaraḥ|
avyākṛtasvabhāvatvānna nāmādyannadānavat||

yathaiva kuśalatvāt trikarmasvabhāvamāmiṣadānaṁ nānnapānam| suvarṇādisvabhāvaṁ tat, avyākṛtatvāt| tadvadvācaḥ kuśalatvāddharmadānaṁ vāksvabhāvam| na nāmakāyādisvabhāvam||

uktaṁ dānamayaṁ puṇyakriyādivastu| śīlamayamārabhyate|

[254] śīlaṁ śubhamayaṁ rūpaṁ vyākhyātaṁ tatprabhedataḥ|

kuśalameva rūpaṁ śīlamayaṁ puṇyakriyāvastu| tatpunarvijñaptyavijñaptirūpam| avijñaptirūpamapi triprabhedaṁ prātimokṣadhyānānāsravasaṁgṛhītam| tadapivyākhyātaṁ vistaraśaḥ| etadapi śīlamayaṁ puṇyakriyāvastu mahābhogatāphalaṁ mokṣaphalaṁ ca, praṇidhipariṇāmanaviśeṣāt|

śāstre tu tappradhānatvātproktaṁ svargopapattaye||

tatpunaretacchīlaṁ viśuddhaṁ cāviśuddhaṁ ca bhavati| tatra viśuddham

[255] dauḥśīlyāśubhamūlādyairdoṣairyanna vidūṣitam|
tadvipakṣaśamāṅgaṁ ca yattacchadvamihocyate||

yatkhalu śīlaṁ dauḥśīlyena na vidūṣitaṁ prāṇātipātādinā'ṣṭaprakāreṇa, tatsamutthāpakaiśca kleśopakleśairmithyādṛṣṭyādibhiranupahatam, kleśopakleśavipakṣaiśca smṛtyupasthānādibhiḥ parigṛhetam, nirvāṇapariṇāmitaṁ ca na saṁsārabījabhūtaṁ bhavati|

pañcabhiḥ kāraṇairityanye| maulaiḥ karmapathairviśuddham, sāmantakairviśuddham, vitarkairanupahatam, smṛtyānuparigṛhītam, nirvāṇābhimukha ceti tadviśuddhaśīlamiṣyate| tadviparyayādaviśuddhaṁ veditavyam|

vyākhyātaṁ śīlamayaṁ puṇyakriyāvastu||

bhāvanāmayamucyate-

[256] puṇyaṁ samāhitaṁ tvatra bhāvanā cittabhāvanāt|

yatsamādhisvabhāvaṁ samāhitaṁ puṇyaṁ tadbhāvanetyucyate| kasmāt ? cittabhāvanāt| yathā tailaṁ puṣpaiścampakādibhirvāsitaṁ tanmayi bhavati tatsamādhisaṁprayuktaistatsahabhūkaiśca dharmaiścittaṁ bhāvitaṁ vāsitamityucyate, tanmayīkaraṇāt| na caivamasamāhitamiti| samāhitameva citta(ttaṁ) bhāvanāmayaṁ puṇyakriyāvastu maitryādiguṇasaṁprayuktaṁ draṣṭavyam|

kathaṁ punaretatpunya(ṇya)kriyāvastu mantavyam ? kiṁ puṇyaṁ kriyā ca vastu ca puṇyakriyāvastu, samāhāralakṣaṇo'yaṁ dvandvaḥ samāso'tha puṇyakriyayorvastu puṇyakriyāvastu ? atha puṇyakriyāyā vastu puṇyakriyāvastviti ? yathā na doṣastathāstu| kathaṁ ca na doṣaḥ ? tatra tāvat| kāyavākkarmasvabhāvatvāt tridhā kuśalatvātpuṇyam| karmātmakatvātkriyā| tatsamutthāpikāyāḥ (yā)ścetanāyā adhiṣṭhānātvādvastu| yā tatsamutthāpikā cetanā sā puṇyaṁ ca kriyā ca, tatsahabhuvo dharmāḥ puṇyameva| śīlamayaṁ tu kāyavākkarmaiveti tridhā bhavati| bhāvanāmayaṁ maitro puṇyaṁ ca puṇyakriyāśca vastu| tatsaṁprayuktāyāścetanāyā maitryadhiṣṭhānenābhisaṁskārāṇāṁ maitrīsahabhūcetanā śīlaṁ ca puṇyakriyā ca| anye tatsahabhuvaḥ puṇyameveti|

tatpunaretadbhāvanāmayaṁ puṇyakriyāvastu sarvaṁ tatsarvahetutve'pi sati

pradhānyādapavargāya taduktaṁ sarvadarśinā||

uttamārthaprāptaye khalvāsannatamo heturbhāvaneti kṛtvā bhagavatā bhāvanāmayameva kuśalamūlaṁ visaṁyogāya vidhiyuktamuktam| puṇyakriyāvastubhedena triprakāraṁ śubham|

punaraṇye(nye)na prakāratrayeṇa śubhabhedo vyākhyāyate-

[257] puṇyanirvāṇabhāgīyaṁ nirvedhānuguṇaṁ tathā|
śāsane'sminsamāsena śubhamūlaṁ tridheṣyate||

puṇyabhāgīyaṁ yena devamanuṣyopapattibījaṁ pratigṛhṇāti maheśākhyaiśca kulamahābhogarūpyacakravartiśakrapuṣpaketubrahmatvādīnāṁ prāptaye phalamākṣipati| mokṣabhāgīyaṁ yenāvikampya mokṣāśayāvasthānādavaśyaṁ pariṇi(ni)rvāṇadharmā bhavati| nirvedhabhāgīyamūṣmagatamū(ṣmaṁ) caturvidham||

atha yadidaṁ loka ucyate lipimudrāgaṇanāsaṁkhyeti eṣāṁ kaḥ svabhāvaḥ ? ucyate-

[258] lipimudrā'tha gaṇanā kāyavākkarmalakṣaṇā|
saṁkhyā khalvapi vijñeyā manaskarmasvabhāvikā||

tatra tāvallipimudre yogapravartitaṁ kāyakarmasamutthānamiti pañcaskandhātmikā lipiḥ| yeṇa(na) tu karmaṇā'kṣarāṇi nirvartyante tatkarma lipirityucyate| nāma yatkhanyate dantaviṣāṇasuvarṇādiṣu sā mudrā| natu yeṇa(na) karmaṇā khanyate tatkarmocyate| kāvyamapi yogapravartitaṁ vākkarmasamutthānaṁ pañcaskandhāḥ| saṁkhyāpi yogapravartitaṁ manaskarma| yanmanasā saṁkalitaṁ dharmāṇāṁ sā tu saparivārā catuskandhasvabhāveti||

abhidharmadīpe vibhāṣāprabhāyāṁ vṛttau caturthādhyāyaḥ samāptaḥ||

Technical Details

Text Version: 

Romanized

Input Personnel: 

DSBC Staff

Input Date: 

2008

Proof Reader: 

Milan Shakya

Supplier: 

Nagarjuna Institute of Exact Methods

Sponsor: 

University of the West

Chapter: 

0

pañcamo'dhyāyaḥ

pañcamo'dhyāyaḥ|

prathamaḥ pādaḥ

uktāni karmāni(ṇa)| atha yadayaṁ lokaḥ pañcagati cakrāvartaparivartanimittāni karmāṇyācinoti, kāryāṇi cotsṛjyākāryakarmakārī bhavati, dakṣiṇaṁ ca mārgaṁ hitvā vāmaṁ vartmāśrayati, paramapraśāntaṁ ca paraṁ brahmāpāsyānekaduḥkhopadravanīḍabhūte saṁsāre janma pratipadyate tatra ko heturityabhidhīyate-

[259] akāryapravaṇo loko duḥkhabhāgī ca yadvaśāt|
rāgādīn bhavasaṁbandhānkleśānvakṣyāmi tānaham||

te punaḥ kleśāḥ

[260] svaśaktijakriyodbhūtairviśeṣaiste tu nāmabhiḥ|
āttasāmānyasaṁjñākāścodyante'nuśayādibhi[:]||

tatra tāvatsāmānyasaṁjñā svakriyānirjātāḥ kliśnantīti kleśāḥ anuśerata ityanuśayāḥ| ābhavāgramupādāya yāvadavīciṁ stravanti srāvayanti ca cittasantatimityāsravāḥ| āsravāniti pañcalakṣaṇo(ṇāna)tra saṁyojantīti saṁyojanāni| granthayantīti granthāḥ| yojayantīti yogāḥ| apaharantītyoghāḥ| upādadata ityupādānānyeṣāṁ sāmānyanāma kleśa iti||

tatra ke kiyanto vā'nuśayāḥ ? tadavadyotyate-

[261] rāgapratighasaṁmohamānakāṅkṣākudṛṣṭayaḥ|
ṣaḍete'nuśayāḥ proktāḥ śreyodvāravibandhinaḥ||

ete khalu ṣaḍanuśayāḥ saṁsārapravṛttihetavaḥ śreyomārgavivandhinaśca śāstra uktāḥ| teṣāṁ niruktiḥ santānānugatā ityanuśayāḥ dhātrocailamalavat| anubadhnantīti vā'nuśayāḥ, khavarajalacaravat| ta ete vṛttitaśca draṣṭavyāḥ, hiṅgvādibhakṣaṇavat| phalataśca pārāvatabhujaṅgasūkarajanmāpātanavat| pudgalataśca nandāṅgulimālasunakṣatrādivat||

atha rāgādayo'nuśayāḥ kathaṁ draṣṭavyāḥ ? kiṁ rāgādaya evānuśayāḥ, āhosvidrāgādīnāmanuśayāḥ ? kiñcātaḥ| rāgādaya evānuśayāścetsūtravirodhaḥ- “ihaikatyo na kāmarāgaparyavasthitena cetasā bahulaṁ viharatyutpannasya kāmarāgaparyavasthāne(na)syottare(ra)ṇi(ni)ssaraṇaṁ yathābhūtaṁ prajānāti| tasya tatkāmarāgaparyavasthānaṁ sthāmaśaḥ samyaksusaṁvahataṁ sānuśayaṁ prahīyate” iti| rāgādīnāmanuśayā iti cedviprayuktānuśayaprasaṅgādabhidharmavirodhaḥ- “kāmarāgānuśayastribhirindriyaissaprayuktaḥ” iti| karmadhāraya eva parigṛhyate na ṣaṣṭhīsamāsa iti vaibhāṣikāḥ| nanu coktaṁ sūtravirodha iti| sānuśayaṁ sānubandhamityarthaḥ| aupacāriko vā sūtre'nuśayaśabdaḥ prāpto(ptau) yathā duḥkho'gniriti| lākṣaṇikastvabhidharme kleśa evānuśayaḥ| tasmāsaṁprayuktā evānuśayāḥ|

“evaṁ tu sādhu yathā dārṣṭāntikānām” iti kośakāraḥ| kathaṁ ca dārṣṭāntikānām ? “kāmarāgasyānuśayaḥ kāmarāgānuśayaḥ | na cānuśayaḥ saṁprayukto na viprayuktaḥ; tasyādravyāntaratvāt| supto hi kleśo'nuśayaityucyate| prabuddhaḥ paryavasthānam| kā ca tasya prasuptiḥ ? asaṁmukhībhūtasya bījabhāvānubandhaḥ| kaḥ praboadhaḥ ? saṁmukhībhāvaḥ| ko'yaṁ vījabhāvo nāma ? ātmabhāvasya kleśajaṁ(jā) kleśotpādakaśaktiḥ, yathā cāṅkurādīnāṁ śāliphalajā śāliphalotpādanaśaktiḥ” iti|

yattarhi sūtra eva kleśo'nuśaya uktaḥ ṣaṭṣaṭke-“so'sya bhavati sukhāyāṁ vedanāyāṁ rāgānuśayaḥ” iti ? bhavatīti vacanādadoṣaḥ| nāso tade (dai)vānuśayaḥ| kadā tarhi ? yadā prasupto bhavati| | hetau vā phalopacāra eṣaḥ” iti|

tadetatsautrāntikairantargataṁ buddhavacananītiśravaṇakausīdyamāvirbhāvyate| katham ? uktottaratvāt| uktamatra karmacintāyāmuttaraṁ tattvasaptatau ca| tatsmaryatām| mā pramoṣīḥ|

punaścāpadiśyate| sautrāntikaparikalpite pratibījakalpe cittaśaktibījabhāvanāpakṣe nivṛttyuttaramanyānanyatvādidoṣāt| nānyānanya iti bījavāsanāvasthāne cittavināśābhyupagame ca madhyamāpratipatsiddhiriti cet| na| cittasvabhāvaśaktikriyābhāve tadantadvayāsiddhau madhyamāpratidanupapatteḥ khapuṣpamayadaṇḍavat|

te punaḥ

[262] rāgadvedhāt matāḥ sapta dṛṣṭibhedāddaśa smṛtāḥ|
bhūyo'ṣṭānavatirjñeyā dhātvākārādibhedataḥ||

tatra kāyarāgabhavarāgabhedaṁ purastādvakṣyate| dṛṣṭibhedo'pi satkāyadṛṣṭyādibhedena pañcadhā| rāgabhedaṁ ca dvidhā vakṣyāmaḥ| te punarete sarva evānuśayā yathāsaṁbhavaṁ dhātvākāraprakārabhedenāṣṭānavatirbhavanti|

tatra kecitpaṇḍitā darśayanti| dhātubhedena kāmāvacarāḥ ṣaḍtriṁśaddarśaṇa(na)bhāvanāheyāḥ| dvātriṁśaddarśanaheyāḥ| rūpāvacarā ekatriṁśadubhayaheyāḥ, aṣṭāviṁśatirdarśanaheyāḥ pañca pratighavarjyāḥ| evamārūpyāvacarāḥ|

tatra kathaṁ kāmāvacarāḥ ṣaḍtriṁśadbhavanti ? darśanabhāvanāheyaprakāraṇai(nai)yamya[bhedāt]| dṛṣṭīnāmapidhātvākāraprakārabhedāt ṣaḍtriṁśatvam| pratighasya dhātunaiyamyāt pañcatvam| vayaṁ punareṣāṁ bhedaṁ ślokānugatameva darśayiṣyāmaḥ|

tatra katyeṣāmaṣṭānavateranuśayāṇāṁ duḥkhadarśanaheyāḥ kati yāvadbhāvanāheyāḥ ? tatra kāmadhātau tāvat| pratiduḥkhādisatyaṁ yathākramaṁ daśa sapta saptāṣṭau duḥkhādidarśaṇa(na)heyā dvātriṁśatkāmaghātau bhavanti| teṣu teṣāṁ vipratipatteḥ| evaṁ rūpārūpyadhātvorabhyuhya vaktavyam||

[263] kāmarāgo bhavākhyaśca dvidhāḥ rāgaḥ prabhidyate|
prāyo bahiṣpravṛttatvādantarvattyādibhedataḥ||

yathākramam| ukto rāgabhedaḥ|

dṛṣṭibhedo nirdiśyate-

[264] satkāyāntadvayagrāhau mithyādarśaṇa(na)meva ca|
dṛṣṭiśīlavratāmarśāvityetāḥ pañca dṛṣṭayaḥ||

te punarete prabhidyamānā dhātuprakārākārabhedenāṣṭānavatirbhavanti| ṣaṭtriṁśatkāmāvacarāḥ| ekatriṁśadrūpāvacarāḥ| ekatriṁśadārūpyāvacarāḥ| darśanā(na)bhāvanāheyaprakāraṇai(nai)yamyāt||

kati punarebhyaḥ kāmadhātau darśanaheyāḥ kati yāvadbhāvanāheyāḥ ? tadavadyotyate-

[265] daśeha duḥkhadṛggheyāḥ

sarve'pi daśeha kāmadhātau duḥkhe vipratipannatvādduḥkhadarśanaheyāḥ|

sapta hetvīkṣaṇakṣayāḥ|

ebhyo daśabhyaḥ satkāyāntargrāhadṛṣṭiśīlavrataparāmarśatrayaṁ hitvā|

saptāpavargadṛggheyāḥ

eta eva

aṣṭau mārgekṣaṇakṣayāḥ||

satkāyāntargrāhadṛṣṭī hitvā| te'pi phalabhūteṣu skandheṣu vipratipanna[tvā]dduḥkhadarśanaheyaiva|

[266] dṛṣṭiheyāvalambitvātsadākāraparigrahāt|
rāgādayastu catvāro jñeyā mārgadvayakṣayāḥ||

te darśanaprahātavyāsteṣāṁ caturṇāṁ rāgādīnāṁ yasmādālambanamatastatprahāṇātteṣāmapi prahāṇaṁ stambhanipātādupastambhanipātanavat| ye tu rāgādayaścatvāraḥ svalakṣaṇakleśāste bhāvanāprahātavyā draṣṭavyā rāgapratighamānāvidyāḥ||

atra punaḥ
[267] pratikalpavaśotpatterdṛṣṭikāṅkṣe tu dṛkkṣaye|

avidyamāne khalu vastunyete skandheṣu viparītasaṁdehākāragrahaṇaṁ kṛtvā pravartete| tasmādete darśaṇa(na)heye cetoddhāṭanamātreṇa sāradravyāstistva(tva)saṁdevā(hā)pagamavat|

rūpepyevaṁ tathā'rūpye pratighānuśayādṛte||

yathā kāmadhātau proktāḥ, rūpārūpyadhātvorapyevaṁ draṣṭavyāḥ| pratighānuśayaṁ varjayitvā| tatra hi śamathasnigdhasantānatvātpratighanimittābhāvācca pratighānuśayo nāsti|

tatra satkāyāntargrāhadṛṣṭī ekaprakāre duḥkhadarśaṇa (na)mātraheyatvāt| mithyādṛṣṭidṛṣṭiparāmarśavicikitsāḥ pratyekaṁ catuṣprakārāḥ, catussatyadarśaṇa(na)heyatvāt| śīlavrataparāmarśo dviprakāro duḥkhamārgadarśanaheyatvāt| rāgādayaḥ pañcaprakārāḥ, catussatyadarśanabhāvanāheyatvāt| ta ete kāmadhātau ṣaṭtriṁśadbhavanti| rūpadhātāvekatriṁśadārūpyadhātāvekatriṁśaditi samastā daśanabhāvanāheyā aṣṭānavatirbhavanti| tebhyaḥ punaraṣṭāśīti darśanaprahātavyāḥ| daśa bhāvanāprahātavyāḥ||

atha ya ete'ṣṭāśītiranuśayā darśanaprahātavyāḥ kimete darśanamārgeṇaiva prahīyante ? netyāha| kiṁ tarhi ?

[268] bhavāgre kṣāntiheyā ye dṛggheyā eva te matāḥ|

te hyekāntenānvayakṣāntivadhyāḥ|

jñānavadhyāstu ye tasminnabhyāsenaiva tatkṣayaḥ||

evamanyāsvapi bhūmiṣu ye'nuśayā jñānavadhyāsta āryāṇāṁ pṛthagjanānāṁ ca bhāvanāmārgeṇaiva prahīyante| śeṣāstūbhayathā| yathāyogaṁ śeṣāsu khalu bhūmiṣu yathāsaṁbhavaṁ dharmānvayakṣāntibadhyā anuśayā āryāṇāṁ darśanaheyāḥ, pṛthagjanānāṁ ca bhāvanāheyā iti boddhavyam||

atha yā imāḥ pañca dṛṣṭayo dhātvākāraprakārabhedena ṣaṭtriṁśaddhā bhinnāstāsāṁ pratyekaṁ kaḥ svabhāvaḥ ? tadārabhyate -

[269] ahaṁ mameti yā dṛṣṭirasau satkāyadṛk smṛtā|
taducchedadhruvagrāhau yau sāntargrāhadṛṅmatā||

hetubalasāmarthyādasacchāstraśravaṇācca pṛthagjanasyāhaṁ mamemi pañcasūpādānaskandheṣu ya ātmagrāhaḥ sā satkāyadṛṣṭirityucyate| sati sīdati vā kāye dṛṣṭirviparītākārā satkāyadṛṣṭiriti [ni]rvacanam| saiṣātmātmīyākārabhedā[d]dviprakārā| punaḥ pañcaskandhālambanāḥ pañcātmadṛṣṭayo bhavanti| pañcadaśātmīyadṛṣṭayaḥ| tāḥ samastā viṁśatikoṭikā satkāyadṛṣṭiriti vyākhyāyate|

tayorgṛhītasya viparyāsenātmākhyasyāsadvastuno'satpuruṣasaṁsargānnityatvagrāho vā nityatvagrāheṇa vā sā'ntargrāhadṛṣṭiriti||

[270] phalahetvapavādo yaḥ sā mithyādṛṣṭirucyate|

phalahetugrahaṇe vastukriyāgrahaṇaṁ pratyetavyam| anena śāstraproktayā mithyādṛṣṭeḥ sākalyena grahaṇaṁ pratyetavyam|

jñeyo dṛṣṭiparāmarśaḥ hīnavastūttamagrahaḥ||

[271] ahetāvapathe caiva taddhi śīlavratāhvayaḥ|

sarvaṁ khalu sāsravaṁ vastu hīnārhatvāddhīnam| ādigrahaṇaśabdasya cātra lopo draṣṭavyaḥ| dṛṣṭyādiparāmarśo dṛṣṭiparāmarśaḥ| catasro dṛṣṭīḥ pratyavaraṁ ca vastvagrato gṛhṇāti kathamagryeyaṁ dṛṣṭiḥ ? yeyamātmadṛṣṭiḥ-ātmānamahaṁ pūjayiṣyāmi vāsudevo'tra pūjito bhaviṣyatīti hīnapuruṣaṁpañcopādānaskandhātmakamagrataḥ pratipadyate| nāsti dattaṁ yathāsukhaṁ pravartiṣyata ityevamādiḥ|

akāraṇe kumārge ca kāraṇamārgagrahaṇaṁ śīlavrataparāmarśaḥ| tadyathā prakṛtīśvarapuruṣādihetukaṁ pañcopādānaskandhātmakaṁ na tṛṣṇāhetukamityakāraṇe kāraṇadarśaṇa(nam)| kumārgaṁ cāgnijalapraveśādau prakṛtipuruṣāntarajñānādau ca svargāpavargahetutvam|

śīlaṁ tvatrāgnihotrānuṣṭhānaṁ pratijuhotyādyāstistro'ntaraṅgakriyāḥ, paśvālambhanādyāḥ bahiraṅgāḥ, tadubhayasya yāvajjīvamanuṣṭhānaṁ śīlam| yathoktam- “jarāmaryaṁ vaitatsatraṁ yadagnihotraṁ juhoti” iti|

vratam-āgneyamagniparicaraṇaṁ śaukramāpo hi ṣṭhādyanuṣṭhānam apāṁ śukradaivatyatvāt| vārhaspatyaupaniṣadagodānīyaṁ jaṭāvatāraṇam| athavā govratādīni vratānyebhiḥ śudhyate mucyata ityāhuḥ|

trayīdharma(rmā)ṇasta eva te hariharahiraṇyagarbhādayo na kāraṇamupādānaskandhātmakatvāt| na ca nityāḥ, na cāgryā ityetadvistareṇāviṣkṛtam| paśvā(śvā)lambhanāgnijalapraveśādayaśca na svargāpavargahai(he)turdānaśīlabhāvanānāṁ taddhetutvāt| ityato viparītadarśaṇa(na)metacchīlavrataparāmarśaḥ pravartate, prāptastarhi samudayadarśanaprahātavyaḥ ? naitadasti| yasmādasau

duḥkhabhrāntyapathādānāttadṛṣṭyutsārya eva saḥ||

duḥkhabhūteṣūpādānaskandheṣu hariharahiraṇyagarbhādiṣvakāraṇeṣu buddhyā bhrāntaḥ| tasmādyatraiva bhrāntastatraivāviparītadarśaṇā(na)tprahīyate| kāpathe ca satpathabuddhyā bhrānta iti samyaksvamārgadarśaṇā(nā)tprahīyate| iti siddhaṁ dvidarśaṇa(na)heyaḥ śīlavrataparāmarśaḥ|

[272] satkāyadṛṣṭyavacchedo dharmamātrekṣaṇādyataḥ|
duḥkhābhisamaye tacca taddṛggheyaiva so'pyataḥ||

yadā khalvasya dharmeṣu gharmamātrabuddhirutpannā bhavatyanityāḥ, duḥkhāḥ, śūnyāḥ, anātmānaśca dharmā iti tadaiva satkāyadṛṣṭyavacchedo bhavati, tatpravartitā cāntargrāhadṛṣṭiḥ, tatropāttasyā api samudghāta iti| tatra dharmadarśa[na]manityādyanyatamākāraṁ yasmādduḥkhābhisamayamātrādbhavatyata etad dṛṣṭidvayaṁ dukhadarśanaheyameveti siddham||

atha ya ete catvāro viparyāsāḥ- “anitye nityam” evamādayaste kiṁ svabhāvāḥ ? tadārabhyate-

[273] dvayaṁ dṛṣṭiparāmarśādekaḥ satkāyadṛṣṭitaḥ|
antargrāhārdhamanyastu viparyāsaḥ prakalpyate||

tatra tavat| dṛṣṭiparāmarśātsukhaśuciviparyāsau prakalpya(lpye)te| satkāyadṛṣṭerātmadṛṣṭiviparyāsaḥ, antargrāhadṛṣṭyardhā[t]nityaviparyāsaḥ prakalpyata iti| nanu satkāyadṛṣṭerardhātprāpnoti ? na| dṛṣṭyantaratvāt| śāśvatadṛṣṭerucchedadṛṣṭirdṛṣṭyantaram| puruṣameva ta (tu) svatantraṁ kartāraṁ vaśinamātmavādī manyamāno mamedamityabhyupagacchati tasmādātmadṛṣṭirevāsau| yadi ca mametyetad dṛṣṭyantaraṁ syānmayā mahyamityevamādyapi dṛṣṭyantaraṁ syā[t]| tasmādahaṁkāraparyāyā evaite draṣṭavyāḥ|

nanu ca sarve kleśā viparyāsāḥ viparītapravṛtatvāt ? tatkimucyate catvāra iti ? naiṣa doṣaḥ| yasmāt

[274] nitīraṇasamāropaviparītapravṛttitaḥ|
viparyāsoktireṣveva dṛgvaṣā(śāt) cittasaṁjñayoḥ||

viparītato nitīraṇātsamāropādekāntaviparyāsācca| na hyetadanyeṣāṁ kleśānāṁ samastamasti| mithyādṛṣṭyucchedadṛṣṭī yadyapi nitīrayataḥ, ekāntaviparyaste ca, na tu samāropike dravyanāśapravṛttatvāt| śīlavrataparāmarśo naikāntaviparītaḥ kāmavairāgyādisaṁbhavāt| anye kleśā na santīrakāḥ| iti catvāra eva|

nanu ca sūtra uktam-“ānitye nityamiti saṁjñāviparyāsaḥ, cittaviparyāso dṛṣṭiviparyāsa evaṁ yāvadātmani” iti dvādaśa bhavanti| naiṣa doṣaḥ| nahi saṁjñācitte nitīrake| tasmāccaturṣveva dṛṣṭisvabhāveṣu viparyāsoktiḥ| ‘dṛgvaśāt cittasaṁjñayoḥ’ taduktiriti| saṁjñā hi lokakāryavyavahārapatitā darśaṇa(na)vaśādviparyastamālambananimittamudgṛhṇāti| cittaṁ ca tadvaśānuvartīti tayoreva grahaṇam| loke'pi viparyastasaṁjño viparyastacittaścocyate na viparyastavedano viparyastacetana iti||

atha kiṁ dṛṣṭyanuśayavat mānānuśayasyāpi kaścidbhedo'sti ? vidyata ityāha| kathamityādarśyate-

[275] sapta mānavidhāstribhyo nava mānavidhāstridhā|
tridhā'tyunnamanādibhyaḥ svotkarṣādyasti nāstitā||

tadasya ślokasya saṁkṣepavistāravyākhyāprabhedo'yamādaryate| tatra tāvatkarmasvakatāsāmarthyasaṁmugdhasya yena kenacidvastunā cittasyonnatirmānaḥ| pratidyamānaḥ saptadhā bhavati mānaḥ, atimānaḥ, mānātimānaḥ, asmimānaḥ, abhimānaḥ, ūnamānaḥ, mithyāmānaśca| eteṣāṁ prapañco yathā prakaraṇeṣu|

na[nu] punarjñānaprasthāne navamānavidhā uktāstadyathā-“śreyānahamasmīti mānavidhā| sadṛśo'hamasmīti taddṛṣṭisaṁniśritaiva mānavidhā| sadṛśāddhīno'hamasmīti mānavidhā| asti me śreyānasti me sadṛśo'sti me hīnaḥ, nāsti me śreyo nāsti me sadṛśo nāsti me hīnaḥ” iti|

tatra śreyānahamasmīti satkāyadṛṣṭisani(nna)śritā atimānavidhā| sadṛśo'hamasmīti taddṛṣṭisanniśrite(tai)va mānavidhā| hīno'hamasmīti taddṛṣṭisanniśritaivonamānavidhā| asti me śreyānityūnamānavidhā| asti me sadṛśa iti mānavidhā| asti me māna iti mānātimānavidhā| nāsti me śreyāniti mānavidhā| nāsti me sadṛśa ityatimānavidhā| nāsti me hīna ityūnamānavidhā| iti evametā navamānavidhāstribhyo mānebhyo vyavasthāpyante mānāmimānonamānebhyaḥ|

ta ete saptamānāḥ sarve'pi darśaṇa(na)bhāvanāheyāḥ sthavirakṣemakasūtrokteḥ-“asti me eṣu pañcasūpādānaskandheṣvasmīti māno'prahīnaḥ(ṇaḥ)” iti ||

kiṁ punaryadbhāvanāheyamaprahīṇaṁ sarvaṁ tadāryasya samudācarati ? netyāha| prahīṇamapi hi kiñcitsamudācarati| tadyathā śraddhādīni pañcendriyāṇi middhaṁ duḥkhendriyaṁ cakṣurādyaṣṭakaṁ ceti| aprahīna(ṇa)mapi khalu kiñcinna samudācarati| tadyathā

[276] vadhādiparyavasthānaṁ kaukṛtyamaśubhaṁ vidhāḥ|
vibhavecchā ca nāryasya jāyante hetvabhāvataḥ||

yena khalu kleśaparyavasthānena saṁcitya prāṇivadhādattādānakāmamithyācāramṛṣāvādānadhyāpadyetaitadvadhādyaprahīna(ṇa)mapi na samudācarati bhāvanāheyatvāt| kaukṛtyaṁ cākuśalaṁ na samudācarati| mānavidhāśca nava na samudācaranti| vibhavatṛṣṇāpi bhāvanāprahātavyāpi satī na samudācarati| ‘ca’śabdādbhavatṛṣṇāyāśca kaścitpradeśaḥ| aho vatāhamairāvaṇaḥ syāṁ nāgarājaḥ(jā) aho vatāhamasurendraḥ syāṁ vaimacitrādiḥ| aho vatāhamuttareṣu kuruṣu janma labheyetyevamādi|

kiṁ punaratra kāraṇaṁ yadete[']prahīṇāḥ khalvapi santo nāryasya samudācaranti ? śūnyatāyāḥ subhāvitatvātkarmaphalasaṁbandhayukteśca viditatvāt, dṛṣṭipuṣṭatvācca||

tatra mānavidhā asmimānaśca satkāyadṛṣṭipuṣṭāḥ| vadhādiparyavasthānaṁ mithyādṛṣṭipuṣṭam| vibhavatṛṣṇocchedadṛṣṭipuṣṭā| bhavatṛṣṇāpradeśaḥ śāśvatadṛṣṭipuṣṭaḥ| iti vidhādayastatpoṣā(ṣa)kakleśābhāvādāryasya notsahante santānamadhyāroḍhum| kaukṛtyamapi cākuśalamavītarāgasyāryasyāprahīṇaṁ na cāsya tatsaṁbhavati cikitsāsamutthitatvāditi||

athānuśayāḥ sarvatragāḥ kasmātkleśanikāyā vyavasthāpyante ? tadārabhyate-

[277] duḥkhātsamudayāccaiva sarvagānāṁ vyavasthitiḥ|

duḥkhasamudayadarśaṇa(na)prahātavyāḥ khalvanuśayāḥ sarvagāḥ| yasmāt

taddṛṣṭiheyajātīnāṁ sarvāsāṁ dvipadasthiteḥ||

dvayoḥ khalu nikāyayoḥ duḥkhasamudayākhyayostaddarśaṇa(na)heyānā(ṇāṁ)vakṣyamānā(ṇā)nāṁ kleśānāmubhayatra labdhapratiṣṭhatvāt||

kiṁ punaḥ sarve duḥkhasamudayaheyāḥ na heyāḥ sarvatragāḥ ? netyāha| kiṁ tarhi ?

[278] kāṅkṣā pañca dṛśo'vidyā tadvyāmiśrā'tha kevalāḥ|
sapta sarvatragā duḥkhāddhenorebhyaścatuṣṭayam||

saptadṛṣṭayo dve vicikitse tābhiśca saṁyuktā'vidyā āveṇikī ca dviprakārā ityekādaśānuśayā dhātau dhātau svadhātubhūmisarvatragā jñeyāḥ| sakalasvadhātubhūmyālambanatvāt| ete ca paripiṇḍya trayastriṁśatsarvatragā bhavanti||

ete punaḥ sarvatragāḥ

[279] dravyato daśa caikaśca nāmnā sapta tu te matāḥ|

tisṛṇāmapyavidyānāṁ dvayośca vicikitsayorekaṇā(nā)matvāt|
atha kasmādrāgapratighamānā na sarvatragāḥ ? taducyate-

rāgapratighamānāstu paricchedapravartiṇaḥ(naḥ)||

ete khalu svalakṣaṇakleśāḥ pratikleśamanavayavaṁ cālambyotpadyate| tasmānna sarvagāḥ||

vicikitsādyāstu
[280] prakārāntaravartitvātsakṛtsarvasvabhūgatiḥ|
dhātvantarāvalambitvātpūrvoktā eva sarvagāḥ||

atra punaḥ
[281] navordhvadhātukāsteṣāmādyā dṛṣṭidvayādṛte|

satkāyāntargrāhadṛṣṭī hitvā'nye nava visabhāgadhātusarvatragāḥ|
kiṁ punaraṇu(nu)śayā eva sarvatragāḥ ? netyāha| kiṁ tarhi ?

teṣāṁ sahabhuvo dharmāḥ prāptivarjyāśca sarvagāḥ||

ye sarvatragānuśayasahabhuvo vedanādayo dharmāḥ, jātyādayaśca tehi('pi) sarvatragāstadekaphalatvāt||

teṣāṁ punaraṣṭānavatīnāmanuśayānāṁ kati sāsravālambanāḥ katyanāsravālambanāḥ ? tadārabhyate-

[282] kāṅkṣāmithyādṛgābhyāṁ ca miśrā'vidyātha kevalā|
nirodhamārgadṛggheyāḥ ṣaḍete nirmalekṣiṇaḥ||

nirodhamārgadarśanaheyā mithyādṛṣṭivicikitsā tatsaṁprayuktā cāvidyā sahāveṇikyā'vidyayā| ityete dhātau dhātau ṣaḍanuśayā anāsravālambanāḥ| śeṣāḥ sāsravālambanāḥ||

athaite nirmalālambanāḥ kati katyuparamamālambyante, kati bhūmipratipakṣaṁ ca ? taducyate-

[283] svabhūmereva nirvāṇaṁ mārgastha(rgaḥ ṣa)nna(ṇṇa)vabhūmikaḥ|
taddṛśyaviśa(ṣa)yo'nyo'nyo hetutvāddhetubhāvataḥ||

svabhūminirodha eva nirodhālambanānāṁ mithyādṛṣṭyādīnāmālambanam| kāmāvacarāṇāṁ kāmāvacaraṇi(ni)rodhaḥ| evaṁ yāvadbhavāgrabhūmikānāṁ bhavāgrasyaiva| mārgālambanānāṁ tu kāmāvacarāṇāṁ sarva eva svabhūmikāḥ kleśāḥ mārga ālambanam| yo'pyasau rūpārūpyapratipakṣaḥ, rūpārūpyāvacarāṇāmapyaṣṭamūmikāṇāṁ(nāṁ) mithyādṛṣṭyādīnāṁ navabhūmi-ko'nvayajñānapakṣyo mārga ālambanaḥ| kiṁ punaḥ kāraṇaṁ mithyādṛṣṭyā nirodhaḥ paricchinna ālambyate, na mārgeṇa ? taducyate| ‘hetutvāddhetubhāvataśca|’ mārgo hi parasparahetukaḥ, na tu nirodha ityasti viśeṣaḥ||

atha kasmādrāgapratighamānā dṛṣṭiśīlavrataparāmarśo ca nānāsravālambanā iṣyante ? tatrāpadiṣyate-

[284] na rāgaḥ śaktyahetutvānna dveṣo[']naparādhataḥ|
namāno'tipraśāntatvānna bhāvatvād dṛśo'parāḥ||

tatra rāgastāvadyadyanāsravālambanaḥ syānnirvāṇābhilāṣapravṛttatvātkuśaladharmacchandavat, na yogiṇāṁ(nāṁ) varjanīyaḥ syāt| dveṣo'pyapakāravastunyutpadyate, mokṣastu sarvaduḥkhoparamādupakārī| māno'pyapraśāntatvādunnatilakṣaṇaḥ, nirmalāstu dharmāstadapaghātinaḥ| parāmarśī ca yadyanāsravālambanau syātāṁ samyagdṛṣṭitvaṁ pratipadyeyātām| tasmātpūrvoktā evānuśayā nirmalagocarāḥ||

athaiteṣāmaṣṭānavateranuśayānāṁ katyālambanato'nuśerate kati saṁprayogataḥ ?

[285] sarvago'nuśayaḥ kṛtsnāmanuśete svadhātugaḥ|
svāmālambanato bhūmiṁ svanikāyaṁ tvasarvagaḥ||

dvividhāḥ khalu sarvagāḥ| svadhātubhūmisarvagāḥ, visabhāgadhātubhūmisarvagāśca| asarvagā api dvividhāḥ| sāsravālambanāḥ, anāsravālambanāśca| tatra te ye'nuśayāḥ svadhātubhūmisarvatragāste sakalāmeva pañcaprakārāṁ svadhātubhūmimālambanato'nuśerate| ye tvasarvatragāḥ sāsravālambanāste svabhūmau svanikāyamālambanato'nuśerate| duḥkhadarśaṇa(na)prahātavyāḥ duḥkhadarśaṇa(na) prahātavyameva nikāyaṁ yāvadbhāvanāprahātavyā bhāvanāprahātavyameveti||

ālambanataśca
[286] asvīkārādvipakṣatvānnordhvabhūmārgagocaraḥ|

ālambanato'nuśerata iti vartate| kiṁ kāraṇam ? anyabhūmikasyānāsravasya ca vastunaḥ ‘asvīkārādvipakṣatvā’cca| ātmadṛṣṭitṛṣṇābhyāṁ hi svīkṛte vastunyanuśayo'nuśayitumutsahate| anāsrave tu vastunyūrdhvabhūmika(ke) ca pravṛttireva satkāyadṛṣṭitṛṣṇayornāstīti nna(na) tatrānuśerate|

saṁprayogini(ṇi) tu svasminnahīne saṁprayogataḥ||

anuśerata ityadhikṛtam| yo yena dharmeṇānuśayaḥ saṁprayuktaḥ sa tasminsaṁprayogiṇi saṁprayogato'nuśerate yāvadaprahīṇo bhavatīti ‘tu’ śabdo viśinaṣṭi| tataścedamapi siddhaṁ bhavati-anāsravālambanā visabhāgadhātubhūmyālambanāśca saṁprayogata evānuśerate| sāsravālambanāḥ svabhūmāvālambanataḥ saṁprayogataśceti||

kutaḥ punarete'nuśayā ucyante ? taducyate| prāgāviṣkṛtametatprasaṅgāgataṁ na tu sūtritamita(ti)| tadidānīṁ sūtragataṁ pradarśyate |

[287] dhātrīvastramalanyāyaiḥ khacarāmbucarakramaiḥ|
ete'nuśerate yasmāttasmādanuśayāḥ smṛtāḥ||

itaśca,
[288] svairiṣṭādibhinā(rā)kāraiḥ paramāṇukṣaṇeṣvapi|
yato'nuśerate caiti(te) tataścānuśayā matāḥ||

tatra rāgastāvadiṣṭākāreṇa khaṇḍakṣīrabhakṣaṇavat| dveṣastvaniṣṭākāreṇa kāñjikakodravaudanabhakṣaṇavadityevamādi| paramānu(ṇu)ṣu kṣaṇeṣu ca sūkṣmeṣvekeṣvapyanuśerata ityanuśayāḥ| niruktanyāyena pūrvaṁ vā prāptimutsṛjya paścātsamudācārato'nuśerata ityanuśayāḥ| anya[t] pūrvameva vyākhyātamiti||

abhidharmadīpe vibhāṣāprabhāyāṁ vṛttau pañcamasyādhyāyasya prathamaḥ pādaḥ||

pañcamādhyāye

dvitīyapādaḥ|

athaiṣāmaṣṭānavateranuśayānāṁ katyakuśalāḥ katyavyākṛtāḥ ? tadārabhyate-

[289] ādyaṁ dṛṣṭidvayaṁ kāme nivṛtāvyākṛtaṁ matam|
dhātudvaye tu sarve'pi nivṛtāvyākṛtā malāḥ||

kāmadhātau tāvat| satkāyāntargrāhadṛṣṭī tatsaṁprayuktāvidye nivṛtāvyākṛte| satkāyadṛṣṭistāvaddānaśīlabhāvanābhiraviruddhatvātkuśalamūlasamucchedavairodhikatvācca nākuśalā| viparītākāratvānna kuśalā| tṛṣṇāvadakuśaleti cet| na| tṛṣṇāprakarṣe sarvākāryapravṛttidarśaṇā(nā) t| antargrāhadṛṣṭirapi janmocchedapravṛttatvānnirvāṇavirodhinī saṁvegānukūlā ceti nākuśalā| yathoktaṁ bhagavatā-“yeyaṁ dṛṣṭiḥ sarvaṁ me na kṣamata itīyaṁ dṛṣṭirasaṁrāgāya na saṁrāgāya” iti| tathoktam-idamagryaṁ bāhyakānāṁ dṛṣṭikṛtānāṁ yaduta no ca syānna ca me syānna bhaviṣyāmi na me bhaviṣyati” iti| rūpārūpyadhātvoḥ ‘sarve'pi nivṛtāvyākṛtā malāḥ|” samādhisamāpattyupahatatvā[t] na śaknuvanti nivartayitum| kuśalāstu dharmā avyābādhaphalatvādvipākaṁ janayitumutsahante||

[290] kāmeṣvakuśalāḥ śeṣāḥ

satkāyāntargrāhadṛṣṭitatsaṁprayuktā'vidyāvarjitāḥ kleśāḥ kāmadhātāvakuśalāḥ, savyābādhaphalanirvartakatvāt|

ebhyaḥ punaḥ katyakuśalamūlāni kati neti ? taducyate-

rāgadveṣatamāṁsyataḥ|
trīṇyevāśubhamūlāni pañcakāraṇayogataḥ||

ye dharmā akuśalāścākuśalamūlaṁ ca darśanabhāvanāheyāśca pañcaprakārāśca ṣaḍvijñānakāyikāśca ta evākuśalamūlānīṣyante||

kiṁ punaryathā[']kuśalaṁ(lāni) anuśayānāṁ mūlāni santyevamavyākṛtānāmapi santīti ?

[291] avyākṛtadvayasyāpi trīṇi mūlāni tatsamāḥ|
avidyā dhīśca tṛṣṇā ca na kāṅkṣāmānadṛṣṭayaḥ|

“trīṇi khalvavyākṛtamūlāni, avyākṛtā'vidyā tṛṣṇā prajñā” iti kāśmīrāḥ| hetvartho hi mūlārthaḥ| anivṛtāvyākṛtā ca prajñā hetutvena vartata ityasāvapyavyākṛtamūlam| vicikitsā nāvyākṛtamalam| na ca mānaḥ||

[292] calatvādūrdhvavṛttitvādavyāpitvādyathākramam|

calā hi vicikitsā pratiṣṭhārthaścamūlārthaḥ| ūrdhvavṛttirunnatalakṣaṇo mānaḥ, adhogamanavṛttīni ca mūlāni| na caitau kleśau ṣaḍvijñānakāyikau| tasmādavyāpitvānna mūleṣu vyavasthāpyete|

avyākṛtā[:] tṛṣṇādṛṣṭimānāvidyā iti bahirdeśīyakāḥ, dhyāyisūtrokteḥ| trayo hi dhyāyinaḥ-tṛṣṇādṛṣṭimānottaradhyāyibhedāt| sarve ca te'vidyāvaśādbhavantīti catvāryeva iti|

etacca na te| kasmā[t] ?

sūtrasyārthāparijñānādaheturdhyāyicodanāt||

na khalveṣā dhyāyitritvacodanā'vyākṛtamūlanirdeśaparāḥ (rā)| kiṁ parā tarhyeṣāḥ(ṣā) ? yogināṁ vipattidhyānādhimokṣavyāvṛttipareti pūrvoktameva sādhuḥ||

atha yāni sūtre caturdaśāvyākṛtavastūnyuktāni, kiṁ tāni kuśalākuśalapakṣāvyākaraṇādavyākṛtavastūni ? netyāha| kiṁ tarhi ? sthāpanīyatvāt|

[293] praśnavyākaraṇānyākhyaccatvāri vadatāṁ varaḥ|
śiṣyānāṁ(ṇāṁ) vādaśikṣārthaṁ sthitīnāṁ ca catuṣṭayīm||

trīṇi khalu kathāvastūnyārabhya catvāri vyākaraṇānyāvabudhya catasraśca sthitīravagamya vigṛhya sabhāyāṁ pañcabhiravayavaiḥ svapakṣaṁ pratiṣṭhāpya vādaḥ karaṇīyo nāto'nyathā ityatra viniścayāt||

kāni punastāni catvāri vyākaraṇāni ? kāśca tāścatasraḥ sthitayaḥ ? tadavadyotyate-

[294] ekāṁśākhyaṁ vibhajyākhyaṁ pṛcchākhyaṁ sthāpyameva ca|
maraṇaprasavotkarṣajīvadravyānyatādivat||

tatraikāṁśavyākaraṇam-ki(kiṁ) yaḥ kaścijjāyate sarvosau mṛ(mri)yate? omiti vācyam| atha yaḥ kaścinmriyate sarvosau jāyata iti ? vibhajya vyākartavyam-kṣīṇāsravo na jāyate'nyaḥ sarvoṁ jāyate| kiṁ manuṣyo viśiṣṭo'tha hīna iti ? paripṛcchya vyākartavyam-kānadhikṛtya pṛcchasi ? devāṁstiryagādīnvā ? yadi devānārabhya hīna iti vācyam| atha tiraścaḥ śreṣṭha iti vyākartavyam| kimanyaḥ skandhebhyaḥ puruṣo vā'nanya iti ? eṣa praśnaḥ sthāpanīyaḥ, sadasatoranyānanyatvavyākaraṇāyogāt, khapuṣpasaugandhyadaurgandhyavyākaraṇavat||

sthitayaścatasro nirdiśyante|

[295] sthānavāditvasaṁjñaikā parikalpāhvayā parā|
anyā pratipadākhyā'nyā jñānavāditvasaṁjñitā||

kaściddhi vādī sthānāsthāne saṁbhavāsaṁbhavākhye saṁtiṣṭhate kaścinna saṁtiṣṭhate| prathamaḥ katthyaḥ(thyaḥ), dvitīyastvakathyaḥ| parikalpe saṁtiṣṭhate, yaḥ parikalpite dṛṣṭānte dārṣṭāntikārthaṁ(rthe) prasādhake saṁtiṣṭhate, sa ca kathyo yo na santiṣṭhate so'kathyaḥ| evaṁ pratipadi jñānavāditāyāṁ yaḥ santiṣṭhate sa kathyate| yastu na saṁtiṣṭhate sa durmatirakathyate|

idamidānīṁ vaktavyam| atha kenānuśayena kasminvastuni saṁyuktaḥ ? tatra tāvadvastu kṣetravastvādipañcaprakāram| tadiha saṁyogavastvadhikṛtaṁ veditavyam| ta[d] dvividhamāśrayālambananaiyamyena prakāranaiyamyena ca|

tatrāśrayālambananaiyamyena tāvaccakṣurvijñānakāyikairanuśayaiḥ, rūpeṣvālambanataḥ saṁyuktaḥ| tatsaṁprayukteṣu saṁprayogataḥ| te ca manodharmāyatane| evaṁ yāvatkāyavijñānikairyathāviṣayamālambanataḥ, tatsaṁprayukteṣu saṁprayogataḥ| manovijñānakāyikairdvādaśasvāyataneṣvālambanataḥ| saṁprayukteṣu saṁprayogataḥ| ityāśrayālambananiyamaḥ|

prakāranaiyamyena tu duḥkhadarśanaprahātavyaiḥ sarvatragaiḥ pañcasu nikāyeṣvālambanataḥ saṁyuktaḥ| tatsaṁprayukteṣu saṁprayogataḥ| asarvatragaistu svanaikāyikeṣvālambanataḥ| saṁprayukteṣu saṁprayogataḥ| ityevaṁ sarvatra yathāsaṁbhavaṁ vaktavyam||

athedānīmatītānāgatapratyutpannanaiyamyena kaḥ pudgalaḥ kasminvastuni katamenānuśayeṇa(na) saṁyuktaḥ ? tadidamudbhāvyate-

[296] mānapratighasaṁrāgairvartamāno'jjhitakriyaiḥ|
jātā yatrāprahīṇāśca saṁyuktastatra vastuni||

ete hi mānapratigharāgāḥ svalakṣaṇakleśāḥ sadvastuviṣayatvāt| sāmānyalakṣaṇakleśāstu dṛṣṭivicikitsādyāḥ| ata ete mānādayo'tītāḥ pratyutpannāśca yasminvastunyutpannā na ca prahīṇāstasminvastuni taiḥ saṁprayukto veditavyaḥ| nahyete sarvasya sarvatrotpadyante svalakṣaṇakleśatvāt||

[297] ajātairmāṇa(na)sairetaiḥ sarvatrānyaiḥ svakādhvikaiḥ|
sarvatrājaistathā śeṣaiḥ saṁyuktā skandhasantatiḥ||

yathā(trā)prahīṇā iti vartata(te)| yasya khalu yo'tītaḥ kleśaprakāraḥ prahīṇo'nāgato'pi| ato ye mānarāgadayo nāgatā na prahīṇāstaiḥ sarvasmiṁstraiyadhvike vastuni saṁyuktaḥ| tadālambanānāmutpattisaṁbhavānmānasānāṁ ca traiyadhvaviṣayatvāt| ato'nyai rāgādibhiranāgatairaṇā(nā)gata eva vastuni saṁyukto'tītairatīta eva pratyutpannaiḥ pratyutpanna eva| mānasebhyo hyanye pañcavijñānakāyikāḥ| tataḥ siddhaṁ bhavatyatītapratyutpannairapi mānasairasvādhvike'pi vastunyaprahīṇaiḥ saṁyuktaḥ syānna ca kevalaṁ mānasairevānāgatairebhiḥ sarvatra| kiṁ tarhi ? pañcavijñānakāyikairapi| anutpattidharmikaistu pañcavijñānakāyikaiḥ sarvatra traiyadhvikairvastuni saṁyuktaḥ, tadviṣayasyātītānāgatapratyutpannatvāt| sāmānyakleśaistu dṛṣṭivicikitsā'vidyākhyaistraiyadhvikairapi sarvasmiṁstraiyaghvike vastuni saṁyuktaḥ, teṣāṁ sāmānyakleśatvādyāvadaprahīṇā ityanuvartate|

kathaṁ punargamyate'tītādiṣu vastuṣu rāgādaya utpadyante taiśca tatra saṁyukto bhavatīti ? sūtrādeva hi| bhagavatoktam-“trayaśchandarāgasthānīyā dharmāḥ| atītāśchandarāgasthānīyā dharmāḥ, anāgatapratyutpannāḥ| atītāṁśchandarāgasthānīyāndharmānpratītyotpadyate cchandaḥ| utpanne cchande saṁprayuktastairdharmairvaktavyo na visaṁyuktaḥ |” tathā-“yasmin rūpe'tītānāgatapratyutpanne utpadyate'nunayo vā pratigho vā|” ityevamādi|

kaḥ punaratra saṁyujyate ? yadā śūnyāḥ sarvasaṁskārāḥ, nityena dhruvena(ṇa) śāśvatenāvipariṇāmadharma(rme)ṇātmanā'tmīyena vā ? yathoktam-“asti karmāsti vipākaḥ kārakastu nopalabhyate ya imāṁśca skandhān pratinikṣipyānyān skandhān pratisaṁdadhātītyanyatra dharmasaṁketāt” iti vistaraḥ|

tatra pratisamādhānam-‘saṁyuktā skandhasantatiḥ|’ skandhasantatau hi skandhalakṣaṇasantānaikatvābhimānāt, saṁṣṛtyā sattvasaṁjñaptirityadoṣaḥ||

trayātpunaretasmāt-
[298] dvayamevātra niṣpannaṁ tṛtīyaṁ tūpacārataḥ|

vastusaṁyo nākhyaṁ dvayaṁ paramārthato vidyate sattvākhyastu tṛtīyo'rthaḥ saṁvṛtyā vidyata iti|

kutaḥ punaretad dvayaṁ paramārthato vidyate ? taducyate-

sadasaddhetuno(tā) yasmānmadhyasthaiśca parigrahāt||

śubhāśubhaphalaṁ karmanaiyamyād guṇadoṣaphalaniyamyatāḥ(tā)| kiñca, ‘madhyasthaiśca parigrahāt|’ madhyasthā ucyante vītakleśāḥ| taiḥ śubhaṁ ca śubhato'śubhaṁ cāśubhataḥ, guṇāśca guṇataḥ doṣāśca doṣataḥ parigṛhītaḥ| tatphalaṁ ceṣṭamiṣṭataḥ parigṛhītamaniṣṭaṁ cāniṣṭataḥ| iti siddhaṁ dvayaṁ pariniṣpannaṁ tṛtīyaṁ tūpacārata iti|

yuktaṁ tāvadidam| yadidaṁ pratyuktaṁ vastuhetupratyayātpratītyotpannaṁ paramārthato vidyate pratyātmavedanīyatvāt, tadālambanāśca rāgādayaḥ dravyataḥ santīti| yatpunaridamuktamatītānāgate vastuni traiyadhvikairanuśayaiḥ saṁyukta iti tadetatsāhasamāhopuruṣikamātram| kaḥ punaretadatītānāgatādi dravyato'bhivāñcchatītyāhābhidhārmikāḥ||

catvāraḥ khalviha pravacane vādinaḥ| katame catvāraḥ ? tadapadiśyate-

[299] sarvamasti pradeśo'sti sarvaṁ nāstīti cāparaḥ|
avyākṛtāstivādīti catvāro vādinaḥ smṛtāḥ||

tatra sarvāstivādā(da)syādhvatrayamasti sa dhruvatrayamiti| vibhajyavādinastu dārṣṭāntikasya ca pradeśo vartamānādhvasaṁjñakaḥ| vaitulikasya ayogaśūnyatāvādinaḥ sarvaṁ nāstīti| paudgalikasyāpi avyākṛtavastuvādinaḥ pudgalo'pi dravyato'stīti|

atra punaḥ
[300] ebhyo yaḥ prathamo vādī bhajate sādhutāmasau|
tarkābhimāninastvanyeyuktyāgamabahiṣkṛtāḥ||

yaḥ khalveṣa prathamo vādī sarvāstivādākhyaḥ, eṣa khalu yuktyāgamopapannābhidhāyitvātsadvādī| tadanye bādino dārṣṭāntikavaitulikapaudgalikāḥ na yuktyāgamābhidhāyinaḥ, tarkābhimāninaste| mithyāvāditvādete lokāyatikavaināśikanagnāṭapakṣe prakṣeptavyāḥ| ityataśca sarvaṁ sarvagatamupadarṣa(rśa)yiṣyāmīti||

kaḥ punarayaṁ sarvāstivādī sādhutā(tāṁ) bhajate ? tadidamavadyotyate| eṣa khalu vādī

[301] icchatyadhvatrayaṁ yasmā[t] kṛtyataśca dhruvatrayam|
sarvāstivāda ityuktastasmādādyaścaturvidhaḥ||

khalveṣa sarvāstivādaścaturdhā bhedaṁ pratipannaḥ| katham ? tadārabhyate-

[302] bhā[vāṅkā']nyathikākhyau dvāva[va]sthā'nyathiko paraḥ|
anyathā'nyathikaścānyaḥ, tṛtīyo yuktivādyataḥ||

tatra bhāvānyā(nya)thiko bhadantadharmatrātaḥ| sa hyevamāha-dharmasyādhvasu pravartamānasyānāgatādibhāvamātramanyathā bhavati| na dravyānyathātvam| yathā suvarṇasya kaṭakādisaṁsthānāntareṇa kṛ(kri)yamāna(ṇa)sya pūrvasaṁsthānanāśe suvarṇanāśaḥ| kṣīrasya vā dadhitvena pariṇamato yathā rasavīryavipākaparityāgo na varṇasyeti| tadeṣa vārṣagaṇyapakṣabhajamānatvāttadvargya eva draṣṭavyaḥ| yasmāt eṣo'vasthitasya dravyasya jātilakṣaṇasya samudāyarūpasya vā'nyathā'nyathāvasthānalakṣaṇaṁ pariṇāmamicchati|

lakṣaṇānyathiko bhadantaghoṣaka iha paśyatyatīto dharmo'tītalakṣaṇena yukto'nāgatapratyutpannalakṣaṇābhyāmaviyuktaḥ, evamanāgatapratyutpannāvapi| yathā puruṣaḥ ekasyāṁ striyāṁ rakto'nyāsvaviraktaḥ| tadasyāpyadhvasaṁkaro bhavatyekasya dharmasya trilakṣaṇayogābhyupagamāt| eṣo'pi puruṣakāraṇi(?)vāgurāyāṁ praveśayitavyaḥ|

avasthā'nyathiko bhadantavasumitraḥ| sa khalvāha-dharmo'dhvasu pravartamāno'vasthāmavasthāṁ prāpyā'nyathā'nyathā'stīti nirdiśyate| avasthāntaraviśeṣavikārātsvabhāvāparityāgācca| yathā nikṣepavartikaikāṅkavinyastaiketyucyate, saiva śatāṅke śataṁ sahasrāṅke sahasramiti|

anyathā'nyathiko bhadantabuddhadevaḥ| sa brūte| dharmo'dhvasu pravartamānasyā(-mānaḥ) pūrvāparamavekṣyānyathā cānyathā cocyate| naivāsya bhāvānyathātvaṁ bhavati dravyānyathātvaṁ vā| athaikā strī pūrvāparamapekṣya mātā cocyate duhitā ca| tadvaddharmo'nāgatapratyutpannamave(pe)kṣyātīta ityucyate| tathetaro'pītaradvayamapekṣyeti|

asyāpyekasyātītasyādhvanaḥ pūrvottarakṣaṇatra(dva)yamapekṣyādhvatritvāpattidoṣaprasaṅgaḥ|

tadebhyaścaturbhyaḥ sarvāstivādebhyastṛtīyaḥ sthaviravasumitraḥ pañcaviṁśatitattvanirāsī paramānu(ṇu)saṁcayavādonmāthīca| ityato'sāveva yuktyāgamānusāri[tvā]dāptaḥ prāmāṇika ityadhyavaseyam|

bhadantabuddhadevo'pi tīrthyapakṣyabhajamānatvānna parigṛhyate|

bhadantaghoṣako'pyadhvasaṁkaravāditvādekaikasyādhvano'dhvatrayalakṣaṇabhāgbhavati|

ityatastṛtīya evāpadoṣaḥ| yasmāt-

[303] kāritreṇādhvanāmepa vyavasthāmabhivāñchati|
tatkurvanvartamāno'dhvā kṛte'tīto'kṛte paraḥ||

ye khalu bhagavatoktāḥ svabhāvasiddhāstraiyādhvikā dharmā atītānāgatapratyutpannāsteṣāmayamācāryaḥ kriyādvāreṇāvasthābhedamicchatyajahatsvarūpo hetusāmagrīsannidhānaprabodhitaśaktiḥ| kriyāvā[n] hi saṁskāro vartamāna ityucyate| sa eva tyaktakriyo'tīto'nupāttakriyo'nāgataḥ| ityevaṁ ca sati kālatrayasyaikādhikaraṇyamekādhiṣṭhānavyāpāraparicchedyatvaṁ copapannam| anyathaikaḥ (ka)dravyajātinimittābhāve vaiyadhikaraṇye sati kālatrayasaṁbandhābhāvaḥ prāpnuyāditi |

atrāha codakaḥ-na, atītānāgatasyārthasya prajñaptyā vyapadeśasiddheḥ| na, paramārthadravyābhāve niradhiṣṭhānaprajñaptivyapadeśānupapatteḥ| vartamānāpekṣyastadvyapadeśa iti cet| na| vartamānasvarūpasthitiśaktikriyābhāve sattvānupapatteḥ, sadasatorapekṣāsaṁbandhābhāvācca| sattvalakṣaṇamidānīmeva dyotyate atītādīnāṁ padārthānām-

[304] buddhyā yasyekṣyate cihnaṁ tatsaṁjñeyaṁ caturvidham|
paramārthena saṁvṛtyā dvayenāpekṣayā'pi ca||

yasya khalvarthavastuna(naḥ) svabhāvasiddhasvarūpasyāviparītākārayā dharmopalakṣaṇayā paricchinnaṁ lakṣaṇamupalakṣyate tatsa[d]dravyamityucyate| tatpunaḥ sat pratibhidyamāna(naṁ) caturvidhaṁ bhavati|

paramārthena yannityaṁ svabhāvena saṁgṛhītaṁ na kadācitsvamātmānaṁ jahāti, viśiṣṭajñānābhidhānāpauruṣeyaviṣayisaṁbandhaṁ tatparamārthasadityucyate|

yatpunaraṇe(ne)kaparamārthasatyapṛṣṭhena byavahārārthaṁ prajñaptirūpatayā nirdiśyate tatsaṁvṛtisat| tadyathā dhaṭapaṭavanapugdalādika[m]|

kiñcidubhayathā| tadyathā pṛthivyādi| kiñcitsattvā pekṣayā pitṛputraguruśiṣyakartṛkriyādi||

atha yadidamuktaṁ dravyasanto'totānāgatā'dhvasthā dharmā iti tadāgamayuktyanabhidhānādabhidhānamātram| tasmādāgamayuktibhyāmupapādyo'yamartha ityata idaṁ pratijñāyate-

[305] sadatītāsamutpannaṁ buddhoktervartamānavat|
dhīnāmagocaratvacca tatsattvaṁ vartamānavat||

uktaṁ hi bhagavatā-“asti bhikṣavo'tītaṁ rūpaṁ nocedatītaṁ rūpaṁ abhaviṣyanneme sattvā atīte rūpe samarañjyantaḥ| yasmāttarhyastyatītaṁ rūpaṁ tasmādime sattvā atīte rūpe saṁrañjyante|” evamanāgatapratyutpanna(nnaṁ) ceti vācyam| vibhaktipratirūpako'yaṁ nipāta iti cet| na| vartamāne'pi tatprasaṅgāt| kriyāvacanena cottarapadena pūrvasya kriyāvacanasyaiva padasya sāmānādhikaraṇyāt|

punaścoktaṁ bhagavatā-“rūpamanityamatītānāgatam, kaḥ punarvādaḥ pratyutpannasya ? evaṁdarśī śrutavānāryaśrāvako'tīte rūpe'napekṣo bhavatyanāgataṁ rūpaṁ nābhinandati| pratyutpannasya rūpasya nirvide virāgāya nirodhāya pratipanno bhavati| atītaṁ cedrūpaṁ nābhaviṣyanna śrutavānāryaśrāvako'tīte rūpe'napekṣo'bhaviṣyat; yasmāttarhyastyatītaṁ rūpaṁ tasmācchrutavānāryaśrāvakaḥ atīte rūpe'napekṣo bhavati” iti vistaraḥ|

tathoktam-yacchāriputra karmābhyatītaṁ kṣīṇaṁniruddhaṁ vigataṁ vipariṇataṁ tadastīti| taccet karma śāriputra nābhaviṣyannehaikatīyastaddhetoḥ tatpratyayādapāya durgativinipātaṁ kāyasya bhedānnarakeṣūpapatsyate” iti vistaraḥ| tadāhitacittabhāvanāṁ sandhāya vacanādadoṣa iti ce[t]| na| uktottaratvāt| uktottaro hyeṣa vādaḥ| kiṁ tilapīḍakavatpunarāvartase ?

kiñca, bhāvanābhāvyamānacittayoḥ svarūpaśaktikriyānupapatteḥ puṣṭavāsitatailavat, anyānanyatvādivakṣyamāna(ṇa)doṣācca|

paramārthaśūnyatāsūtrādasaditi cet| na| tadarthāparijñānāt| tata evānāgatādyastitvasiddheśca| tatraitat syāt-paramārthaśūnyatā sūtre bhagavatā vispaṣṭamanāgatādināstitvaṁ pradarśitam| tatra hyaktam-“cakṣurūtpadyamānaṁ na kutaścidāgacchati, nirudhyamānaṁ na kvacitsaṁnicayaṁ gacchati” iti vistaraḥ| atītānāgatasadbhāve cāgatigatidoṣo(ṣā)bhyupagamaḥ prāpnotīti|

etacca na| kutaḥ ? sūtrārthāparijñānāt| ata evānāgatādyastitvasiddheśca|

sūtrasya tāvadayamarthaḥ| yaduktam-“cakṣurutpadyamānaṁ na kutaścidāgacchati, nirudhyamānaṁ na kvacitsaṁnicayaṁ gacchati” iti tadvedoktavādavidhipratiṣedhārthaṁ sāṁkhyamatavyudāsārthaṁ ca|

vede hyaktam-“pañcatvamāpadyamānasya cakṣurādityādāgataṁ punastatraiva prativigacchati| śrotramākāśam| ghrāṇaṁ pṛthivīm| jihvā āpaḥ| kāyo vāyum| manaḥ salilaṁ somamityarthaḥ|” tatpratiṣedhārthaṁ bhagavānavocat- “cakṣurutpadyamānaṁ na kutaścidāgacchati” iti vistaraḥ|

sāṁkhyāḥ khalvapyācakṣate-“cakṣuṣpradhānādāgacchati tatraiva ca punarvigacchati” iti| tannirāsārtha ca bhagavānavocat-“cakṣarutpadyamānaṁ na kutaścidāgacchati|” adeśapradeśasthāḥ khalvanāgatātītaparamāṇvavijñaptisaṁjñitā dharmaḥ(rmāḥ) iti tadāgamanagamanānupapattiḥ|

kastarhi vākyārtha|-“abhūtvā bhavati| bhūtvā ca prativigacchati” iti ? dvividhaṁ hi cakṣurdravyasadeva paramārthasato yadaprabuddhamubhayam (?)| anyatprabuddhamanu(-ddhamu ?)pāttakriyam| pūrvaṁ taddhetūnpratītya kriyāmupādatte prabudhyata ityarthaḥ| upāttakriyaṁ ca dvitīyam| taddhi kriyāmujjhatprativigacchatītyuktaṁ bhavati|

sāṁkhyamataniṣedhārthaṁ vā| sāṁkhyānāṁ khalvekaṁ kāraṇaṁ nityaṁ svāṁ jātimajahattena tena vikāraviśeṣātmanā bhūtvā bhūtvā'nyenānyena kāryaviśeṣātmanā pariṇamatīti| tatpratiṣedhārthaṁ bhagavānavocat-“cakṣurutpadyamānaṁ na kutaścidāgacchati nirudhyamānaṁ na kvacitsaṁnicayaṁ gacchati” iti| cakṣurabhūtvā vartamāne'dhvani kṣaṇamātraṁ kriyārūpamādaya tyaktvā punaradarśanaṁ gacchati|

kiñcānyat, ata evānāgatāstitvasiddheḥ| yaduktamasminneva sūtre cakṣurutpadyamānaṁ na kutaścidāgacchati” ityatraitadādarśitam| sadidaṁ cakṣurantaraṅgabahiraṅgakāraṇasāmagrīsannidhānopādhivaśena kriyāmupādadānaṁ na kutaścidāgacchati| kutaḥ punastatsattvamiti cet| mukhyasattāviṣṭe kartari śānacovidhānānnirudhyamānavaditi| tasmā[d] durvihitavetāḍotthānavat sautrāntikaiḥ svapakṣopaghātāya sūtrametadāśrīyate|

evaṁ tāvadāgamātsiddhamadhvatrayāstitvam|

yuktito'pi-‘dhīnāmagocaratvācca tatsattvaṁ vartamānavat|’ tadākārayā khalu buddhyā yasyārthasya svasāmānyalakṣaṇaṁ paricchidyate, yaśca buddhoktanāmakāyadharmakāyābhyāṁ(bhyā)mabhidyotyate sa paramārthato vidyate| katham ? vartamānacakṣūrūpādivat| jñānajñeyābhidhānābhidheyasaṁbandha[:] khalvakṛtakaiti śiṣṭāt(:) pratipadyante||

asadālambanā'pi buddhirastīti cet| atrāpadiśyate-

[306] nāsadālambanā buddhirāgamādupapattitaḥ|

āgamastāvat-“cakṣuḥ pratītya rūpaṁ cotpadyate cakṣurvijñānaṁ yāvanmanaḥ pratītya dharmāṁścotpadyate manovijñānam| etāvaccaitatsarvamasti” ityuktaṁ bhagavatā| tatra manovijñānaṁ traiyadhvikāsaṁskṛtadharmaviṣayā[yama], pañcavijñānakāyāḥ pratyutpannapañcaviṣayālambanāḥ| na tu kvacidasā(sa) [dā]lambanamuktaṁ nāpi tadastīti tadviṣayabuddhyabhāvaḥ|

tathoktam-“yadva(du)ta loke nāsti tadahaṁ drakṣyāmi” iti vistaraḥ|

tathā-“trayāṇāṁ sannipātaḥ sparśaḥ| sahajātā vedanā” iti vistaraḥ| etenābhidhānābhidheyasaṁbandhaḥ pratyuktaḥ| tadevaṁ sati sūtre'sminmaghyamāpratipatpradarśitā| yaduta-kenacitprakāreṇa śūnyāḥ saṁskārāḥ mithyāparikalpitena puruṣālayavijñānābhūtaparikalpādinā| kenacidaśūnyāḥ, yaduta-svalakṣaṇasāmānyalakṣaṇābhyāmiti| yathā kātyāyata(-ya)na sūtre-“lokasamudayaṁ jñātvā yā loke nāsti tā sā na bhavati| lokanirodhaṁ jñātvā yā loke'sti tā sā na bhavati itīmau dvāvantau parityajya maghyamayā pratipadā tathāgato dharmaṁ deśayati|” na caitad dva [yama]stināstitvākhyamekādhikaraṇaṁ virodhādupapadyate na ca niradhiṣṭhānam| nāpi khapuṣpaśūnyādhiṣṭhitam|

yuktirapi| jñānajñeyābhidhānābhigheyasaṁbandhasyākṛtakatvāt| nāstiśaśaviṣāna(ṇa)mityasya jñānasyābhidhānasya cāsadviṣayatvamiti cet| tatra brūmaḥ-

anyāpekṣye'tha saṁbandhaprtiṣedho'śvaśṛṅgayoḥ||

yo'yaṁ nāsti śaśaviṣāṇādipratiṣedho'sya tarhi kiṁ pratiṣedhyam ? yadyasadālambanā buddhirnāstyabhidhānaṁ vā nirabhedheyamiti ? atrāpadiśyate| ‘anyāpekṣye'tha saṁbandhapratiṣedhaḥ|’ kāryakāraṇādistrividhaḥ saṁbandho'tra goviṣāṇādiṣu pūrvadṛṣṭaḥ śaśaviṣāṇādiṣu pratiṣiddhyate| śaśaṣi(śi)romātrakākāśadhātusaṁbandhadarśaṇā(nā)dyadi śaśaśirasyā(sya)pi viṣāṇama viṣyattadvadevopalapsyata| na copalabhyate| tasmātsaṁbandhāntarāpekṣaṁ śaśaviṣāṇaśabdagaḍumātraṁ nañā saṁbandhyantarasaṁbandhabuddhyapekṣeṇāvadyotyate, na tu kiñcidabhidhānamabhidheyaṁ vā pratiṣedhyātmanaḥ(nā) śrīyata iti siddhaṁ sarvā buddhiḥ sadviṣayeti|

etenājātaṁ ghvastaṁ ca goviṣāṇaṁ pratyuktam| gośirasā(śiro)mātramākāśadhātuveṣṭita(taṁ) dṛṣṭvāḥ(ṣṭvā) janiṣyate dhvastaṁ vā goviṣāṇamiti draṣṭavyam|

trayodaśāyatanapratiṣedhabuddhiviṣayād astitvādasadālambanā buddhirastīti cet| na| bhagavataiva vāgvastumātrametaditi nirṇītatvāt| uktaṁ hi bhagavatā hastatāḍo(lo)pame sūtre-“etāvatsarvaṁ yaduta cakṣū rūpaṁ ca yāvanmano gharmāṁśca| yaḥ kaścidetad dvaya pratyākhyāyā[nya]d dvayaṁ jñeyamabhidheyaṁ vā kalpayet vāgvastumātramevāsya syāt| pṛṣṭo vā na saṁprajānīyāduttare vā saṁmohamāpadyeta| yathāpi tadaviṣayatvāt|” iti|

kiñca, astiśaśaviṣāṇābhidhānābhidheyavannāstyuktirapi vāgvastumātraṁ viṣāṇākhyābhidheyārthasaṁbandhavihīnam| etena ṣaṣṭhaḥ skandhaḥ pratyuktaḥ| kiñca, pañcaskandhaviṣayaviparītajñānapratiṣedhāt| alātacakrabuddhipratiṣedhavat, dvicandrabuddhipratiṣedhavacca| uktaṁ hi bhagavatā-“ye kecidātmeti samanupaśyantaḥ samanupaśyanti sarve ta imāneva pañcopādānaskandhānsamanupaśyantaḥ samanupaśyanti” iti skandhaviṣaye caiṣā nityātmadravyabhrāntirityavadyotyate|

kiñca, nañaḥ sadasatpratiṣedhyaviṣayatvānupapatteśca| santaṁ tāvadarthaṁ na pratiṣeddhuma(m) samarthaḥ| yadi hi santamarthaṁ śaknuyātpratiṣeddhuṁ na rājāno hastyaśvaṁ vi(bi)bhṛyurṇa(rna) santi dasyava ityevaṁ brūyuḥ| ityukte dasyūnāmabhāva[:] syāt| na caitadasti| athāsantaṁ pratiṣedhayati, tenābhāvapratiṣedhādbhāva eva syāditi| tasmānnaño na goviṣāṇādi[:] nāpi śaśaḥ(śa) [viṣāṇādiḥ] pratiṣidhyate| kiṁ tarhi| śaśākāśadhātusaṁbandhabuddhyapekṣeṇa goviṣāṇādidravyāsaṁbandhabuddhayo'vadyotyante| siddhā sadālambanaiva buddhiḥ| evamanyatrāpi|

[307] rūpādau vastuni kṣīṇe satyevotpadyate matiḥ|
sā jñānasyāsanākārā śāstustathānyacittavat||

rūpādau khalvapivastunyabhyatīte satyeva buddhirutpadyate| na hyasadālambanā buddhirutpadyate| sadālambanā buddhirastītyupapāditam| na ca no dravyaṁ vinaśyatītyuktam| yadetada rūpādidravyaṁ pūrvānubhūtaṁ tadeva tatsmṛtyā gṛhyata ityupariṣṭādapi sādhayiṣyāmaḥ|

yā tarhi niruddhadevadattānusmṛtirdhaṭānusmṛtirvā sā kathaṁ jāyate ? atītānāga tayordevadattaghaṭaprajñaptyupādānayoriti| atra brūmaḥ| sāpi khalu sāvidyāsyāsadākārotpadyate sthānvā(ṇvā)dau puruṣādibuddhivat| niravidyasya tu śāstustattvākārā bhavati rūpādidharmamātrabuddhireva| tadyathā paracittavidaḥ svalakṣaṇākārā buddhirutpadyate| tatsāmarthyopādhi[va]śenānyathāpi jānīte| tadvattatsāmarthyeṇa bhāvinīṁ bhūtāṁ ca saṁjñā(jñāṁ) rūpādiṣu devadattaghaṭalakṣaṇāṁ pratipadyata iti||

itaśca sadatītānāgatam-
[308] harṣotpādabhayodvegasmṛtyutpatya(ttya)ṅgabhāvataḥ|

atītānāgataṁ hi mitramamitrau(traṁ) vā manasi kṛtvā harṣotpādabhayādayo'bhyupajāyante| te cānimittā na bhavitumarhanti| katham ? vartamānavat| | tadyathā sati vartamāne mitre'mitre vā harṣabhayādayo bhavanti nāsatīti tadvat|

kiñca,
sāṅgasya śaktyabhivyakteḥ sadīpaghaṭarūpavat||

vidyamānasya khalvanāgatasya vastuno'tītapratyutpannasahakārikāraṇasāmagrīgṛhītasya śaktimātramāvirbhavati| katham ? ‘sadīpaghaṭarūpavat|’ tadyathā tamasi vidyamānasya ghaṭarūpasya svātmodbhāvanaśaktiḥ pradīpādikāraṇasāmagrīsannidhāne sati bhavati tadvaditi| itaścāstyanāgatam||

[309] janīhākartṛ sādhyatvātpañcabhāvavikāravat|

tadyathā asti vipariṇamate vardhate kṣīyate vinaśyatīti sati mukhyasattāviṣṭe kartari ete pañca bhāvavikārā bhavanti| tadvajjāyata ityayamapi ṣaṣṭhaḥ bhāvavikāraḥ sati mukhyāviṣṭe kartari bhavitumarhatīti| kiñca jāyamānatā sattā naśyatā nāsāmānāghikaraṇye satyananyatāpattisaṅkaradoṣaprasaṅgāt| vaiyadhikaraṇyābhyupagame saṁbandhābhāvādekatra tadvyapadeśānupapattiḥ| kiñca, jāyamānatādikriyābhāve'stitvāyogāt| katham ? śaśaviṣāṇavaditi| upacārasatteti cet| na| mukhyasattāyāṁ satyāmupacārasadbhāvāt, vakṣyamāna(ṇa)doṣācca|

itaścāsti-
sataḥ kṛ(kri)yāṅgatādṛṣṭervikāryaprāpyakarmavat||

tadyathā vikārye karmaṇi sati karaṇaṁ dṛṣṭaṁ kāśātkaṭī karoti| prāpye ca karmaṇi sati grāmaṁ gacchati devadattaḥ sūryaṁ ca paśyatīti gamanadṛśikriye sati karmaṇi bhavataḥ| tadvannirvartye'pi karmaṇi mukhyadravyāstitve sati devadattakartṛkā ghaṭakriyopapadyata iti||

sāṁkhyaḥ paśyati-vidyamānameva jāyate| tadyathā kṣīre vidyamānaṁ dadhi, kāryakāraṇayorekatvāt| taṁ pratyapadiśyate-

[310] dvitīyaṁ janma jātasya vastuno nopapadyate||

yadi khalu kṣīre dadhyādayo vikārāḥ santi bīje cāṅkurādayaḥ śukraśoni(ṇi)te ca kalalādayaḥ, teṣāṁ jātānāṁ kṣīrādivajjanma punarṇa(rna) yujyate| yathā ca na yujyate tathā pūrvamevāviṣkṛtam|

vaiśeṣiko manyate-kapāleṣvavidyamānaṁ ghaṭadravyaṁ tantuṣu cāvidyamānaṁ paṭadravyaṁ kapālatantusaṁyogādutpadyate| gauṇyā ca kalpanayā viprakṛtā(ṣṭā ?)vasthāviṣayā janikartṛ sattā vyapadiśyata iti| asyāpyavayavidravyaṁ sahāvayavaiḥ pūrvameva vihitottaram| yatpunaruktamupacārasattayā janikarttopadiśyata ityatra brūmaḥ-

mukhyasattā guṇābhāvādgaunī(ṇī) sattā na vidyate||

na hi mukhyasattā[yāṁ] guṇābhāve'vayavābhāve vā kāraṇeṣu prāgutpattyabhāve vā kāryasattopacāro yujyate||

kasmāt ?
[311] sādharmye sati tadvṛttervyāhāraṁ madhuroktivat|

tadyathā madhuravāgdevadatta iti vāci mādhuryaguṇayuktasya guḍadravyasya madhuno vā sādharmyamabhilaṣaṇīyatā vidyate ityato vāci mādhuryaśabdaḥ prayujyate| kanyāmukhe ca candrakāntisādṛśyaṁ dṛṣṭvā candraśabdaḥ prayujyate| vāhīke ca jāḍyasādharmyādgośabdaḥ prayujyate-gaurayaṁ vāhīka ityevamādi| na ca tathā kaścidaguṇāvayavagandho'pi tantuṣu tatsaṁyoge vā prāgutpattyabhāve nirātmanaḥ kāryasyāstīti| na ca kāryaṁ kiñcidīṣatkṛtamupapadyate| niṣṭhāsattaikakālābhyupagamāt| prāgavyapadeśyaṁ vastumātraṁ viprakṛtaṁ jāyata iti cet| na| uktottaratvāt| mama tu candrakoṭīprakāśalakṣaṇo dṛṣṭānto vidyate|

āviṣṭaliṅgamukhyasya janmeṣṭaṁ dārakādivat|

ayaṁ hi janirabhiniṣkramaṇādivacano nāsatprādurbhāvavacanaḥ| katham ? ‘dāri(ra)kādivat’| tadyathā dārako mukhyasattāviṣṭo mātṛkukṣerniṣkramane(ṇe) jāyata ityucyate| tadvadatrāpīti|

dārṣṭāntikaḥ khalu brūte-kāraṇaśaktiṣu nirātmakajanikartrupacāraḥ pravartate| taṁ prati brūmaḥ-

[312] syātkhapuṣpaiḥ khamutphullaṁ syāñjaṭālaśca darduraḥ|
svabhāvo yadi bhāvanāṁ prāgabhūtvā samudbhavet||

na hyasataḥ kasyacicchaśaviṣāṇāderutpādo bhavati nairātmyāviśeṣasarvāsadutpattiprasaṅgāt| taddhetukānāṁ ca jāyamānajātanaśyatkāleṣvātmāstitvasthitaśaktīnāmanupapatteḥ| kāraṇānāṁ ca kāryātmakatvā[t] prāgutpatterasattvam, asattvādanupapattidoṣāpattiḥ| kutaśca nābhāvo bhāvībhavati ? sthitiśaktikriyā[']yogāt||

kathamayoga iti cet| tadāviṣkriyate-
[313] sthitiśaktiparityaktāndharmānnāśānvitodayān|
vada somya kathaṁ yāti pratītyā vastu vastutām||

iha khalu bhavatāmahetuko vināśaḥ sarvotpattimatāṁ nityasaṁnihitaḥ| tasmiṁśca sati janmasthitiśaktikriyā na vidyante, virodhāt| tāsvasatīṣu kāraṇamapi ce(cai)va vinaṣṭam| tadasminnasati kiṁ pratītya asannirātmakaṁ vastu vastutāṁ yātītyācakṣva| kathaṁ te kāryaṁ kāraṇaṁ vopapadyate ? satāṁ hi saṁjñāsaṁjñijñānajñeyakriyākāraṇahetuphalādīnāmanyonyāpekṣaprajñapteḥ| atha tavābhāvo na kaścidasti bhāvavirodhī, kathaṁ tarhi sa bhāvo naṣṭa ityucyate ? tasmādbhavato vāṅmātrametat, mama tu vidyamānayorevopakāryupakāra[ka]bhāvo yuktaḥ|

yasmāt-

[314] loke dṛṣṭaḥ satoreva parasparamanugrahaḥ|
tadvadevopaghāto'pi nāśvaśṛṅgāhivā(pā)dayoḥ||

anugrahopaghātayośca kāryakāraṇasaṁbandhopacāraśca satoreva bhavatītyāstanandhayebhyaḥ prasiddhametat, nāsatoḥ na ca sadasatoriti||

vaitulikaḥ kalpayati-
[315] yatpratītyasamutpannaṁ tatsvabhāvānna vidyate|

yatkhalu nisvabhāvaṁ nirātmakaṁ hetūnpratītya jāyate tasya khalu svabhāvo nāsti| na hi tatkāraṇeṣu pratyekamavasthitaṁ nāpi bhāgaśo nāpyanyatra kvacit| nāpi hetusamudāye tadrūpābhāvāt| yacca na kvacidasti tatkatamena svabhāvenotpatsyata iti nāsti svabhāvaḥ| yasya ca nāsti svabhāvaḥ tatkathamastītyucyate ? tasmādalātacakravannisvabhāvatvāt sarvadharmā nirātmāna iti|

taṁ pratyapadiśyate-
na vidyate svabhāvādyadvidyate tattato'nyathā||

brahmodyametat-yatpratītyasamutpannaṁ tatsaṁvṛtyātmanā vidyate vanasaṁghādivat| yatparamārthato vidyate taraya pratītyāvasthāśaktimūrtikriyādimātramutpadyata iti||

tasya tarhi hetavo vidyamānasya kamupakāraṁ kurvantīti ? atrābhidhīyate| na khalu dravyasvabhāvāstitvaṁ prati kañcidupakāraṁ kurvanti| na ca svabhāvasyāpekṣya prajñaptiḥ| kiṁ tarhi ?

[316] prakurvanti daśāmātraṁ hetavo vastunaḥ sataḥ|
rājatvaṁ rājaputrasya sātmakasyaiva mantriṇaḥ||

tadyathā'bhijātasya rājaputrasya vidyamānasya mantriṇaḥ sabalasamudayāḥ parigrahānugrahamātreṇopakurvanto rājatvaṁ kurvantyevamanāgatasya vastunaḥ sato hetupratyayāḥ sametya lakṣaṇamātra(traṁ) [varta]mānākhyamaiśvaryādhipatyaṁ kurvantītyavaboddhavyam||

anye punarvarṇayanti-
[317] dharmāṇāṁ sati sāmagrye sāmarthyamupajāyate|
citānāṁ paramānū(ṇū)nāṁ yadvadātmopalambhane||

yathā khalu paramānu(ṇu)saṁcayaścakṣuṣā gṛhyate, pratyekaṁ paramāna(ṇa)vo na gṛhyante, tathā kāraṇasāmagrye sati dharmāṇāṁ kriyāsāmarthyamupajāyata iti draṣṭavyam|

bhadantakumāralātaḥ paśyati-vātāyanapraviṣṭasyāṁ(syā)ntaḥpārśvadvaye'pi truṭayaḥ santi| raśmigatasya tu darśanamasya truṭe raśmipārśvagāstvanumeyāḥ| etena vyākhyātaṁ dharmāṇāmadhvayordvayorastitvam| prāpya jñānātiśayaṁ munayaḥ paśyanti, tāstu dhīrhi trikajā||

yastu manyate'tītaṁ karmābhāvībhavatyanāgataṁ ca na vidyate taṁ pratyapadiśyate-

[318] karmātītamasadyasya phalaṁ bhāvi karotyasat|
vyaktaṁ vandhyāsutastasya jāyate vyantarātmajāt||

na hi bhavato vartamānakālāstitvamupapadyate, atītānāgatahetuphalābhāvāt, vandhyāvyantaraputrajanmavat||

atra pratyavatiṣṭhante dārṣṭāntikāḥ-na brūmaḥ sarvathā'tītaṁ na vidyate| kiṁ tarhi ? dravyātmanā na vidyate prajñaptyātmanā tu saditi| tatra pratisamādhīyate-

[319] nāmasallakṣaṇābhāvād dravyasatyāṅkasiddhitaḥ|
anāgatābhyatītasya nāsti prajñaptisatyatā||

sopādānaṁ hi sarvaṁ prajñaptisat| na ca vartamānamupādānamupapadyate| anāgatābhyatītasya tasmānnirupādānasya prajñaptyabhāvādasadetat|

yadi tarhyanāgataṁ cakṣurādidravyaṁ vidyate kasmānna paśyati na dṛśyate na vijānāti ? na vyaktaṁ kāritrābhāvādī(di)ti||

tadatra kośakāraḥ praśnayati-
[320] ko vighnaḥ

yadi cakṣurvidyate kiṁ na paśyati ? vayaṁ brūmaḥ-
aṅgavaikalyam

dṛṣṭaṁ hi pradīpādyaṅgavaikalye vartamānasyāpi cakṣuṣo rūpādarśanam|
sa pratyācaṣṭe-sarvasya sadāstitve kuto'ṅgavaikalyam ? vayamācakṣmahe-

na tatsarvāstitā sadā|

traiyadhvikāni khalvatrāṅgāni vivakṣitāni| tatra keṣāñcidasāṁnidhyaṁ bhavati tadvaikalyātkāritraṁ na karotīti|

sa pratyācaṣṭe-
tatkathaṁ

kiṁ lakṣaṇātkāritraṁ tato vā dravyāt, kimanyadāhosvidananyaditi ? tatra vayaṁ prativadmaḥ-

śrūyatāṁ sadbhyaḥ

chātrāsanamadhyāsya na hi sarvajñapravacanagāmbhīryaṁ sadevakenāpi lokena śakyaṁ tarkamātreṇāvaboddhum| yasmātsomya-

durbodhā khalu dharmatā||

tathāpi tu śrūyatām||

[321] vartamānādhvasaṁpātāt sāmagryā'ṅgaparigrahāt|
labdhaśakteḥ phalākṣepaḥ kāritramabhidhīyate||

anāgatasya khalu dharmasya vartamānādhvasaṁpātādantaraṅgavahiraṅgasāmagryāṅgaparigrahāt labdhasāmarthyasya dharmasya yaḥ phalākṣepastatkāritramityucyate| sā ca vartamānakālā vṛttiḥ kāritramityākhyāyate| tatra yo brūte'nanyatkāritramiti tasya dravyasvabhāvaparityāgaḥ prasajyate||

śāstre tu khalu-
[322] na vartamānatā rūpamatītājāna(ta)tā na ca|
yato'to nādhvasaṁcārād rūpātmānyathateṣyate||

yadi dravyātmano nānyathātvaṁ kiṁ tarhi hetū[n] pratītya jāyate ? brūmaḥ-
[323] avasthā jāyate kācidvidyamānasya vastunaḥ|
tathā śaktistathā velā tathā sattā tathā kriyā||

tatrāvasthāśaktipracayakriyāpekṣā dravyavaśā śaktiḥ kriyāpekṣākṛtaṁ sāmarthyam| kriyāṇā(nā)gataphalā| dravyavṛttive(rve)lā kālo vartamānākhye(khyaḥ)| mūrtiḥ paramānu(ṇu)pracayaviśeṣaḥ| sattā prabodhākhyaṁ prajñaptisatyam| iti sarvametadantaraṅgabahiraṅgakāraṇasāmagrīsannidhānāpekṣāsaktasvarūpam||

atra sarvāstivādavibhraṣṭirvaituliko nirāhaḥ (ha)-vayamapi trīn svabhāvān kalpayiṣyāmaḥ| tasmai prativaktavyam-

[324] parikalpairjagadvyāptaṁ mūrkhacittānurañjibhiḥ|
yastu vidvanmanogrāhī parikalpaḥ sa durlabhaḥ||

te khalvete bhavatkalpitāstrayaḥ svabhāvāḥ pūrvameva pratyūḍhāḥ| evamanye'pyasatparikalpāḥ protsārayitavyāḥ| ityetadaparamadhvasa(saṁ)mohāṅkanāsthānaṁ kośakārakasyeti|

gatametatprāsaṅgikaṁ prakaraṇam| śāstramevānuvartatām||

vyākhyātamidaṁ yasminvastuni yaiḥ kleśairyadavasthairyaḥ saṁyuktaḥ| idamidānīṁ vaktavyam| yadvastvaprahīṇaṁ saṁyuktaḥ sa tasminvastuni ? yasmi vā vastuni saṁyukto'prahīṇaṁ tasya tadvastu ? yattāvadvastvaprahīṇaṁ saṁyuktaḥ sa tasminvastuni| syādvastuni saṁyukto na ca tadvastvaprahīṇaṁ yathā tāvaddarśanamārge|

[325] anyasarvatragairbaddhaḥ prahīṇe duḥkhadṛkkṣaye|

duḥkhajñāne utpanne samudayajñāne cānutpanne duḥkhadarśanaprahātavyaṁ vastu prahīṇaṁ bhavati| tasminprahīṇe'pi samudayadarśaṇa(na)prahātavyo'prahīṇaḥ, tadālambanaiḥ sarvatragaiḥ saṁyuktaḥ|

bhāvanāmārge'pi-
prahīṇe prākprakāre'pi śeṣaistadavalambibhiḥ||

navānāṁ prakārāṇāṁ yo yaḥ prakāraḥ pūrva prahīṇastasminprahīṇe'pi śeṣaistadavalambibhiḥ kleśaiḥ saṁyukto vijñātavyaḥ||

atha kasminvastuni katyanuśayā anuśerate ? atra cālambananiyama eva tāvaddarśayitavyaḥ| katamo dharmaḥ katamasya vijñānasyālambana[m] ? tata eva [ta]dvispaṣṭaṁ gamyate-amuṣminvastuni iyanto'nuśayā anuśerata iti| tadidamabhidharmagahvaraṁ pratārya(ya)te-

[326] dharmāḥ ṣoḍaṣa(śa) vijñeyāḥ pratyekaṁ tribhavātmakāḥ|
pañcadhā nirmalāścaiva vijñānāni tathaiva ca||

dharmāstāvat kāmarūpārūpyadhātuṣu pratyekaṁ pañcaprakārā duḥkhādidarśanaheyā apraheyāśca nirmalā iti ṣoḍaśa bhavanti| evaṁ vijñānāni draṣṭavyāni||

tatra tāvadābhidhārmiko'nyaiḥ pṛṣṭaḥ-
[327] dhātvāyatanasatyeṣu prakāreṣu ca lakṣayet|
dharmasaṁgrahavijñānajñānānuśayacoditaḥ||

dharmasaṁgrahavijñāne vā pṛṣṭo dhātvāyatanaskandheṣu pāda(ta)yitvā lakṣayet| jñāneṣu pṛṣṭaḥ satyeṣu pātayitvā lakṣayet| anuśayeṣu pṛṣṭaḥ prakāreṣu pātayitvā nirde(rdi)śet| evamasaṁmūḍho vyākarotīti||

tatra tāvat| vijñāneṣu ṣoḍaśadharmāścodyante| kasya vijñānasya katame dharmā gocarā iti ? tadāviṣkriyate-

[328] saduḥkhahetudṛggheyāḥ kāmāptā bhāvanākṣayāḥ|
svakatrayaikarūpāptivirajāścittagocarāḥ||

kāmāvacarāḥ khalu duḥkhasamudayadarśanabhāvanāprahātavyā dharmāḥ pratyekaṁ pañcānāṁ vijñānānāṁ gocarībhavanti| katameṣāṁ pañcānām ? sveṣāṁ trayāṇāṁ kāmāvacarasya duḥkhadarśaṇa(na)prahātavyasya vijñānasyālambanam| samudayadarśaṇa(na)prahātavyasya sarvatragasaṁprayuktasya| bhāvanāprahātavyasya kuśalasya| ekasya ca rūpāptasya bhāvanāprahātavyasya kuśalasyānāsravasya ceti| evaṁ samudayadarśaṇa(na)bhāvanāprahātavyāvapi vaktavyau||

eta eva trayo dharmāḥ
[329] ātmīyādhastrayaikordhvanirmalānāṁ tu rūpajāḥ|

rupāvacaro hi duḥkhadarśa[na]prahātavyo dharmaḥ aṣṭānāṁ vijñānānāmālambanam| svakatrayasyādharatrayasyordhvaikasyāmalasya ca| svadhātukasya trayasya pūrvavat| adharadhātukasya tu kāmāvacarayorduḥkhasamudayadarśaṇa(na)prahātavyavisabhāgadhātvālambanayoḥ| bhāvanāprahātavyasya ca kuśalasya ūrdhvaikasyārūpyāvacarasya bhāvanāprahātavyasya kuśalasyānāsravasya ca| evaṁ samudayadarśanabhāvanāprahātavyau vācyau|

ārūpyāptāstridhātvāptatrikanirmalagocarāḥ||

ārūpyāvacarāsta eva trayo dharmāḥ, daśānāṁ vijñānānāmālambanam| traidhātukānāṁ pratyekaṁ trayāṇām, eṣāmevānāsravasya ca| ityevaṁ ttā(tā)vat traidhātukāḥ duḥkhasamudayadarśaṇa(na)heyābhāvanāheyāśca dharmā uktāḥ||

[330] sarve svādhikavijñeyāḥ samaniryāṇadṛkkṣayāḥ|

sarva eva traidhātukāḥ nirodhamārgadarśanaheyāḥ svanaikāyikādhikaści(ci)ttagocarā vijñātavyāḥ| kāmāvacaro hi nirodhadarśaṇa(na)prahātavyo dharmo duḥkhadarśanaprahātavyādivat pañcānāṁ vijñānānāmālambanam| svanaikāyikasya cānirodhadarśanaprahātavyasyeti ṣaṇṇām| evaṁ mārgadarśaṇa(na)prahātavyo'pi veditavyaḥ| rūpāvacarau nirodhamārgadarśaṇa(na)prahātavyau pūrvavadaṣṭāṇāṁ(nāṁ) vijñānānāṁ pratyekamālambanaṁ svanaikāyikasya cādhikasyeti navānām| evamārūpyāvacarau pūrvavaddaśānāṁ svanaikāyikasya cādhikasyetyekādaśānāmālambanaṁ bhavataḥ| uktāḥ pañcadaśadharmāḥ|

niṣkleśāstribhavāptāntyatrayanirmalagocarāḥ||

traidhātukānāṁ pañcānāṁ prakārāṇāṁ pratyekaṁ ye'ntyāstrayaḥ prakārā ṇi(ni)rodhamārgadarśaṇa(na)bhāvanāheyākhyāḥ, teṣāṁ navānāmanāsravasya ceti| evamanāsravā dharmā daśānāṁ vijñānānāmālambanaṁ bhavanti||

punaraṣyeṣa evārthapiṇḍaḥ ślokenāvadyotyate-
[331] kāmāpta(ptaṁ) pañcaviṣayo rūpāptaṁ tvaṣṭagocaraḥ|
ārupyāptaṁ daśānāṁ tu daśānāmeva cāmalam||

duḥkhasamudayadarśaṇa(na)bhāvanāheyānuśayasaṁprayuktaṁ vijñānaṁ traidhātukamanāsravaṁ ca pañcāṣṭadaśadaśavijñānagocaram| evameṣāṁ ṣoḍaśānāṁ dharmāṇāmetāni ṣoḍaśacittāni traidhātukāni pañcaprakārānya(ṇya)nāsravaṁ ca vyavasthāpyānuśayakāryaṁ yojayitavyam|

tatra tāvatkāmāvacaraduḥkhadarśanaprahātavyā dharmā daśānuśayāḥ, tatsaṁprayuktāśca cittacaitasikā dharmāḥ salakṣaṇānulakṣaṇaḥ(ṇāḥ) aprāptiprāptiprāptayaḥ| ete dharmā viṣayaḥ pañcānāṁ vijñānānām, duḥkhadarśanaprahātavyasya sarvasya vijñānasya, samudayadarśaṇa(na)heyasya sarvatragasaṁprayuktasya, bhāvanāheyasya kuśalasyākliṣṭasya, dvividhasya kuśalasāsravasyāvyākṛtasya ca, rūpāvacarasyākliṣṭasya kuśalasāsravasya, akliṣṭasyāvyākṛtasya ca kuśalasyoṣmagatādivimokṣāprahā(mā)ṇādisaṁprayuktasya| avyākṛtasya tu vipākajasya manobhaumasya sukhasaumanasyopekṣāsaṁprayuktasyānāsravasya ca duḥkhadharmajñānasamudayadharmajñānatatkṣāntisaṁprayuktasya vijñānasya|

tatrānāsrave vijñāne na kecidanuśayā anuśerate| sāsrave tu tatra tāvat-
[332] kāmāptamūrdhvadharmārthe vijñāne svabhuvastrayaḥ|
rūpāptā bhāvanāheyāḥ sarvagāścānuśerate||

kāmāptaduḥkhadarśaṇa(na)prahātavye vijñāne kāmāvacarā duḥkhasamudayabhāvanāheyāḥ sarve'nuśerate| rūpāvacare tvakliṣṭe kāmāvacaradharma gocarā eva rūpāvacarāḥ sarvatragāḥ, bhāvanāheyāścānuśerate||

[333] catvāraḥ parivṛtte sve rūpāptāḥ khalvapi trayaḥ|
ārūpyāvacarāḥ sārdhaṁ sarvagairbhāvanākṣayāḥ||

parivṛtte tu khalvālambanālambane vijñāna ityarthaḥ| pūrvakāḥ kāmāvacararūpāvacarā yathoktāḥ| [kenā]dhikībhavanti ? kāmāvacarastāvaca(cca)turtho nikāyo mārgadarśanaprahātavyaḥ| kathaṁ kṛtvā ? yattadduḥkhasamudayajñānaṁ tatkṣāntisaṁprayuktaṁ vijñānaṁ kāmāvacaraduḥkhadarśaṇa(na)heyadharmālambanam| tatkhalvālambanaṁ mārgadarśaṇa(na)heyamithyādṛṣṭivicikitsā'vidyāsaṁprayuktasya vijñānasya| tasminvijñāne te[']nāsravālambanāḥ saṁprayogato'nuśerate| sāsravālambanāḥ ālambanataḥ| evaṁ kāmāvacarāścatvāro nikāyā bhavanti|

rūpāvacare vijñāne sarvatragasaṁprayukte tvasarvatragālambate (?)| evaṁ rūpāvacarāstri(stra)yo nikāyā bhavanti| tasya tu caturthadhyānabhaumasyākliṣṭasya vijñānasya kāmadhātvālambanasyoṣmagatavimokṣāpramānā(ṇā) śubhādisaṁprayuktasyopekṣopavicārasaṁyuktasya vijñānasyālambanam| tatpunarākāśānantyāyatanasāmantakena kuśalenālambyate| atastatrārūpyāḥ sarvatragā bhāvanāheyāścānuśerate| uktaṁ duḥkhadarśanaprahātavyam|

[334] tadvadeva dvitīye'pi pañcame'pi tathaiva ca|

evaṁ samudayadarśanabhāvanāprahātavyayorapi vijñānayorthathoktayordraṣṭavyam| ayaṁ tu viśeṣaḥ| duḥkhe duḥkhadarśaṇa(na)heyāḥ sarve, samudayasarvatragāśca| samudaye tu samudayadarśanaheyāḥ sarve, duḥkhadarśanaheyāśca sarvatragāḥ| anyatsarvaṁ samānam|

sāsravālambanāḥ sve ca tṛtīye'pyanuśerate||

nirodhadarśanaprahātavyaṁ tṛtīyaṁ vijñānam| tatrāpyete ca trayo nirodhadarśanaheyāśca sāsravālambanāḥ||

[335] parivṛtte tu kāmāptāḥ saṁskṛtārthāvalambinaḥ|

parivṛtte tu vijñāne kāmāvacarāścatvāro ṇi(ni)kāyāḥ, nirodhadarśaṇa(na)heyālambanāśca sāsravālambanāḥ| ye hyaṇā(nā)sravālambanāste nirvānā(ṇā)lambane vijñāne'nuśerate, na vijñānālambane|

śeṣaṁ pūrvavadākhyeyam

pūrve catvāro ṇi(ni)kāyāḥ, duḥkhasamudayamārgabhāvanāheyāścānuśerata ityarthaḥ|

caturthe'pi tṛtīyavat||

caturthe'pi khalu mārgadarśanaheye vijñāne kāmāvacarāstrayo mārgadarśaṇa(na)heyāśca sāsravālambanā rūpāvacarāḥ savatragā bhāvanāheyāśca ||

[336] parivṛtte tu kāmāptāścatvāro'nyatra pūrvavat|

parivṛtte tu khalu vijñāne kāmāvacarāścatvāro ṇi(ni)rodhadarśaṇa(na)heyaṁ muktvā| rūpāvacarāstrayo duḥkhasamudayadarśanabhāvanāheyāḥ| ārūpyāḥ sarvatragāḥ bhāvanāheyāśca| samāptaṁ kāmāvacaraṁ vijñānam||

rūpāpte prathame'dhastāt trayaḥ sve khalvapi trayaḥ||

[337] ārūpyāḥ sarvagāḥ sārghaṁ bhāvanāpathasaṁkṣayai[:]

rūpāvacare prathame khalu vijñāne kāmāvacarāstrayo duḥkhasamudayavisabhāgadhātvālambanāḥ saṁprayogataḥ| asarvatragāstvālambanato bhāvanāheyāśca sve ca trayaḥ| eta evārūpyāḥ sarvatragā bhāvanāheyāśca|

parivṛtte trayo'dhastāt

duḥkhasamudayadarśaṇa(na)bhāvanāheyāḥ|

catvāraśca svadhātutaḥ||

mārgadarśaṇa(na)heyāśca duḥkhasamudayānvayajñānakṣāntisaṁprayukte vijñāne||

[338] ārūpyāptāśca catvāro ṇi(ni)kāyā anuśerate|

duḥkhasamudayayoḥ mārgadarśaṇa(na)mithyādi(dṛ)ṣṭyādisaṁprayuktacittālambanatvāt|

tadvadeva dvitīye'pi pañcame'pi tathaiva ca||

dvitīye'pi khalu kāmāvacararūpāvacarāstrayo duḥkhasamudayabhāvanāheyāḥ| ārūpyāḥ sarvagā bhāvanāheyāśca||

[339] sāsravālambanāḥ sve ca tṛtīye'pyanu[śera]te|

yathā nirdiṣṭa iti|

parivṛtte tu rūpāptāḥ saṁskṛtārthāvalambinaḥ||

nirodhadarśanaheyā asaṁskṛtālambanān muktvā||

[340] anyattu pūrvavajjñeyaṁ caturthe'pi tṛtīyavat|

kāmāvacarāḥ trayo duḥkhasamudayabhāvanāheyākhyāḥ, ārūpyāvacarāścatvāraḥ, nirodhākhyaṁ muktvā| ‘caturthe'pi’ mārgadarśaṇa(na)heye ‘tṛtīyavat’ draṣṭavyam| yathā tṛtīye sāsravālambanāḥ svanaikāyikā adhikībhavanti, tathā caturthe'pi sve sāsravālambanā adhikībhavanti|

catvāro duḥkhasamudayamārgadarśanabhāvanāheyākhyāḥ rūpāvacarāḥ, kāmāvacarāsrayaḥ, ārūpyāvacarāścatvāro nirodhadarśanaheya(yaṁ) muktvā| mārgācca trayaḥ| samāptaṁ rūpāvacaram|

tṛtīyavatparāvṛtte ārūpyādye nibodhaye[t]||

[341] sve trayaḥ kāmadhātvāptā rūpāptāśca trayastrayaḥ|

sve trayo duḥkhasamudayadarśaṇa(na)bhāvanāheyāḥ kāmāptāḥ eta eva| rūpāptāśca eta eva trayaḥ|

rūpāptavatparāvṛtte dvitīye pañcame tathā||

parāvṛtte'pi trayo ṇi(ni)rodhamārgadarśanaheyau hitvā| rūpyārūpyāścatvāro nirodhadarśanaheyaṁ muktvā||

yathā prathame dvitīye pañcame ca,

[342] tṛtīye khalvapi sve ca sāsravārthāvalambinaḥ|

tṛtīye'pi khalveta eva ‘sve ca sāsravārthāvalambinaḥ’|

parāvṛtte svadhātvāptāḥ saṁskṛtārthāvalambinaḥ||

parāvṛtte khalu sarve''rūpyāvacarā asaṁskṛtālambanānmuktvā||

[343] anyattvādyavadākhyeyaṁ caturthe'pi tṛtīyavat|

kāmāvacararūpāvacarāḥ pūrvavadākhyātavyāḥ| ‘caturthe'pi tṛtīyavat|’ sve sāsravālambanāstvatrādhikī bhavanti|

ādyavattu parāvṛtte vijñāne nirdiśed budhaḥ||

parāvṛtte khalu vijñāne ādyavatkāmāvacarāstrayaḥ, nirodhamārgadṛggheyau hitvā| rūpāvacarāścatvāraḥ, nirodhadarśanaheyaṁ muktvā| aprahātavyadharmālambane vijñāne nirodhamārgadarśanaheyānāsravālambanasaṁprayuktam(kte)| tatra traidhātukāstrayo'nuśerate| ālambanālambanaṁ tu duḥkhasamudayamārgadarśanabhāvanāheyeta nikāyenālambate| nirodhadarśanaheyeṇa(na) ca sāsravālambanenālambyate| tatra saṁskṛtālambanāścatvāro nikāyāḥ, nirodhālambanaṁ muktvā| te hi nirvāṇālambane vijñāne nā'nuśerate, vijñānālambane tu||

samāptāni ṣoḍaśacittāni| teṣu cānuśayanidaśaḥ kṛtaḥ| adhunā cakṣurindriyādīnāṁ vaktavyaḥ| so'yamupadiśyate-

[344] bhāvanāpathahātavyo nikāyaḥ sarvagaiḥ saha|
anuśete dvidhātvāpto vyārūpyāścakṣurindriye||

cakṣurindriye khalu bhāvanāheyāḥ sarvatragāścānuśayāḥ kāmāvacararūpāvacarā anuśerate| evaṁ yāvatkāyendriye cakṣurdhātau rūpadhātau cakṣurvijñānadhātau yāvadvistareṇa kāyavijñānadhātau yāvadrūpaskandhe vācyam||

adhunā cakṣurindriyālambane vijñāne vaktavyāḥ-

[345] nikāyāḥ kāmarūpāptāścakṣurindriyagocare|
duḥkhahetudṛgabhyāsaprahātavyāstrayastrayaḥ||

[346] ārūpyā bhāvanāheyāḥ sarvagāścānuśerate|

cakṣurindriyālambane khalu vijñāne kāmāvacararūpāvacarāḥ duḥkhasamudayadarśanabhāvanāprahātavyāḥ, ārūpyāvacarāśca bhāvanāprahātavyāḥ, sarvatragāścānuśerate|

parivṛtte tu catvāraḥ samadṛkkṣayavarjitāḥ||

cakṣurindriyālambanālambane tu vijñāne catvāro ṇi(ni)kāyā anuśerate| nirodhadarśanaheyaṁ hitvā| taddhi cakṣurindriyālambanaṁ vijñānaṁ sarvatra saṁprayuktam| tadapyālambanaṁ sarvatragāṇām| evaṁ trayaḥ parāvṛtte|

dviṣparāvṛtte tu cakṣurindriyaṁ khalvālambanaṁ duḥkhasamudayadharmajñānakṣāntisaṁprayuktasya cittasya| tatpunarālambanaṁ kāmāvacaramārgadarśanaprahātavyam| mithyādṛṣṭivicikitsā'vidyā[ta]tsaṁprayuktānāṁ vijñānānām| teṣu vijñāneṣvanāsravālambanāḥ saṁprayogataḥ, sāsravālambanāstvālambanato'nuśerate| evaṁ caturtho nikāyo vardhate mārgadarśanaheyaḥ| tadevaṁ sati kāmāvacarāścatvāraḥ, ārūpyāvacarāścatvāraḥ, sarve'bhisamasya traidhātukāścatvāro bhavanti|

ākāśānantyāyatanasya khalu kuśalasya cakṣurindriyamālambanam| tatrārūpyāḥ sarvatragā bhāvanāheyāścānuśerate| tatrāpi sarvatragasaṁprayukte cetasi asarvatragā vardhanta iti trayo bhavanti| duḥkhasamudayālambanajñānakṣāntisaṁprayuktasya ca vijñānasya cakṣurindriyamālambanam| tadārupyamārgadarśanaprahātavyasya mithyādaṣṭyādisaṁprayukttasya vijñānasyālambanam| tatra te'nāsravālambanāḥ saṁprayogataḥ, sāsravālambanāḥ ālambanataḥ| evamārūpyāvacarā api catvāro nikāyā bhavantīti||

[347] duḥkhendriye tu kāmāptaḥ svaireva saha sarvagaiḥ|
tadgocare tu vijñāne nikāyā anuśerate||

[348] kāmāpannāstrayo rūpā[:] sarvagābhyāsasaṁkṣayāḥ|
paravṛtte tu catvāraḥ kāmāptā anuśerate||

[349] trayo rūpabhavādantyādbhāvanāheyasarvagāḥ|
sakalā dviṣparāvṛtteścatvāraścānuśerate||

[350] sukhendriye tadālambe citte tadgocare'pi ca|
kāmādyāptāḥ yathāyogaṁ sarvagāścānuśerate||

tatra tāvat| sukhendriyaṁ saptavidham| kāmāvacaraṁ bhāvanāprahātavyam, rūpāvacaraṁ pañcaprakāram, anāsravaṁ ceti| tadetatsamāsato dvādaśavidhasya vijñānasyālambanaṁ bhavati| kāmāvacarasya catuṣprakārasya anyatra nirodhadarśanaheyāt, rūpāvacarasya pañcaprakārasya, ārūpyāvacarasya dviprakārasya mārgadarśanabhāvanāheyasya [a]nāsravasya ca| idaṁ dvādaśavidhaṁ sukhendriyālambanaṁ vijñānam| tatra yathāyogaṁ kāmāvacarāścatvāro nikāyāḥ rūpāvacarāḥ saṁskṛtāvalambanāḥ, ārūpyāvacarau dvau nikāyau, sarvatragāścānuśayā anuśerata iti|

tatpunaḥ sukhendriyālambanaṁ vijñānaṁ yasya cittasyālambanaṁ taccittaṁ sukhendriyā lambanālambanam| tasmin katyanuśayā'nuśerate ? tatkhalu sukhendriyālambanaṁ dvādaśavidhaṁ cittaṁ katamasya vijñānasyālambanam ? tasyaiva ca dvādaśavidhasyārūpyāvacarasya ca bhūyo dviprakārasya duḥkhasamudaya[darśana] prahātavyasya| idaṁ caturdaśavidhaṁ sukhendriyālambanaṁ vijñānam| tatrārūpyāvacarau duḥkhasamudayadarśanaheyau vardhayitvā kāmāvacarā ārūpyāvacarāśca catvāro nikāyāḥ, rūpāvacarāśca saṁskṛtālambanā anuśayā'nuśerata iti ‘yathāyoga’-vacanāt, ‘api’śabdācca draṣṭavyam||

[351] tridhātusaṁgṛhītāstu sakalā manaindriye|
tadālambini vijñāne sarvasaṁskṛtagocarāḥ||

manaindriye khalu sarvatraidhātukāḥ ye'pi te nirvāṇālambanāste'pi saṁprayogataḥ| manaindriyālambanaṁ khalu vijñānaṁ saṁskṛtālambanam| atastatrā(tra) saṁskṛtālambanāste'nuśayā anuśerate|

[352] saṁskṛtālambanā eva parivṛtte'nuśerate|
viśeṣo dviḥparāvṛttau vidyate'tra na kaścana||

pūrvanītya(tyā) vā'tra parivṛtte['nuśa]yakāryaṁ boddhavyam| dviṣparāvṛtte'pyatra na kaścidviśeṣa iti draṣṭavyam||

adhunā ṣoḍaśānāṁ cittānāṁ kasya cittasya samanantaraṁ kati cittānyutpadyanta ityupadiśyante(te)|

[353] duḥkhaṁ darśanaheyādeścittāccittāni kāminaḥ|
bhavatyanantaraṁ ṣaḍ vā tasyorddhvaṁ pañca pañca vā||

kāmadhātūpapannasya duḥkhadarśanaheyādeścittādanantaraṁ svabhūmikāni pañca, ṣaṣṭhaṁ ca bhāvanāprahātavyaṁ prathamadhyānasāmantakāt| sa yadā kāmadhātau(to)ścyutvā rūpadhātāvupapadyate tasya tatratyāni pañca bhavanti| evamārūpyeṣūpapadyamānasyārūpyāni(ṇi) pañca bhavantīti||

[354] rūpadhātūpapannasya cittāni tu vinirdiśet|
ekaṁ vā pañca vā ṣaḍ vā sapta vā yadi vā daśa||

tatra ‘ekam’ vītarāgasyoparisāmantakādbhāvanāmayam| ‘ṣaḍ’ vītarāgasya kāmāvacaraṁ bhāvanāprahātavyaṁ nirmāṇacittaṁ prathamadhyānaphalam| ‘pañca’ svabhaumāni| ‘sapta vā’ uparisāmantakādbhāvanāprahātavyaṁ kuśalaṁ sāsravam| ‘daśa vā’ rūpebhyaḥ pracyutasya kāmarūpeṣūpapadyamānasyeti||

[355] ārūpyadhātujātasya cittānīmāni lakṣayet|
svadhātukāni pañcaiva cyutikāle daśānyataḥ||

rūpakāmeṣūpapadyamānasya tatratyāni daśa bhavanti| svāni pañca pañcānyataḥ| gatametat||

idānīṁ vaktavyam| atha yadidaṁ sānuśayaṁ cittamuktaṁ tatkatham ? ityatrābhidhīyate-

[356] sācivyādanuśāyitvāccittaṁ sānuśayaṁ matam|
dvidhā vā kliṣṭamakliṣṭamekadhaivāpadiśyate||

dvābhyāṁ khalu prakārābhyāṁ cittaṁ sānuśayamucyate| sācivyabhāvenānuśāyitvena ca| tatra kliṣṭaṁ dvābhyāṁ kāraṇābhyāṁ sānuśayaṁ yadaprahīna(ṇa)kleśam| akliṣṭaṁ punarekadhā sācivyabhāvanaiveti| tatra kliṣṭaṁ cittamanuśayaiḥ saṁprayuktairaprahīṇaiḥ sānuśayaṁ tadālambanaiścāprahīṇaiḥ|

kathamiha yo'nuśayo yena cittena saṁprayuktaḥ sa khalvaprahīna(ṇa)stasmiṁścitte'nuśete ? yāvaddhi tadanuśayānuprāptiviśeṣeṇa sā cittasantatiravaṣṭabdhā cādhiṣṭhitā ca bhavati, niṣyandaphalasya cānāgatasya tasyāṁ cittasantatau sabhāgaheturutpattaye kṛtāspado bhavati, tāvadasāvanuśayastaśmiṁścetasyanuśeta ityucyate| tasya punaḥ kleśāśīviṣasya prāptidraṁṣṭrāvabhaṅge kṛte vidyamāno'pi san kleśastasmiṁścetasyanarthānutpādanāt sannapi saṁprayogataḥ nānuśeta ityucyate| nityaṁ ca tadālambanato kāritrākaraṇāt, tasminnālambane mārgavidūṣaṇākāradūṣite ālambanato'pi nānuśeta ityucyate| na tu kadācinmuñjeśīkāvaduddhṛtya śakyate tasmāt kleśaḥ cittātpṛthakkartuṁ nirnāśayituṁ vā svālambanādvā vimukhīkartum| uktaṁ hi- “yo dharmo yasya dharmasyālambanaṁ kadācitsa dharmastasya dharmasya nālambanam ? āha-na kadācit” iti| atastaccittaṁ sahāyabhāvena sānuśayaṁ sahāyabhāvasyāparityāgāt| na tvanuśayabhāvena sānuśayaṁ tatrānarthānutpādanāt|

kataratpunaścittaṁ sānuśayam ? traidhātukaṁ pratyekaṁ pañcaprakāram| punaḥ pratyekaṁ dvidhā bhidyate| sarvatragāsarvatragasāsravā nāsravālambanā(na)kliṣṭākliṣṭabhedaiḥ|

tatra duḥkhadarśanaprahātavyaṁ satkāyadṛṣṭisaṁprayuktam| tayā ca satkāyadṛṣṭyā tatsaṁprayuktayā cāvidyayā sahāyabhāvena cānuśayāne ca sānuśayam| śeṣaiḥ svanikāyikaiḥ samudayadarśanaprahātavyaiśca sarvatragairanuśayabhāvenaiva| śeṣarnobhayathā| evaṁ sarvaiḥ duḥkhadarśanaprahātavyaṁḥ samudayadarśaṇa(na)prahātavyaiśca saṁprayuktaṁ cittaṁ yathāyogamabhyūhitavyam|

nirodhadarśaṇa(na)prahātavyaṁ mithyādṛṣṭisaṁprayuktam| tathaiva tatsaṁprayuktayā cāvidyayobhayathā| śeṣaiḥ svānikāyikasāsravālambanaiḥ sarvatragaiścānuśayabhāvenaiva| svānikāyikānāsravālambanaistadanyaiśca nobhayathā| evamanyairṇi(rni)rodhadarśanaprahātavyaiḥ mārgadarśanaprahātavyaiśca yathāsaṁbhavaṁ vaktavyam|

bhāvanāprahātavyaṁ rāgasaṁprayuktam| tenaiva tatsaṁprayuktayā cāvidyayobhayathā| śeṣairbhāvanāprahātavyaiḥ sarvatragaiścānuśayairbhāvanairvā| anyairnobhayathā| evamanyadbhāvanāheyasaṁprayuktamapi yathāyogaṁ vācyam|

akliṣṭantu svānikāyikaiḥ sarvatragaiścānuśayā(ya)bhāvenaiva sānuśayamiti||

kaḥ punareṣāmanuṣa(śa)yānāṁ pravṛttyanukramaḥ ? taducyate| mohastāvat sarvakleśāgraṇī, tasmātkleśapuroyāyinaḥ|

[357] mohātsatkāyadṛktasyā antagrāhekṣaṇaṁ tataḥ|
kāṅkṣāmithyekṣaṇaṁ tasyāḥ śīlāmarśastato dṛśaḥ||

[358] rāgaḥ su(sva)dṛśi mānaśva dveṣo'nyatra pratāyate|
jñeyaḥ pravṛttibāhulyādevameṣāmanukramaḥ||

iha tāvad bālasya pañcopādānaskandhātmake duḥkhe saṁmugdhasya phalabhūtā[n] pañcopādānaskandhānajānataḥ satkāyadṛṣṭirūpajāyate| sattvajīvapudgalātmagrāhayogena| tato'sya tacchāśvatocchedāntagrāhalakṣaṇā'ntagrāhadṛṣṭiḥ| tasyaivaṁ bhavati-yadi tāvadayaṁ nityo'vikārī puruṣaḥ kiṁ dharmeṇa yaḥ sukhena nānugṛhyate, duḥkhena vā notpīḍyate| athāyamucchedadharmā'nityastathāpi kiṁ dharmi(rme)ṇeti vicārayataḥ kāṁkṣo(kāṅkṣo)tpadyate| kāṁkṣā(kāṅkṣā)pravṛddhyā mithyādarśaṇa(na)māvahati| tadakāraṇe kāraṇābhiniveśānnihīnaṁ cāgrato grahaṇāt śīlavratadṛṣṭiparāmarśāvākarṣati| tato'sya ‘rāgaḥ svadṛśi mānaśca dveṣo'nyatra pratāyate|’ tasya khalu mithyādarśanabhūtagrahāvedha śādaśreyasi śreyobuddhyā pravṛttasyānagra(gre) cāgryabuddhyabhiniviṣṭasya svapakṣe rāgo bhavati parapakṣe ca dveṣaḥ pravartate| ityataḥ tya(tat) ‘jñeyaḥ pravṛttibāhulyādevameṣāmanukramaḥ’||

vayaṁ tu paśyāmaḥ
[359] sadasanmitrayogāttu tadvṛttyaniyamo mataḥ|

kalyāṇamitrapāpamitrasaṁsargāddhi prāyeṇa śraddhādīnāṁ guṇānāmeṣāṁ ca kleśānāṁ samu[dā]cārapravṛttiḥ ācāryāṇāmabhimateti| sa punareṣaḥ-

kleśa utpadyate kaścitsaṁpūrṇaiḥ kāraṇaistribhiḥ||

hetuprayogaviṣayabalaiḥ kaścit tribhirutpadyate| kaścid dvābhyāmiti| tatra hetubalaṁ sabhāgasarvatragādihetubhāvanā'gatotpattaye vartamānaprāptyutsarge meghikādinidarśaṇā(nā)t| prayogabalamapyayoṇi(ni)śo manaskārādisaṁnidhānam| pratyayabalamaparijñātaviṣayābhāsagamanaṁ nidarśaṇa(na)marhatparihāṇisūtramiti||

abhidharmadīpe vibhāṣāprabhāyāṁ vṛttau
pañcamasyādhyāyasya dvitīyaḥ pādaḥ||

pañcamādhyāye

tṛtīyapādaḥ|

atha ya ime bhagavatā traya āsravā ākhyātāḥ- “kāmāsravo bhavāsravo'vidyāsravaśca|” eṣāṁ kaḥ svabhāvaḥ ? tadidamārabhyate-

[360] vyavidyāḥ sakalāḥ kleśāḥ kāme kāmāsravo mataḥ|
styānauddhatye ca hitvordhvaṁ samānatvādbhavāstravaḥ||

sarve hye[te sa]mānā nivṛtāvyākṛtatvādantarmukhapravṛttatvācca|ḥ
[361] avidyākhyastu mūlatvādavidyā sārvadhātukī|

avidyā khalu saṁsāramūlam| uktaṁ hi bhagavatā-“avidyāpratyayāḥ saṁskārāḥ|” tathā-“yāḥ kāścana durgatayo'smilloke paratra ca|

sarvāstā avidyāmūlikāḥ ” iti|

tatra tāvatkāmāsravaḥ ekacatvāriṁśad dravyāni(ṇi)| rāgapratighamānāḥ pratyekaṁ pañcaprakāratvāt pañcadaśa bhavanti| vicikitsāḥ catasraḥ| dṛṣṭayo dvādaśa| daśa paryavasthānāni| ityetānyekacatvāriṁśad dravyāni(ṇa) kāmāsrava ityākhyāyate|

bhavāsravaḥ catuṣpañcāśad dravyāni(ṇi)| rāgamānau viṁśatiḥ| aṣṭau vicikitsāḥ| caturviṁśati dṛṣṭayo'vidyā(dyāṁ) hitvā| dve ca paryavasthāne styānauddhatyākhye, paratantratvāt|

avidyāsravaḥ pañcadaśadravyāni| tāni piṇḍenāṣṭottaraṁ dravyaśatamāsravāṇāṁ svabhāvaḥ|

tathaughayogā dṛgvarjjaṁ tatpṛthaktvantu pāṭavāt||

kāmāsrava eva khalu kāmaughaḥ kāmayogaśca| dṛṣṭī varjayitvā| dṛṣṭayastu paṭutvātpṛthagogheṣu yogeṣu ca vyavasthāpyante| haraṇaśleṣaṇakāryapradhānabhūtā hi dṛṣṭayaḥ| yathā hi sarve kleśāḥ dṛṣṭivarjyāḥ, apaharanti śleṣayanti ca tathaivaikākinyo'pi dṛṣṭaya iti| tadevaṁ sati kāmaugha ekānnatriṁśat dravyāṇi| rāgapratighamānāḥ pañcadaśa| vicikitsāścatasraḥ| daśa paryavasthānānīti|

bhavaugho'ṣṭāviṁśatirdravyāṇi| rāgamānā viṁśatiḥ| vicikitsā aṣṭau| dṛṣṭyoghaḥ ṣaṭtriṁśad dravyāṇi| avidyaughaḥ pañcadaśadravyāṇi| evameva yogā draṣṭavyāḥ||

[362] sā'vidyā dve upādāne yathākto(ktau) dve tu dṛṅmaye|
catasro'pyekamantyaikaṁ kumārgādisamāśrayāt||

[363] śeṣāstraidhātukāstvantye sātmabhāvapravṛttitaḥ|

tatra kāmayoga eva sahā'vidyayā kāmopādānaṁ catustriṁśad dravyāṇi| rāgapratighamānāvidyā viṁśatiḥ| vicikitsāścatasraḥ| daśaparyavasthānāni|

bhavayoga eva sahāvidyayā ātmavādopādānam, aṣṭātriṁśad dravyāṇi| rāgamānāvidyāstriṁśat| vicikitsā aṣṭau|

dṛṣṭiyogācchīlavrataṁ niṣkṛṣya dṛṣṭyupādānaṁ triśad dravyāṇi| śīlavratopādānaṁ ṣaḍdravyāṇi| kasmātpunarete(ta)d dri(dṛ)ṣṭibhyo niṣkṛṣṭam ? ‘kumārgādisamāśrayāt|’ mārgapratidvandvabhūtaṁ hyetadubhayapakṣavipralabhbhakaṁ ca| gṛhino(ṇo)'pi hyanena vipralabdhāḥ anaśanādibhiḥ svargamārgasaṁjñayā| pravrajitā apīṣṭaviṣayavivarjane śuddhipratyāgamanāditi|

‘śeṣāstraidhātukāḥ|’ dṛṣṭayo dṛṣṭyupādānam| traidhātukāśca śīlavrataparāmarśāḥ parāmarśopādānam| kāmāsravastu ekadhātukaḥ| bhavāsravastu dvidhātukaḥ| tasmādeva tat ‘antyam’ dvayaṁ sārvadhātukameva| ‘ātmabhāvapravṛttitaḥ |’ ātmabhāvālambanapravṛttaṁ khalvetaditi|

te khalvete anuśayāḥ

saṁyojanādibhiḥ śabdairdarśitāḥ pañcadhā punaḥ||

saṁyojanabandhanānuśayopakleśaparyavasthānabhedena pañcadhā bhittvoktāḥ|

[364] nava saṁyojanānyasminnīrṣyāmātsaryameva ca|
dravyāmarṣaṇasāmānyād dṛśaḥ saṁyojanadvayam||

[365] śeṣānya(ṇya)nuśayāḥ pañca

nava khalu sayojanāni sūtra uktāni-anunayapratighamānāvidyādṛṣṭiparāmarśavicikitserṣyāmātsaryasaṁyojanāni|

tatrānunayasaṁyojanaṁ traidhātuko rāgaḥ| evamanyāni yathāyogaṁ vaktavyāni| dṛṣṭisaṁyojanaṁ tisro dṛṣṭayaḥ parāmarśasaṁyojanaṁ dve dṛṣṭī|

kiṁ punaḥ kāraṇaṁ saṁyojaneṣu tisro dṛṣṭayo dṛṣṭisaṁyojanaṁ pṛthaguktam ? dve punardṛṣṭī parāmarśasaṁyojanaṁ pṛthagiti ? taducyate-‘dravyāmarṣaṇasāmānyād dṛśaḥ saṁyojanadvayam |’ aṣṭādaśadravyāni(ṇi) khalu tisro dṛṣṭayaḥ| aṣṭādaśaiva dve parāmarśadṛṣṭī| dvayośca nāmasāmānyam| tasmādetad dvayamekaṁ saṁyojanamuktamiti|

punarapyanyatra bhagavānsaṁyojanam

pañcadhā pañcadhā punaḥ|
jagādāvarabhāgīyamūrdhvabhāgīyameva ca||

[366] ādyantye dve dṛśau kāṁkṣā(kāṅkṣā)kāmacchando dvireva yaḥ|

tatra pañca saṁyojanānyavarabhāgīyāni| tadyathā-satkāyadṛṣṭiḥ śīlavrataparāmarśo vicikitsā kāmacchando vyāpāda iti| ete hi kāmadhātuhitatvādavarabhāgīyā ityucyate(nte)| avarā hi kāmadhātūretāni ca tadanuguṇāni| yasmāt

dvābhyāṁ kāmānatikrāntiḥ punarāṇa(na)yanaṁ tribhiḥ||

kāmacchandavyāpādābhyāṁ kāmadhātuṁ nātikrāmati| satkāyadṛṣṭyādibhistribhiratikrānto'pi punarāvartate dauvārikānucarasādharmyāt|

anye punarāhuḥ-tribhiḥ sattvāvaratāṁ nātikrāmati pṛthagjanatvam, dvābhyāṁ dhātvavaratāṁ kāmadhātumiti|

yadā khalu strotaāpannasya paryādāya trisaṁyojanaprahāṇe ṣaṭ kleśāḥ prahīṇāḥ kimarthaṁ tisro dṛṣṭīrapahāya trayānā(-traya)mevāha satkāyadṛṣṭī(ṣṭiṁ) śīlavrataparāmarśaṁ vicikitsāṁ ca ? taducyate-

[367] dvyekadṛggheyakāryokterdṛṣṭiheyamukhagrahāt|
sarvadṛggheyabhāktve'pi trayametadudāhṛtam||

pravartakagrahaṇe khalu pravartyamapi gahītaṁ bhavati pradīpālokavat| tatra satkāyadṛṣṭyā tatpravartitā'ntagrāhadṛṣṭirgṛhītā| śīlavrataparāmarśeṇa dṛṣṭiparāmarśaḥ pravartitaḥ| vicikitsayā mithyādṛṣṭiḥ pravartitā| ato hetugrahaṇātkāryagrahaṇaṁ veditavyam|

athavā trividhā kleśāḥ-ekaprakārāḥ, dviprakārāḥ, catuṣprakārāśca| tatra satkāyadṛṣṭyā ekaprakārā gṛhītāḥ| śīlavrataparāmarśena dviprakārāḥ| vicikitsayā catuṣprakārāḥ gṛhītā bhavatī(ntī) ti||

vayaṁ brūmaḥ-
[368] sarvānarthanidānatvānmārgapratyarthibhāvataḥ|
tathyohāvidhuratvācca trisaṁyojanadeśanā||

satkāyadṛṣṭiḥ khalu sarvānarthamalānāṁ kleśasya ca bhavatrayasya ca mūlam| atastayotkhātayā sarvānarthavṛkṣasyotsādanaṁ bhavati| mārgasya ca sadbhūtasya pratyarthibhūtaḥ kumārgāvalambī śīlavrataparāmarśaḥ| tena prahīṇena sanmārgeṇa mokṣapurapraveśo bhavati| samyagdṛṣṭyādimārgapratipattipratibandhabhūtā ca vicikitsā| tayā prahīna(ṇa)yā samyagdṛṣṭisaṁkalpapuraḥsaro mārgo nirvibandhaḥ pravartate| ityaṣṭāśītyanuśayaprahāṇe'pi sati trayāṇāmeva grahaṇam|

vaibhāṣāḥ punaḥ paśyanti-mokṣāntarāya(yāḥ)trayodbhāvanāḥ| yathā khalu trayo'ntarāyā mārgagamane bhavantyagantukāmatā'nyamārgagrahaṇaṁ mārgabahutvasaṁdehācca mārgagamanāpratipattiḥ| evaṁ mokṣagamane trayo'ntarāyā bhavanti| satkāyadṛṣṭyā mokṣādutrā(ttrā)saṁ gatasyāgantukāmatā bhavati| śīlavrataparāmarśenānyamārgagrahaṇāt mārgavibhrāntiḥ| vicikitsā mārgasaṁśaye sati mārgāpratipatti[ritye]ṣāṁ mokṣagamanāntarāyāṇāṁ prahāṇaṁ strotaāpannasya dyotayadbhagavānkleśatrayasyaiva grahaṇamakārṣīditi||

yathā ca pañcavidhamapa(va)rabhāgīyaṁ saṁyojanamuktavāṁstathā pañcordhvabhāgīyāṇi(ni)saṁyojanānyākhyātavāṁ(vān) sūtre|

[369] dvau rūpārūpajau rāgau mānamohoddhavāstrayaḥ|

pañca khalurdhvabhāgīyāṇi(ni) saṁyojanāni| tadyathā-rūparāgaḥ, ārūpyarāgaḥ, auddhatyam, māno'vidyā ca| eṣāmaprahīṇānāṁ ūrdhvadhātudvayaṁ nātikrāmanti sattvāḥ| samāptaḥ saṁyojanādhikāraḥ|

bandhanānīdānīmucyante| trīṇi bandhanāni| rāgo bandhanaṁ dveṣo moho bandhanam| ebhistraidhātukāḥ sattvāḥ saṁsāracārake baddhāḥ yathāyogam| kasmātpunaretāni bandhanānītyuktāni ? taducyate-

trivedanānuśāyitvād dṛḍhatvādbandhanatrayam||

trivedanāvaśātkhalu bandhanatrayamuktam| tatra sukhāyāṁ vedanāyāṁ rāgo'nuśerate| duḥkhāyāṁ dveṣaḥ| aduḥkhāsukhāyāṁ mohaḥ| ete ca trayo mūlakleśāḥ ṣaḍvijñānabhaumāḥ pañcaprakārāḥ| tasmādete dṛḍhatvād bandhanaśabdenoktāḥ||

punaranye bhagavatā sūtre-
[370] dvipakṣagranthanād granthāścatvāraḥ samudāhṛtāḥ|
abhidhyākhyāstathā dveṣaḥ parāmarśadvayaṁ tathā||

tatra gṛhī abhidhyayā viṣayeṣu grathitastadvyāghātakartṛṣu vivādamārabhamāno dveṣeṇānubadhyate| pravrajitaḥ śīlavrataparāmarśagrathitastadapavādaśravaṇādidameva satyamiti satyābhiniveśaparāmarśena dṛṣṭiparāmarśākhyena badhyate| iti catvāro bhavanti||

uktāḥ kleśāḥ|
[371] upakleśāstu vijñeyāḥ saṁrambhādyā yathoditāḥ|
sarve vā caitasāḥ kliṣṭāḥ saṁskāraskandhasaṁjñitāḥ||

ye tāvatkhalu kleśā upakleśā api te cittopakleśanāt| iha tu paryavasthānakleśamalasaṁgṛhītāḥ kṣudrakavastukoddiṣṭā veditavyāḥ| ye'pi cānye caitasikāḥ saṁskāraskandhasaṁgṛhītāḥ te'pyupakleśā ityākhyāyante||

ke punaste kleśamalāḥ kāni vā paryavasthānāni ? tatra tāvat-

[372] mūlakleśamalāstvanye ṣaḍupakleśasaṁjñitāḥ||

ta ime ucyante-
śāṭhyopanāhapradāśamāyāmadaviheṭhanāḥ||

tatra cittakauṭilyaṁ śāṭhyaṁ cittasyānṛjutā vakrībhāvaḥ| upanāhaḥ pratighaniṣyando vairānubandhakṛdrandhrāvadhānatā| santoṣyamānasyāpyadharmadṛḍhagrāhitā pradāśaḥ| parābhisandhānāya mithyopadarśanakārī paravañcanāmāyāḥ(yā)| cittasmayo madaḥ| saturūpakulabalabhogayauvanārogyaparijanasaṁpattisaṁrāgajaḥ pramādāspadaṁ vividhendriyavibhramotpādajanakaḥ| sattvavyāpādo vihiṁsā viheṭhanetyarthāntaram| uktāḥ ṣaṭ kleśamalāḥ||

daśa paryavasthānānyucyante|
[373] mrarkṣyerṣyāhryanapatrāpyastyānamiddhoddhavakrudhaḥ|
mātsaryaṁ kukṛtatvaṁ ca daśadhā paryavasthitiḥ||

ete hyanubandhādārḍhyānnānuśayāḥ| na hyeṣāmanubandhadārḍhyamastyanuśayāstu dṛḍhānubandhāḥ| tasmādetāni kālāntaramātraṁ cittaparyavasthāpanāt paryavasthānānītyucyante|

avadyaṁ chādayate(taḥ) cittāpalepo mrakṣaḥ, cittaṁ mrakṣayatīti mrakṣaḥ| parasampattyamarṣaṇamīrṣyā| akāryaṁ kurvataḥ svātmānamavekṣyālajjanā'hrīḥ| paramapekṣyālajjanā'napatrāpyam| kāyākarmaṇyatā styānaṁ tandrīparyāyavacanam| kāyacittākarmanya(ṇya)tā middhaṁ cittābhisaṁkṣepaḥ svapnākhyaḥ, sa tu kliṣṭa eva paryavasthānam| cittāvyupaśāntirauddhatyam| parāpakāranimittodbhavo'parityāgayogeṇa(na) caṇḍībhāvaḥ krodhaḥ| svavastunyāgraho mātsaryam, matto mā saredetaditi niruktiḥ| kukṛtabhāvaḥ kaukṛtyam| ityenāni daśa paryavasthānāni||

athaiṣāmupakleśamalaparyavasthānānāṁ kaḥ kasya rāgādermūlakleśasya niṣyandaḥ ? tadidamārabhyate||

[374] ebhyo'nunayaniṣyandā āhrīkyauddhatatādayaḥ|
ime khalūpakleśāḥ rāgaṇi(ni)ṣyandāḥ| yaduta-ahrīkyauddhatyamadamātsaryakuhanālapanānaimittikatānaiṣpeśikatā lābhena lābhasya niścikīrṣatā pāpecchatā mahecchatecchasvitā kāmajñātijanapadavitarkapāpamitratādayaḥ|

tatrāhrīkyānapatrāpyamadā vyākhyātalakṣaṇāḥ| lābhasatkārayaśolobhādabhūtaguṇadarśanārthamīryāpathavikalpakṛccaittaviśeṣaḥ kuhanā| lābhādyarthameva guṇapṛ(pri)yālapanakṛllapanāḥ(nā)| upakaraṇārthitvanimittadarśanakṛccaittaviśeṣo naimittakatā| paraguṇavaddoṣavacananiṣpeṣaṇakṛdeva caitasiko naiṣpeṣikatā| labdhalābhakhyāpanenānyalābhaniścakīrṣaṇatā [lābhena lābhasya niścikīrṣatā]| parairabhūtaguṇasambhāvanecchā pāpecchatā| lābhasatkāraparivāraprārthanā mahecchatā|

lobhātparairbhūtaguṇasambhāvanecchā icchasvitā| kāmarāgapratisaṁyukto vitarkaḥ kāmavitarkaḥ| jñātisnehaparītasya tadāvāhavivāhakṛṣivaṇigrājasevādīnāṁ gṛhasandhārana(ṇa)mupajīvanopāyānāṁ rājataskarādibhayapraśamanopāyānāṁ ca vitarkāṇāṁ [vitarkaḥ] jñātivitarkaḥ| paryāptajīvitopakaraṇāparituṣṭasya lokaci(mi)tratā, chandarāgāpahṛtacetasasteṣāṁ janapadānāṁ bhūmiramanī(ṇī)yatāsubhikṣakṣematāpracuragorasekṣuvikāragodhūmaśālyādīnāṁ vitarkaṇājjanapadavitarkaḥ śīladṛṣṭyācāravipannānāṁ ratikṛtā saṁsevā pāpamitratā|

mrakṣānapatrapāstyānamiddhādyā mohasaṁbhavāḥ||

tata(tra) ‘mrakṣāṇa(na)patrapāstyānamiddhāḥ’| ‘ādi’grahaṇāllayaḥ, amanasikārā(ro)da(')nādaratā, daurvacasyaṁ tantrī(ndrī) bhaktāsamatetyevamādayaḥ|

tatra layonāma doṣaguṇatyāgārjanaṁ prati ātmaparibhavajaścittasaṁkocaḥ| kuśalāsamanvāhāra audāsīnyayogeṇāmanasikāraḥ| guṇeṣu guṇavatsu cābahumānavṛttiraṇā(nā)daratā| dharmānuśāstṛṣu sāsūyitapratimantrakṛddaurvacasyam| jṛmbhikodgama(mā)dakṣivartmastambhanidrāspadaḥ caittaviśeṣaḥ styānākhyā tandrī| kuśalapakṣānukūlabhojanasamatāprativedhaścetaso bhaktāsamatā||

[375] kaukṛtyaṁ vicikitsotthaṁ krodhādyā dveṣasambhavāḥ|

kaukṛtyaṁ khalu yathoktalakṣaṇaṁ vicikitsāsamutthitam| krodhādyā dveṣaniṣyandāḥ| ‘ādi’śabdādīrṣyā[']kṣāntyupanāhapradāśasaṁrambhādayaḥ|

tatrerṣyā pūrvoktalakṣaṇā| sahyāsahiṣṇutā'kṣāntiḥ| randhrāvadhānānivṛttirupanāhaḥ| saṁtoṣamānasyāpyadṛḍhagrāhitā pradāśaḥ| parānvimardiṣataḥ pāṇipādauṣṭhakapolaśarīrakampayonirbhrāntamanasaḥ kṣobhaḥ saṁrambhaḥ| nimittamātreṇa sātatyaviheṭhanakṛcchṛṅgī| nistanato'bhīkṣṇavivāca(da)kṛttaṁstatta(kṛtyaṁ sta)mbhanatā| kāmyānviṣayānanusmarato rativiparītamanasaḥ pravṛttiraratiḥ| cittāpaiśalyamanārjavatā| vyāpādārtha prayukto vitarko vyāpādavitarkaḥ| vihiṁsāsaṁprayukto vitarkaḥ [vihiṁsāvitarkaḥ]|

pra[mā]dastambhamārdva(?)kṣya māyāśāṭhyavijṛmbhikāḥ||

[376] kāyaduṣṭhūlatādyāśca jñeyā vyāmiśrasambhavāḥ||

tatra doṣapravaṇasya guṇānabhisaṁmukhyaṁ pramādaḥ| pūjārheṣvasaṁnna(na)tiḥ stambhaḥ| parānurodhātpāpānuvṛttikṛ[ccai]to(tto) mārdvakṣyam (?)| parābhisandhānāya mithyopadarśaṇa(na)kṛccaitto ma(mā)yā| cittakauṭilyaṁ śāṭhyam| kleśasamutthitaḥ kāyasyānamanavinamanakṛccaitto vijambhikā| kleśakṛtā vividhālambanaṁ(na)saṁjñā nānātvasaṁjñāḥ| ativīryabhaktāsamatānirja(rjā)takāyavaiṣamyābādha(dhaḥ) kāyadauṣṭhulyam| kalyāṇamitrāṇāṁ guṇeṣvananuśikṣā asabhāgānuvartanatā| kleśasamutthā parasampadvitarkaṇā, parodayapratisaṁyukto vitarkaḥ| ityevamādayo vyāmiśrasamutthitā draṣṭavyāḥ|

pradāśo dṛkparāmarśaniṣyandaḥ śaṭhatā dṛśaḥ||

pūrvoktalakṣaṇaḥ pradāśaḥ parāmarśaniṣyandaḥ| śāṭhyaṁ dṛṣṭisamutthitamiti||
atha kaḥ kleśaḥ kayā vedanayā saṁprayujyate ? tadidamārabhyate-

[377] saumanasyena rāgasya saṁprayogaḥ sukhena ca|

rāgaḥ khalu sukhasaumanasyābhyāṁ saṁprayuktaḥ|

dveṣasya daurmaṇa(na)syena duḥkhena ca nigadyate||

saṁyoga iti vartate| pratighaḥ khalu duḥkhadaurmaṇa(na)syābhyāṁ saṁprayuktaḥ||

[378] sarvairmohasya

mohasya tu pañcabhirapīndriyaiḥ saṁprayogaḥ|

vittibhyāṁ caitasībhyāmasaddṛśaḥ|

mithyādṛṣṭirhi daurmaṇa(na)syasaumanasyābhyāṁ saṁprayujyate, pāpakarmaṇāṁ puṇyakarmaṇāṁ ca yathākramam|

kāṅkṣā ca daurmaṇa(na)syena

sāṁśayito hi niści(śca)yākāṁkṣī (kāṅkṣī) daurmaṇa(na)syena saṁbadhyate|

śeṣāṇāṁ sumanastayā|

śeṣāstvanuśayāḥ-catasro dṛṣṭayaḥ, mānaśca| pārṣāka(harṣākā)ravṛttitvātsaumanasyena saṁprayuktāḥ||

[379] upekṣayā tu sarveṣām

sarve'pyaviśeṣeṇānuśayā upekṣayā saṁprayujyante| pravāhacchedakāle khalu kleśānāmavaśyamupekṣā saṁmukhībhavati|

kāmāptānāmayaṁ vidhiḥ|

kāmāvacarāṇāṁ khalvanuśayānāmeṣa vidhiḥ draṣṭavyaḥ|

ito'nyadhātujānāṁ tu pratibhūmyantaraṁ svakaiḥ||

yasyāṁ yasyāṁ bhūmau yāvadi(ntī)ndriyāṇi santi tatrāpi cāturvijñānakāyikāścāturvijñānakāyikairmanobhūmikā manobhūmikaireva yathāsaṁbhavam||

uktāḥ kleśānāmindriyasaṁprayogaḥ| upakleśānāmucyate-

[380] īrṣyayā daurmaṇa(na)syeṇa(na) kaukṛtyasya tathā krudhaḥ|
pradaṣṭeścopanaddheśca vihiṁsāyāstathaiva ca||

daurmaṇa(na)syena khalvīrṣyākaukṛtyakrodhapradāśopanāhavihiṁsāḥ saṁprayujyante||

[381] mātsaryaṁ daurmaṇa(na)syena saumanasyena kasyacit|

prārthyamāno hyaprayacchan parasya jahrīyamāno durmaṇā(nā)yate| kecitpunaḥ vyācakṣate-saumanasyena saṁprayujyate lobhānvayatvena harṣākāravartitvāt|

dvābhyāṁ māyā tathā śāṭhyaṁ mrakṣo middhaṁ tathaiva ca||

daurmaṇa(na)syasaumanasyābhyāṁ māyāśāṭhyamiddhāni saṁprayujyante| kadāciddhi sumanāḥ paraṁ vañcayate| kadāciddurmanāḥ| evaṁ yāvatsvapi(pī)ti||

[382] madastu sumana[:]skandhasukhābhyāṁ saṁprayujyate|

tṛtīye dhyāne sukhenādhastātsaumanasyenordhvaṁ copekṣayā| ‘tu’śabdasya viśeṣaṇatvādayaṁ viśeṣo labhyate|

āhrīkyamanapatrāpya(pyaṁ) styānauddhatye ca pañcabhiḥ||

pañcabhirapīndriyaiḥ āhrīkyānapatrāpyastyānauddhatyāni saṁprayujyante| eṣāṁ caturṇāṁ paryavasthānānāmakuśalamahābhūmikatvāt kleśamahābhaumikatvācca||

idamidānīṁ vaktavyam| ka eṣāṁ kiṁ prahātavyaḥ ? yāni tāvaddaśa paryavasthānāni tebhyaḥ-

[383] āhrīkyamanapatrāpyaṁ styānamiddhaṁ tathoddhavaḥ||

..........[abhidharmadīpe vibhāṣāprabhāyāṁ vṛttau pañcamādhyāyasya tṛtīyaḥ pādaḥ||]
..........[pañcamodhyāyaḥ samāptaḥ||]

Technical Details

Text Version: 

Romanized

Input Personnel: 

DSBC Staff

Input Date: 

2008

Proof Reader: 

Milan Shakya

Supplier: 

Nagarjuna Institute of Exact Methods

Sponsor: 

University of the West

Chapter: 

0

ṣaṣṭho'dhyāyaḥ

ṣaṣṭho'dhyāyaḥ

prathamaḥ pādaḥ.....

..............rvaudārikam| atastutpūrvam| tato vedanāsmṛtyupasthānaṁ dvābhyāṁ sthūlataraṁ vedanāskandhavat| tataḥ cittasmṛtyupasthānaṁ rūpādiprativijñaptisvābhāvyātsulakṣam| dharmāstu saṁjñācetanādyā saṁprayuktāḥ, prāptyādayaḥ viprayuktāḥ, saṁskṛtāśca paramasūkṣmāstasmādante dharmasmṛtyupasthānam| ata evotpattikramopi tathaiva|

prāyeṇa hi sattvāḥ rūpādyupabhogaratatvāt mokṣavimukhā bhavanti vedanābhinanditvāt, sā cābhinandanā cittasyādāntatvāt| taccādāntatvaṁ rāgādibhiḥ| śraddhādibhiśca dāntatvaṁ bhavati|

catuṣṭvamapi caturviparyāsapratipakṣatvāt| aśucau śucisaṁjñāviparyāsapratipakṣo hi kāyaparīkṣā| duḥkhe sukhasaṁjñāviparyāsapratipakṣo vedanāparīkṣā| anitye nityasaṁjñāviparyāsapratipakṣaścittaparīkṣā, cittasya laghuparivartitvāt| anātmanyātmasaṁjñāviparyāsapratipakṣo dharmaparīkṣā| dharmasmṛtyupasthānasya vaicitryādekātmasaṁjñāviparyāso nivartate| ‘ādi’śabdāccaturāhārapañcaskandhapratipakṣatvādyathāyogam||

sa tadānīṁ yogācāraḥ
[384] samastālambināntyena tānvetya(ttya)dhruvatādibhiḥ|

sambhinnālambanaṁ hi dharmasmṛtyupasthānaṁ tricatuṣpañcaskandhālambanatvāt| pañcaskandhālambanameva tu sāmānyālambanamiti nirdiśyate| tena tu catvāryapi smṛtyupasthānānyabhisamasyānityato duḥkhataḥ śūnyato'nātmataśceti caturbhirākāraiḥ pratyavekṣate| tataḥ punaryogī kāyaṁ paramāṇusaṁghātakṣaṇasantānā(na)bhedena prabhidya paramāṇuśaḥ kṣaṇaśaśca nirīkṣate| kalalādīnāṁ vā bījādyaśudhya(cya)ṅgāṇi(ni) pṛthaṅmiśrībhūtāni ca yogī rūpāni(ṇi) nimitteṣu paśyati| tadūrdhvaṁ tasyānityatvādibhiḥ sāmānyalakṣaṇena yathāyogaṁ sarvadharmakajātīyatvādhimokṣe satyahaṁkāramamakāraviṣkambhanaprahānaṁ(ṇaṁ) bhavati| tanprahāṇādrāgādayopi doṣāḥ śrutacintāmayābhyāṁ jñānābhyāṁ viṣkambhyate(nte)|

katamena punaratra smṛtyupasthānena kleśātyantakṣayo bhavati ? brūmaḥ|

kleśātyantakṣayo'ntyena saṁbhinnālambanena vā||

saṁsargasmṛtyupasthānena khalu ‘saṁbhinnālambanena atyantakleśaprahāṇaṁ kriyate| ‘vā’ śabdo vikalpārthaḥ||

yasmāt-
[385] asaṁbhinnārtha viṣayaṁ trayametad dvidheṣyate|

sāsravānāsravabhedāt| tataḥ punaḥ skandhānanityādinā

tasyaivaṁ paśyataḥ sākṣādudayavyayadarśaṇa(na)m||

[386] skandheṣu jāyate paścāccakrabhramarikādivat|

eṣā ca smṛtyupasthānakuśalamūlaniṣṭhā| tasya khalvanityākāramabhyasyataḥ sarvasaṁskāreṣu pratikṣaṇamudayavyayadarśaṇa(na)mutpadyate, ‘cakrabhramarikādi[vadi]’ti|

sa pratītyasamutpādaṁ skandhānāṁ pratyavekṣate||

tasya pratikṣaṇa(ṇaṁ) utpādavyayaṁ paśyataḥ evaṁ bhavati-kathaṁ caite saṁskārāḥ santānena pravartante nocchidyante| sa pratītyasamutpādaṁ paśyati traiyadhvikānāṁ saṁskārāṇāṁ hetuphalasambandhaniyamāvasthitānām| tataḥ punaḥ pratītyasamutpādam||

[387] satyeṣu pātayitvataṁ tadā kaścitparīkṣate|
tadanityatvaduḥkhatve samavetya tataḥ punaḥ||

ekaikamaṅgaṁ satyeṣu pātayitvā'nityato duḥkhataśca pratyavekṣya

[388] akartṛkānnirīhāṁśca pratyayādhīnasaṁbhavān|
dṛṣṭvā sarveṣvanātmeti tattvākāraṁ ṇi(ni)ṣevate||

tatra svatantrakartṛvirahitvācchūnyānpaśyati svavaśena vinā sahakāribhiḥ pratyayaiḥ kriyākaraṇāt, parādhīnajanmatvāccā[nā]tmānaṁ paśyati ‘dṛṣṭvā sarveṣvanātmeti tattvākāraṁ ṇi(ni)ṣevate’||

tadabhyasyataḥ
[389] anadhiṣṭhātṛkatvaṁ ca pāratantryaṁ ca paśya[taḥ]|

na hyatra kaścitpuruṣo vā parameṣṭhī veśvaraḥ svatantraścaikaśca vidyate, paratantrajanmaprasarā eva sarvasaṁskārāḥ svasāmānyalakṣaṇādhiṣṭhitasvabhāvāḥ, iti parīkṣyamāṇasya

sarvadharme[ṣu nai]rātmye sthirā buddhiḥ pravartate||

yathoktam-
“sarvadharmā anātmānaḥ paśyati prajñayā yadā|
tadā nirvidyate duḥkhādeṣa mārgo viśuddhaye||”

atha kasmādiha śūnyākāro na deśitaḥ ? taducyate-

[390] svabhāvenāviśūnyatvā[d] dharmamudrā nu(u)dāhṛte(tā)|
taduktyā ca taduktatvācchūnyākāro ṇa(na) deśitaḥ||

na khalu saṁskārāḥ svabhāvena śūnyāḥ pṛthivyaptejovāyuprabhṛtīnāṁ kāṭhinyādilakṣaṇasya dhṛtyādikriyāyāśca pratyakṣatvāt| rāgādīnāṁ doṣāṇāṁ śraddhādīnāṁ ca guṇānāṁ cittamālyaśuddhikaraṇasāmarthyāt| teṣāṁ ca sāmarthyaṁ yathā dravyāṇāṁ harītakīcitrakadantīprabhṛtīnāṁ rasavīryavipākaprabhāvādidarśaṇā(nā)ta sasvabhāvaprabhāvāḥ sarvadharmāḥ dharmamudrāyāśca ‘śūnyākāro’ ṇo(no)ktaḥ| tasmādihāpi nocyate| athavā ‘taduktyā ca tadukteḥ|’ anātmākāroktyā ca śūnyatāpyuktā bhavati||

tadevaṁ nairātmye sthiramatiḥ

[391] gotradvārasamūhādīn dhātvādīnāṁ yathāyatham|
svasādhāraṇacihnābhyāṁ sadatopaparīkṣate||

dhātvāyatanaskandheṣu svasāmānyalakṣaṇaparicchinneṣu

[392]pratiskandhaṁ tatastasya svābhāvyādiṣu tattvataḥ|
krameṇa jāyate paścātkauśalaṁ sthānasaptake||

“rūpaṁ yathābhūtaṁ prajānāti rūpasamudayaṁ rūpanirodhaṁ rūpanirodhagāminīṁ pratipadaṁ rūpasyāsvādaṁ rūpasyādīnavaṁ rūpasya niḥsaraṇamevaṁ yāvadvijñānasya|” uktaṁ hi bhagavatā-‘saptasthāne kuśalo bhikṣuḥ trividhārthopaparīkṣī kṣipramevāsravakṣayaṁ karoti” iti||

abhidharmadīpe vibhāṣāprabhāyāṁ vṛttau ṣaṣṭhasyādhyāyasya prathamaḥ pādaḥ||

ṣaṣṭhādhyāye

dvitīyapādaḥ|

tasyedānīṁ yoginaḥ smṛtyupasthānādiṣu kuśalamūleṣu dṛṣṭapūrvaṁ jñeyaṁ satyākāravyavasthānenānucitaśrutacintāmayākārasamudācāraṇyā(nyā) yeṇa(na)

[393] nirmathnataḥ kramenā(ṇā)sya duḥkhasatyabhavāraṇim|
śraddhāvīryasahāyasya tattvajñānānalārthinaḥ||

[394] ākārapatitaṁ jñānaṁ tataḥ śamaniyāmakam|
bhāvanāmayamūṣmākhyaṁ jāyate sānuvartakam||

tatkhalūṣmagataṁ prakarṣitatvāt ṣoḍaśākāram, pratisatyaṁ caturākāratvāt, sāmānyaṁ dharmasmṛtyupasthānaṁ bhaviṣyasyāryamārgāgnernimittabhūtaṁ dhūmāgnivat| tasmiṁśca labdhe śamaḥ pratyāsannībhavati| atastat ‘śamaniyāmakaṁ bhāvanāmayam’ iti| dhyānasaṁvarāśritasamādhibalena dṛḍhībhāvāccittaṁ bhāvayati campakapuṣpatilatailavaditi| ‘sānuvartakaṁ’ ca pañcaskandhasvabhāvaṁ nairātmyabuddhiparitoṣāccānuskandhaśaḥ prasāda utpadyate-skandhamātrakamevedaṁ satkāyadṛṣṭervastubhūtaṁ nātrātmāstyātmīyaṁ vā||

[395] tatastathaiva mūrdhāno mithyādṛṣṭyupaghātinaḥ|
ūṣmabhyo'dhikasāmarthyādratnaśraddhāvivardhinaḥ||

tadūrdhvaṁ tato mūrdhānastathaiva ṣoḍaśākārāḥ| teṣāṁ punarayaṁ viśeṣaḥ| mithyādṛṣṭiśaktyupaghātitvam, tadupaghātāt kuśalamūlāni na samucchindanti| ūṣmabhyo'dhiko viśeṣaḥ ratnatrayaśraddhāvivardhinaśca| teṣu khalvadhimātreṇa buddhādiṣu ratneṣu triṣvākārataḥ prasādo'bhivardhate, na skandhaśaḥ, prāgevoṣmagateṣu tadbuddhiparitoṣāt| mūrdhasū..............

[396d.] ........netvasminnubhayatrāpi paścimā||

vinyāse vivardhane caiva dharmasmṛtyupasthānāṁ(naṁ) pratyutpannaṁ tadeva cānāgataṁ bhāvyate||

[397] bhāvyate skandhadṛktvādau nna(na) tannirvāṇadarśinaḥ|

na khalu skandhoparamadarśinaḥ skandhamatirbhāvyate|

ākārāṁstulyajātīyāt(n) sarvatrātra tu nirdiśet||

yādṛśāḥ pratyutpannāstādṛśā evānāgatā bhāvyante||

[398] draṣṭavyā'nyatarā tābhyaḥ pratyutpannā vivardhane|
catasṛbhyośca(bhyastva)nyatamā pratyutpannā vivardhate(ne)||

[399] anāgatāstu bhāvyante catasro'pyatra niścayāt|
mokṣe'ntye saṁmukhībhūtā[:]samagrāḥ khalvanāgatāḥ||

nirodhe tu pratyutpannaṁ dharmasmṛtyupasthānaṁ catvāri tvanāgatāni bhāvyante||

[400] ākārāḥ khalu sarvepi bhāvyante gotralābhataḥ|

gotrāni(ṇi) khalu labdhāni nirodhasatyato'tra ṣoḍaśāpyākārā bhāvyante|

gotralābhe tu vijñeyā sabhāgākārabhāvanā||

prathamayoḥ satyayoḥ gotrāṇi ālambanāni| tenātra na visabhāgākārabhāvanā||

[401] sarvatrākiraṇe mūrdhno nirodhākiraṇaidhane|
dharmākhyāḥ saṁmukhībhūtāścatasraḥ khalvanāgatāḥ||

mūrdhākāravinyāse ‘nirodhākiraṇaidhane’ ca dharmasmṛtyupasthānaṁ pratyutpannam, catvāryanāgatāni bhāvyante||

[402] ākārāḥ sakalāstatra bhāvyante gotralābhataḥ|
sarvābhyo'nyatarotpannāḥ[:] satyatrayavivardhane||

[403] anāgatāścatasrastu bhāvyante tatra niścayāt|
ākārāḥ sakalā jñeyāḥ kṣāntivinyasane śri(śṛ)ṇu||

[404] sarvatrāntyāḥ samutpannāścatasraḥ khalvanāgatāḥ|
ākārāḥ sakalāstatra bhāvyante cāpyanāgatāḥ||

[405] pratyutpannāgryadharmeṣu dharmākhyā smṛtyupasthitiḥ|
anāgatāstu bhāvyante catastrasteṣu niścayāt||

[406] ākārāḥ khaluḥ catvāro dṛṅmārgasadṛśatvataḥ|
yathoṣmakiraṇe tadvad draṣṭavyaṁ dṛṣṭivartmani||

[407]antyāṁ mārgānvayajñāne pratyutpannāṁ vinirdiśet|
catasro'nāgatāstadvat ṣoḍaśākārabhāvanāt(ḥ)||

[408] tadūrdhvamapi cāryasya sarvāpūrvaguṇodaye|
śrutacintāmayaṁ hitvā sūkṣmasūkṣmaṁ vyapohya ca||

evaṁ tāvadāryasya smṛtyupasthānabhāvanā draṣṭavyā||

[409] bālasyārambhamārge tu caturbhūmivinirjayaiḥ|
bhūtāmanyatarāṁ tābhyaścatasraḥ khalvanāgatāḥ||

[410] ānantaryapathe muktāvantyāṁ sarvāstvanāgatāḥ|
antye dhyāne prayogādimārgeṣvaṣṭāsu pūrvavat||

[411] tisrastu navame vidyāt maulabhūmipraveśataḥ|
sāmantakaprayoge tu catasro'ntyāthavā bhavet||

[412] divyākṣiśrutyabhijñāyāṁ vimokṣādau tathaiva caḥ(ca)|
prathamāṁ saṁmukhībhūtāṁ catasraḥ khalvanāgatāḥ||

[413] pari(ra)citte tṛtīyāstu(yā tu) catasraścāpyanāgatāḥ|
prāṅnivāsāpramānā(ṇā)nāmantyāṁ sarvāstvanāgatāḥ||

[414] ārūpyānāṁ(ṇāṁ) vimokṣāṇāṁ tisṛbhyo'nyatamāṁ vadet|
saṁmukhe nāma jātāstu tisra eva vinirdiśet||

[415] ārūpyakṛtsnayostvantyāṁ pratyupannāmudāharet|
tisraḥ khalvasamutpannāḥ kathayanniyamena tu||

[416] āryasya khalu vairāgyaprayoge kṣepane(ṇe)pi ca|
sarvebhyo'nyatarābhūtāścatasraścāpyanāgatāḥ||

[417] ānantaryapathe muktāvantyāḥ sarvāstvanāgatāḥ|
ri(ṛ)dhyādau tu guṇāḥ sarvamanāryasyaiva nirdiśet||

[418] antyapūrvanivāsādau sa(ca) dharmapratisaṁvidi|
tathāparasamādhyādāvaraṇāyāṁ tathaiva ca||

[419] ārūpyākhyavimokṣādau saṁjñāsūkṣmodaye tathā|
sarvābhyo'nyatarābhūtāścatasraḥ khalvanāgatāḥ||

[420] brūyāttu sūkṣmasūkṣme'ntyāṁ bhūtāṁ tisrastvanāgatāḥ|
samāseneyamākhyātā smṛtyupasthānabhāvanā||

nirvedhabhāgīyānadhikṛtya

[421] etannirvedhabhāgīyaṁ caturdhā bhāvanāmayam|

paramārthadakṣiṇīyabhikṣusaṅghapraveśadvārabhūtatvāt bhāvanāmayaṁ na śrutamayaṁ cintāmayam| kutaḥ punarupapattiprātilambhikaṁ bhaviṣyatītyetacca sandhāya bhagavatoktam-“cyutau batemau mohapuruṣāvasmāddharmavi[na]yādyatra nāmānayoḥ mohapuruṣayorūṣmagatamapi nāsti” iti| taccaitatsarvam

ṣaḍbhaumaṁ ṣoḍaśākāraṁ pañcaskandhā vināptibhiḥ||

‘ṣaḍbhaumaṁ’ darśanamārgavato, ‘ṣoḍaśākāraṁ’ darśanamārgavat sānuparivartakaṁ| ‘pañcaskandhaṁ vināptibhiḥ|’ prāptayaḥ khalu noṣmāgatādisvabhāvāḥ| tatsvābhāvye hi tāsāmāryasyoṣmagatādisaṁmukhībhāvaḥ syāt| na ceṣyate| satyadarśanasamaṅgino dṛṣṭasatyasya vā satyadarśanaprayogasaṁmukhībhāve prayojanābhāvāditi|

āha| ke punaste ṣoḍaśākārāḥ yeṣāṁ bhāvanena(nayā) strotaāpanno bhavati ? taducyate| caturbhirākārairaṇi(ni)tyaduḥkhaśūnyānātmākāraiḥ duḥkhaṁ parīkṣate| tatra bodhisattvādṛte tṛṣṇācaritaḥ prāyo'ṇi(ni)tyākāreṇa, kausīdyādhiko duḥkhākāreṇa, ātmīyadṛṣṭicaritaḥ śūnyākāreṇa, ātmadṛṣṭicarito'nātmākāreṇa|

hetusamudayaprabhavapratyayataḥ samudayam| hetutaḥ ahetudṛṣṭicaritaḥ| samudayataḥ ekakāraṇadṛṣṭicaritaḥ prabhavato nityakāraṇadṛṣṭicaritaḥ| pratyayato'buddhipūrvakṛtadṛṣṭicaritaḥ|

nirodhaśāntapraṇītaniḥsaraṇato nirodham| ebhiścaturbhirnirodhaḥ| nāsti mokṣa ityevaṁ dṛṣṭicarito nirodhataḥ śarīrādimata ityevaṁ caritaḥ śāntataḥ| viṣayasukhacaritaḥ pra[ṇīta]taḥ| dhyānādisukhacarito niḥsaraṇataḥ|

mārganyāyapratipannairyāni(ṇi)kato mārgaḥ(rgam)| ebhiścaturbhirmārgaḥ| nāsti mokṣamārga ityevaṁ dṛṣṭicarito mārgataḥ| kaṣṭatapobhirityevaṁ dṛṣṭicarito nyāyataḥ| laukikavairāgyamārgacaritaḥ pratipattitaḥ| asakṛllaukikamārgaparihāṇito(ko) nairyāṇikataḥ| ityevamādite(ke?) samaye vyabhicaraṇakāle tvekopi sarvaiḥ parīkṣate| rogagaṇḍaśalyāghātākārādibhirṇa(rna) tu tairatyantaprahāṇamityataḥ ṣoḍaśaivāryākārā ityucyante| purastāccaitacchlokānugatamevopadarśayiṣyāmi||

nirvedhabhāgīyebhyaḥ punaḥ

[422] paścāttu khalunirvedha āryamārgāhvayastataḥ|
sa yasmānniścito vedhastasmānnirvedha ucyate||

iti prāgāviṣkṛtametat||

[423] dharmajñānarucirduḥkhe nirmalaṁ dharmadarśanam|
tatastatraivāvadhṛtiḥ dharmajñānamanantaram||

laukikebhyaḥ khalvagradharmebhyo nirāsravā lokottarāḥ(rā) dharmamātrekṣaṇadṛṣṭirutpadyate| sūtra uktam “laukikāgradharmānantaraṁ samaṁ niyāmamavakrāmati yadavakrāntau pṛthagjanabhūmiṁ samatikrāmati” iti| tadanantaraṁ duḥkhe dharmajñānaṁ niścayātmakam| kṣāntyā vā saṁyogaprāptiṁ chinatti jñānena visaṁyogaprāptimāvahatīti viśeṣaḥ|

[424] evaṁ triṣvapi satyeṣu tathaivānvayadhīrdvidhā|

dvābhyāṁ dharmajñānakṣāntidharmajñānekṣaṇābhyāṁ samanantaraṁ rūpārūpyāvacare duḥkhe'nvayajñānakṣāntyanvayajñānekṣaṇamutpadyate| evaṁ triṣvapi satyeṣu draṣṭavyam| atra punaḥ

anantyāstatra dṛṅmārgāḥ jñeyāḥ pañcadaśakṣaṇāḥ|

antyakṣaṇaṁ muktvā pañcadaśasvabhāvo darśanamārgaḥ yastvasau sthāpitaḥ sa khalu

[425 ab.] kṣaṇo'ntyo bhāvanāmārgāt phalameṣo'rthasiddhitaḥ||

yogācāryasya khalvabhi...............
................... strotāśceti pañcabhavanti||

atra punarya eṣa pañcamaḥ sa khalu

[426] dhyānāni vyavakīryātaḥ pañcamastvakaniṣṭhagaḥ|

śuddhāvāsopapattiḥ khalu dhyānavyavaka(ki)raṇaphalā|

caturdhā''rūpyagāmyanyo dṛṣṭanirvāyako'paraḥ||

ūrdhvagasyānāgāminaḥ pañcadhā bheda uktaḥ| [ā]rūpyagāmī tu caturdhā nirdiśyate pūrvoktebhyaḥ antarāpariṇi(ni)rvāyiṇamapāsya| ityete ṣaḍ bhavanti| dṛṣṭadharmanirvāyakaḥ saptama ihaiva janmani yaḥ pariṇi(ni)rvāti||

[427] punastridhā tridhā kṛtvā trīnato rūpagā nava|

ete khalu rūpopagāḥ pañcānāgāminastrayo bhavanti| antaropa[pa]dyapariṇi(ni)rvāyiṇamū(nnū ?)rdhvastrotāśca| dvitīyādyā hi trayo'ṇā(nā)gāminaḥ sarva evopapadya pariṇi(ni)rvāyiṇo bhavanti| anupapannānāṁ pariṇi(ni)rvāṇāt| teṣāṁ pratyekaṁ tṛ(tri)dhā bhedānnavānāgāmino bhavanti| kathamiti ? antarāpariṇi(ni)rvāyiṇastāvadutpatata evādūraṁ gatvopapattyāsannībhūtasya ca pariṇi(ni)rvāni(ṇa) bhedāt| upapadyapariṇi(ni)rvāyiṇaḥ upapadya sābhisaṁskārāṇa(na)bhisaṁskārabhedādūrdhvastrotasaḥ plutādibhedāt|

tadviśeṣaḥ punarjñeyaḥ karmakleśākṣabhedataḥ||

teṣāṁ punastrayāṇāṁ navānāṁ vā anāgāmināṁ karmakleśendriyabhedādyathāyogaṁ viśeṣo boddhavyaḥ| trayāṇāṁ tāvatkarmataḥ, abhinirvṛtyupapattyaparaparyāyavedanīyakarmopacitatvāt| kleśataḥ mṛdumadhyādhimātrakleśasamudācārāt| indriyato'dhimātramadhyamṛdvindriyabhedāt||

yadi tarhi kleśendriyabhedānnavānāgāmino bhavanti, kathaṁ sūtre sapta satpuruṣagatayo deśitāḥ ? tadapadiśyate-

[428] ṣaḍdhordhvastrotasā sārdhaṁ saptadhā sadgatirmatā|

dvau khalvatrānāgāminau trighā tridhā bhi(ttvā) ṣaḍdhā vyavasthāpitau| tṛtīyastūrdhvastrotā'nākulīkaraṇārthamabhedenaivoktaḥ| iti saptadhā deśitā satpuruṣagatiḥ|

kasmāt punaḥ strotaāpannasakṛdāgāminoḥ satpuruṣagatirna deśitā satpu[ru]ṣasūtroddeśe lakṣaṇepi sati taducyate-

sati vṛtteraṇe(nai)ryāṇāduktaiṣāmeva sadgatiḥ||

yasmādanāgāminaḥ satyeva vṛttirbhavati nāsatī| itarayostu kuśalākuśale vṛttiḥ| yasmāccānāgāmī yato gatastatra na punarāgacchati, tau tu gatāgatī kurvāte tasmāttasyaiva sa(sā) gatirdeśitā netarayoriti||

kiṁ punaḥ parāvṛttajanmāpyanāgāmī satpuruṣagatau vyavasthāpitaḥ ? netyāha| yasmāt-

[429] parāvṛttabhavo hyāryo neha dhātvantaropagaḥ|

rūpadhātau hi parāvṛttajanmanaḥ āryasya dhātvantaragamane'sti saṁbhavaḥ| kāmadhātau tu parāvṛttajanmā''ryo na dhātvantaraṁ gacchati tatrava janmani pariṇi(ni)rvāṇāt|

yaścaiṣa kāmadhātau parivṛttajanmā''rya uktaḥ

eṣa cordhvagatiścaiva nākṣamaṁ cārahāṇi(ni)bhāk||

ūrdhvadhātūpapannaḥ ūrdhvagatirārya ityapi kṛtaṁ dvayorapyaṇa(na)yorṇā(rnā)stīndriyasaṁcāro na parihāṇiḥ| janmāntaraparivāsenāryamārgasya santatau dṛḍhataraṇi(ni)veśāt, āśrayaviśeṣalābhādāryasya janmāntare rūpārūpyapraveśendriyasaṁcāraparihāṇayo na santi||

atha yaduktaṁ ghyānavyavakiraṇāditi tatra katamaddhyānamādau vyavakīryate ?

[430] antyakāmīryate pūrvaṁ siddhirdvikṣaṇamiśraṇāt|

caturthe hi praśrabdhisukhotkaṭaḥ samādhiḥ sarvakarmaṇyo yatastatsaṁmukhībhāvāt, āśrayasyopacaye satyāmṛtābhivṛddhiḥ yena śaknoti dhyānāni vyavakaritum|

kathaṁ punardhyānāni vyakīryante ? ādau tāvadanāsravaṁ pravāhayuktaṁ caturthaṁ dhyānaṁ samāpadyate| tasmādvyutthāya tadeva sāsravaṁ pravāhayuktaṁ samāpadyate|

punaśca tadutthitaḥ anāsravaṁ tathaiva sa tān pravāhānhrasitvā yāva[tkṣaṇa] dvaye tiṣṭhatītyeṣa prayogaḥ|

siddhistu kṣaṇadvayamisraṇāt| yadā tu śaknotyekenāsravakṣaṇānantaramekaṁ laukikaṁ saṁmukhīkartum, ekalaukikakṣaṇāntaraṁ caikamanāsravamayatnena, evamanāsravābhyāṁ sāsravasya miśrīkaraṇānniṣpannā bhavati dhyānavyavakiraṇā|

kimarthaṁ punardhyānavyavakiraṇam ? taducyate-

udbhavārthaṁ sukhārthaṁ ca kleśāśaṅkārthameva ca||

tribhiḥ kāraṇairdhyānāni vyavakīryante| upapattyarthaṁ sukhavihārārthaṁ kleśaparihāṇibhīrutayā ca| tatra dṛṣṭiprāptaḥ upapattyabhilāṣasamāpattipriyatābhyām| śraddhādhimuktastu pūrvābhyāṁ ca kāraṇābhyāṁ kleśabhīrūtayā ca| asamayavimukto'pyarhan dri(dṛ)ṣṭadharmasukhavihārārtham| samayavimuktaśca kleśabhīrutayā ceti||

yaccaitadvyavakiraṇamuktam,

[431] tatpāñcavidhyataḥ pañca śuddhāvāsabhuvaḥ smṛtāḥ|

taddhi caturthadhyānavyavakiraṇaṁ pañcaprakāraṁ mṛdumadhyādhimātratara madhimātratamabhedāt| ato hetupāñcavidhyāt phalamapi pañcavidhaṁ bhavati|

etāḥ punaḥ śuddhāvāsabhūmayaḥ

na jātu dṛṣṭapūrvāstāḥ sarvairapi pṛthagjanaiḥ||

bhavāgramupādāya brahmalokamindralokaṁ yāvadavīcimupādāya sarvabālapṛthagjanairdṛ (radṛ)ṣṭapūrvamanyatra śuddhāvāsebhya iti|

abhidharmapradīpe vibhāṣāprabhāyāṁ vṛttau ṣaṣṭhasyādhyāyasya dvitīyaḥ pādaḥ||

ṣaṣṭhādhyāye

tṛtīyapādaḥ|

[432] yo nirodhasamāpattimaśnute kāyasākṣyasau|

yaḥ khalu nirodhasamāpattilābhyanāgāmī sa kāyasākṣītyucyate| nirvāṇasadṛśasya dharmasya kāyeṇa(na) sākṣātkaraṇāt| sa khalu dharmaḥ kāyāśrayeṇopajāyate| tatprāptilābhādapi nirodhalābhītyucyate|

bhavāgrāṣṭāṁśahā yāvadarhattvapratipannakaḥ||

prathamaghyānavairāgyādekaprakāramārabhya yāvadbhavāgrāṣṭaprakāraprahāṇādarhattvapratipannakodraṣṭavyaḥ||

[433] yaścānantaryamārge'ntye vajraupamyāhvayesthitaḥ|

navamasyāpi bhāvāgrikasya prakārasya prahāṇāyānantaryamārge'ntye'ntyaphalapratipannakaḥ evāvagantavyaḥ|

tatphalārthaṁ kṣayajñānaṁ tadekālambanaṁ na vā||

tasya vajropamasya samādherbalādutthitaṁ tadbalotthamantyavimuktimārgākhyaṁ tena sahaikālambanaṁ bhavati na vā| kṣayajñānasya catuḥsatyālambanatvāt||

[434] tadavāpteraśaikṣo'sāvarhaṁstrailokyasatkṛtaḥ|
sarvakleśavisaṁyuktaḥ śikṣātritayapāragaḥ||

sa khalu trayāṇāmāsravāṇāṁ niravaśeṣaprahāṇāttisṛṇāṁ ca śikṣāṇāṁ pāragamanāt sabrahmakasyāpi lokasya pūjāmarhatītyarhannirucyate||

eṣāṁ punastrayāṇāṁ mārgāṇāṁ katamaḥ sāsravo katamo nirāsravaḥ ? taducyate-

[435] bhāvanākhyo dvidhā mārgaḥ samalāmalabhedataḥ|
darśaṇā(nā)khyastu vijñeyaḥ sarvasyaiva nirāsravaḥ||

[436] ānupūrvikayadbhūyovītarāgāvītarāgāṇām| (-vītāvītarāgiṇām)
aśaikṣākhyopi boddhavyo nityamevāmalīmasaḥ||

katamatpunaḥ katamāṁ bhūmimatyeti ? tadapadiśyate-

[437 a] bhavāgraṁ nirmalo'tyeti........

..........tatra tāvadaśaikṣasya catvāri dhyānāni trīṇyārūpyāṇyanāgamyadhyānāntaraṁ ca| śaikṣasya tu ṣaḍārūpyatrayaṁ hitvā| kiṁ punaratra kāraṇam ?

[438] saviśeṣaṁ yatastyaktvā phalaṁ paramupāśnute|

iha khalu yaḥ phalaviśiṣṭamārgasthaḥ indriyāṇi saṁcarati saphalaṁ phala[vi]śiṣṭaṁ ca mṛdvindriyamārgaṁ tyaktvā tīkṣṇendriyamārgasaṁgṛhītaṁ phalamātrameva pratilabhate| yaścāśaikṣaḥ ārūpyabhūmiṁ niḥśrityendriyāni(ṇi) saṁcarati niyatamanāgāmiphalaviśeṣamārgasthasya na cāstyanāgāmiphalamārūpyabhūmisaṁgṛhītam| ityetat kāraṇam|

yaduktaṁ bhagavatā- “kleśāt(n) prahāyeha hi yastu pañcāhāryadharmā paripūrṇaśaikṣaḥ” iti| kiyatā paripūrṇaśaikṣo bhavati ?

śaikṣasya tribhirakṣādyairdvābhyāṁ saṁpūrṇaṁtārhataḥ||

śaikṣasya khalu tribhiḥ kāraṇaiḥ paripūrṇatā bhavati| samāpattīndriyaphalaiḥ| tadyathā dṛṣṭiprāptasya kāmasākṣiṇaḥ anyataravaikalyāttu na paripūrṇatā syātprāgeva sarvavaikalyāt| tadyathā kāmāvītarāgasya śraddhādhimuktasyaivaṁ tāvacchaikṣasya|

aśaikṣasya dvābhyāmindriyasamāpattibhyām| tadyathobhayabhāgavimuktasya asamayavimuktasyeti||

abhidharmadīpe vibhāṣāprabhāyāṁ vṛttau ṣaṣṭhasyādhyāyasya tṛtīyaḥ pādaḥ||

ṣaṣṭhādhyāye

caturthapādaḥ|

laukikalokottaradarśaṇa(na)bhāvanāśaikṣā[śaikṣa]mārgabhedenānekavidho mārga uktaḥ| sa tu

[439] vijñātavyaḥ samāsena punamārgaścaturvidhaḥ|
ānantaryavimuktyākhyau prārambhotkarṣalakṣaṇau||

tatra prayogamārgaḥ kuśalamūlaphalasyārambha ityarthaḥ| tasyānantaramānantaryamārgaḥ yena kleśāñjahāti| vimuktimārgo yaḥ tatpraheyāvaraṇavimukte santāne visaṁyogaprāptisahāyotpadyate| viśeṣamārgo yastadūrghvamanyakuśalamūlaprāptyarthamutkarṣagamanalakṣaṇaḥ||

punarmārgo bhagavatā mokṣapurapratipādanāt pratipacchabdenoktaḥ “catasraḥ pratipadaḥ| asti pratipatsukhā dhandhābhijñā| asti sukhā kṣiprābhijñā| asti duḥkhā dhandhābhijñā| asti duḥkhā kṣiprābhijñā|” tāsāṁ punarindriyato bhūmitaśca vyavasthānaṁ tadidaṁ pradarśyate-

[440] tīkṣṇendriyasya mauleṣu dhyāneṣu pratipatsukhā|
kṣiprābhijñālpabuddhestu dhandhānyatra viparyayāt||

mauleṣu khalu caturṣu dhyāneṣu yo mārgaḥ sā sukhāpratipat| sā ca tīkṣṇendriyasya kṣiprābhijñā tatrāyatnavāhitvāt| nairyāṇavatsukhā tatrāyatnavāhitvā[t] śamathavidarśaṇa(na)yoḥ sāmyāt| tatraiva sā mṛdvindriyasya dhandhābhijñā| anyāsu tu pañcasu bhūmiṣvanāgamyadhyānāntarikārūpyatrayasaṁgṛhītāsvanaṅgaparigṛhītatvāt| śamathavidarśanānyūnatvāt anāgamyadhyānāntarikayorārūpyatraye cānāsravo mārgaḥ tīkṣṇendriyasya pratipat, duḥkhā kṣiprābhijñā| mṛdvindriyasya duḥkhā dhandhābhijñā |

kathaṁ punarāryamārgo duḥkho bhavati ? nāsau duḥkhātmakaḥ na duḥkhasaṁprayuktaḥ ? naiṣa doṣaḥ| yatnavāhitvābhisandhervivakṣitatvāt||

punarapyeṣa mārgo bodhipakṣyaśabdenocyate “saptatriṁśadbodhipakṣyā dharmāḥ| catvāri smṛtyupasthānāni catvāri samyakprahānā(ṇā)ni catvāro ṛddhipādāḥ pañcendriyāṇi pañca balāṇi(ni) saptabodhyaṅgānyaṣṭāṅgo mārgaḥ” iti|

kā punariyaṁ bodhiḥ ?

[441] kṣayajñānaṁ matā bodhistathā'nutpādadhīrapi|
daśa caikaśca tatpakṣyāḥ saptatriṁśattu nāmataḥ||

sā punareṣā bodhiḥ kṣayānutpādajñānarūpāsatī pudgalabhedena tridhā bhidyate| tisro bodhayaḥ| buddhapratyekabuddhaśrāvakabodhayaḥ| uttamanirvāṇāṅgabhūtā taddhi tisṛṇāmapi bodhīnāṁ puruṣakāraphalaṁ tatprādhānyatvāt| mṛdumadhyādhimātrāḥ saptatriṁśadbodhipakṣyā dharmāḥ mṛdumadhyādhimātrabhedabhinnā mahāyāṇa(na)m| mṛdumadhyādhimātrabhedabhinnaṁ buddhapratyekabuddhaśrāvakayāṇa(na) mityucyate|

tasyāḥ punastriprakārāyā bodheranukūladharmāḥ smṛtyupasthānādayaḥ ‘saptatriṁśannāmataḥ’| dravyatastvekādaśa| śraddhādīni pañca balāni prītiprasrabdhyupekṣāsamyaksaṁkalpavākkarmāntāśca ṣaḍiti| ata idamucyate-

[442] sopekṣāprītisaṁkalpaṁ śraddhādīndriyapañcakam|
saprasrabdhirdvirūpotthaṁ nāmabhedastvapekṣayā||

[443] balānyatrendriyāṇyeva prajñaiva smṛtyupasthitiḥ|
vīryaṁ samyakpradhānākhyaṁ ri(ṛ)ddhipādā manasthitiḥ||

kathaṁ punarekaṁ vīryaṁ caturdhā nirdiśyate ? tadapadiśte-

[444] doṣahāṇamanutpādaṁ guṇotpādaṁ vivardhanam|
sakṛtkaroti yattaddhi sa prahāṇacatuṣṭayam||

utpannānāṁ rāgādīnāṁ khalu doṣāṇāṁ prahāṇāyānutpannānāṁ cānutpādāya yadvīryam, guṇānāṁ ca smṛtyupasthānardhipādādīnāmanutpannānāmutpādāya, utpannānāṁ ca sthitaye yadvīryaṁ, tatprayojananiṣpattibhedāccatvāri samyakprahāṇāni bhavanti||

[445] chandavyāyāmamīmāṁsā cittākṛṣṭāḥ samādhayaḥ|
ri(ṛ)ddhipādāstu catvāro guṇasampattiyoṇa(na)yaḥ||

chandamadhipatiṁ kṛtvā yo ṇi(ni)ṣpadyate samādhiḥ sa chandasamādhiḥ| kuśalamūlacchandamūlakatvāt samādhyādiguṇaniṣpatteḥ, tasmādasau chandasamādhirityucyate| tatprabhavāḥ sarvā guṇardhayaḥ| evaṁ vīryaṁ cittaṁ mīmāṁsāmadhipatiṁ kṛtvā niṣpannaḥ samādhiḥ sa eṣa cchandavīryacittamīmāṁsāsamādhiścaturvidhaḥ| prahāṇasaṁskāraiḥ cchandavīryasmṛtibuddhiśraddhāprasrabdhicetanopekṣābhiḥ pratyekaṁ samanvāgataḥ sarvaguṇasamṛddhiniṣpādako bhavati chandavīryacittamīmāṁsāparigrahaḥ sāmarthyāt| kuśaladharmacchande hyasati kutastat prāptyārambhaḥ ? ārabdhepi ca vīrye yadi na tatpraguṇameva cittaṁ bhavati na kāryābhiniṣpattirbhavati| yathā'raṇīmabhinirmathyāpyantarāyavyuparamo bhavati punaḥ śaityamāpadyate tadvaditi| vīryānuvṛttaye cittamadhipatimiṣyate| tatpravaṇepi citte yadi sūkṣmān samādhyupakleśānnopalakṣya parivarjayati yadi samādhyanuguṇān, guṇāṁstu sāmānyalakṣaṇaśaktikriyānuttamārthāṅgabhūtānupalakṣya, prajñayā nopacinoti tasyānyāyārabdhavīrye trayamapyetanna prayojananiṣpattaye bhavati| evaṁ chandavīryaśraddhāsmṛtibuddhiprasrabdhicetanopekṣākhyānāmaṣṭāṇāṁ prahāṇasaṁskārāṇāṁ samādhiparigrahasāmarthyaṁ yathāyogamavagantavyam||

[446] proktaṁ bodhitrayeśitvācchraddhādīndriyapañcakam|
kathitaṁ balaśabdena tadevānabhibhūtitaḥ||

śraddhāvīryasmṛtisamādhiprajñārūpāṇi khalu pañcendriyāṇi bodhipakṣyeṣu vyavasthāpyante| bodhitrayādhigame śraddhādīnāṁ pañcānāmaiśvaryādhikyāt, sarvabhūmīṣūpalabdheśca| eteṣāṁ cādhimātramadhyamṛdutaratamaviśeṣādarhatprabhṛtīnāṁ vyavasthānaṁ bhavati| tānyeva bodhipakṣyeṣvindriyāṇyuktāni, na cakṣurādīnyājñātavatendriyaparyavasānāni| eṣāmevai[śvarya]rddhiliṅgatvāt| ihendrāḥ dvividhāḥ| citteśvarāśca dhaneśvarāaścetyataḥ indraliṅgamindriyama(mi)tikṛtvendriyāṇi| yathā pṛthivīśvarāṇāṁ paṭṭādīni liṅgāni bhavanti yaiḥ pṛthivīśvaroyamiti prajñāyate| yathā ca pṛthivīśvarāḥ vibhūṣaṇopabhogaiḥ parijñāyante tathā citteśvarāṇāmāryadhanasamṛddhānāṁ ca śraddhādīni viṣkambhitaprahīṇavipakṣāṇi nirmalāni liṅgāni bhavanti|

tatra tāvacchraddhāyāḥ svalakṣaṇaṁ buddhadharmasaṅghān sambhāvayataścittaṁ prasādamupayāti sadbhūtaguṇayogādapetadoṣatvācca, taddharmeṣu ca prasādātmakamevārthitvamutpadyate| pratītyasamutpādādīnāṁ vā yathābhūtapratyavekṣaṇāt karmaphalādiṣu tatra saṁbhāvanā bhavati| tathā ca saṁbhāvayato yaścetasaḥ prasādaḥ sā śraddhā nāma dharmaścittena saṁprayuktaḥ| yadā(thā'')darśādau dharmasamūhe, dharmāntaramādarśaprasādādayaḥ, evamarūpiṇi cittādidharmasamudayā dharmāntaraṁ śraddhādayaḥ, cittasyāśrayabhāvāt prādhānyāt santānānuvṛtteśca cittavyapadeśaḥ|

vīryaṁ ṇā(nā)ma cetasopyu(bhyu)tsāhalakṣaṇaṁ prayojana(ne) vārthiśakyatāṁ saṁbhāvya vividhamīryata iti vīryam|

smṛtīndriyaṁ nāma kāyādiṣu prajñayopalakṣiteṣu yā khalvaviparītābhilapanā pratyabhijñānam, yenāvadhārite viṣayasaṁmoṣaścetasi na bhavati sa khalvasaṁmoṣaḥ smṛtīndriyam|

cetasa ekāgralakṣaṇaṁ samādhīndriyam| viṣayagrāhiviṣayiṇo dharmāstadekālambanaṁ cittamekāgramityucyate| vicitraviṣayapradyute hyanavasthite cetasi tattvāvadhāraṇaṁ na bhavati| yathā khalu vidrutajavanāśvārūḍhaḥ puruṣaḥ pratimukhamāgacchatāṁ dṛṣṭapūrvāṇāmapi manuṣyādīnāṁ na śaknoti vyaktimupalakṣayitumevamanekaviṣayapradrute laghuparivartini citte na kāyādiviṣayatattvopalakṣaṇā bhavati| yadā tu susārathineva samādhinaikasmin viṣaye ciraṁ cittamādhāryate tadā dharmatattvamupalakṣayati| tasmāt kuḍya iva raṅgasya śleṣaḥ samādhirālambane cittasyādhāraḥ|

prajñendrisaṁ yat svasāmānyalakṣaṇamupalakṣayati| yacca kāyadīnāṁ tattvamabhimukhavadavasthitaṁ prāptamiva ślaṣṭamiva pṛṣṭhe(ṣṭha i)va ca lakṣayati sopalakṣaṇāt prajñendriyam| yadyapi sarvacitteṣu yathāviṣaye pratyupalakṣaṇā vidyate na tu sā yathārthapravṛtteti na sendriyam|

etānyevendriyāṇi śraddhādīni yasmādyogiṇaḥ(naḥ) kleśasaṁgrāmāvatīrṇāḥ (rṇasya) kleśānīkavijaye pradhānāṅgabhūtāni rājña iva hastyādayastasmādbalānītyucyante|

[447] bodhanārthena nirdiṣṭaṁ śāstrā boghyaṅgasaptakam|
pratītyādi(-tyā) paramārtheṇa(na) prajñetyantamanugrahāt||

samānepi bodhipākṣikatve viśeṣeṇaite saptadharmā bodhyaṅgāni bhavanti| bhāvanāmārge khalveteṣāṁ prādhānyaṁ dṛṣṭasatyasthā[na]ta eva| dharmopalakṣaṇopalakṣitasvarūpādiṣu guṇadoṣeṣu smṛtipramoṣadoṣāpanayanārthamādau smṛtisaṁbodhyaṅgamuktam|

hlādaḥ prasrabdhiḥ| rāgajādiparidāhaprataptacittaśarīrasya grīṣmārkaprataptasyeva śītodakahradāvagāhanādanāsravajñānasaṁmukhībhāvā dyat kāyacittaprahlādaḥ sa dharmaḥ prasrabdhiḥ|

upekṣā nāma rāgadveṣapakṣapātavipakṣeṇa yathābhūtajñeyamavekṣamānasya yaccittasamatānyatarapakṣābhisaṁskāravipakṣo nirvāṇāśayā sopekṣā bodhyaṅgamityucyate|

atra punaḥ prītyādīni trīṇyapi kṛtā[vaśe]ṣāṇi catvāri pūrvameva vyākhyātāni| teṣāṁ punaḥ saptānāṁ buddhirdharmapravicayalakṣaṇā bodhiśca bodhyaṅgaṁ ca| jñānaṁ hi bodhiḥ jñānaṁ ca prajñā śeṣāṇyaṅgānyeva||

teṣāmapi ca

[448] prītiprasrabdhyupekṣāṇāmuktāddhetostadaṅgatā|

nirāmiṣaprītiprasrabdhyupekṣābhiḥ prīṇitendriyagrāmaḥ sukhamanudvigno bodhimadhigacchati| yāṇi(ni) caiṣāṁ lakṣaṇanirdeśakāraṇānyuktāni tataśca bodhyaṅgatvamiti|

saṁkalpādeścatuṣkasya patho jñeyānukūlyataḥ||

aṅgateti vartate| samyaksaṁkalpasamyagvākkarmāntājīvānāṁ samyagdṛṣṭisamyagvyāyāmasamyaksmṛtisamyaksamādhīnāmiva mārgānukūlyādaṅgatvam||

ayaṁ punarāryamārgasatattvapiṇḍārthaḥ-

[449] vidyāprabhaḥ ślakṣṇavikalpabhūmiḥ śīlānuyātraḥ smṛtivīryamitraḥ|
samādhisarvādhisukhopabhogo mārgo vimuktidvayadhiṣṇyago'yam||

[450] prādhānyaṁ saptavargasya prāga(ra)mbhoṣmagatādiṣu|

atra punaḥ
yathākramaṁ viboddhavyaṁ bhāvanādṛṣṭimārgayoḥ||

tatra smṛtyupasthānānyādikarmikāvasthāprabhāvitāni kāyādisvabhāvopalakṣaṇāt| samyakprahāṇānyūṣmagateṣu| tatra saṁsāraṇi(ni)rvāṇayorādīnavānuśaṁsadarśane balavadvīryāśrayaṇāt saṁsārapāramuttarati| mūrdhāvasthāyāmṛddhipādāḥ prabhāvyante teṣu samādhibalalābhāccittanigrahe sati parihāṇyabhāvānna kadācid guṇadhanadaridro bhavati| indriyāṇi kṣā(kṣā)ntiṣvapāyātyantanivṛttau tadādhipatyāt| balānyatra(gra)dharmeṣu kleśānavamardanīyatvāt| bodhyaṅgānāṁ bhāvanāmārge prādhānyaṁ vāsīdaṇḍopamayā mārgabhāvaṇa(na)yā niravaśeṣakleśaprahāṇāt| navaprakāratayā vā malaprahāṇe sati bodherāsannībhāvāt| darśaṇa(na)mārge mārgāṅgāni darśanaheyakleśaprahāṇārthamāśu traidhātukātikramano(ṇo)tpādā[t| ā] nupūrvīvyatikramastu deśanānukūlyāt||

atha kasmāccaitasikadharmadharmibhūtaṁ cittaṁ bodhipakṣyeṣu ṇa(na) vyavasthāpitam ? saṁjñācetanāmanaskāracchandādhimokṣādayaśca dharmā bodhipakṣyeṣu ṇa(na) vyavasthāpyante ? tadidamanuvarṇyate-

[451] na cittaṁ rājakalpatvād guṇadoṣānuvartanāt|

rājasthānīyaṁ khalu cittaṁ tadbodhipakṣyairdharmairviśodhya mokṣasukhamupalabhyate| yathaiva ca guṇānuvarti cittaṁ tathaiva doṣānuvarti| yathoktam-“cittasaṁkleśātsattvā saṁkliṣyante| cittavyavadānahetośca viśuddhyante|” tasya rāgādayaḥ saṁkleśakarāḥ, śraddhādayo vyavadānādhāyinastasmāccittaṁ na vyavasthāpitam|

vyavahārānukūlyatvāt saṁjñā hyeteṣu neṣyate||

prāyo hi vyavahārānupatitā saṁjñā bodhipakṣyāstvekāntena paramārthapakṣabhajamānāḥ||

[452] vipākaphalanimnatvānmārgokteśca na cetanā|

cetanā khalviṣṭāniṣṭavipākanirvartaṇa(na)tvāt mārgaśabdenābhidhānācca nocyate|

nāprādhānyānmanaskāro vidyā'vidyāpravartaṇā(nā)t||

manaskāropi samyagdṛṣṭeraṅgabhūtatvādapradhānaṁ vidyā'vidyāpravartaṇā(na) cca||

[453] kriyārambhapradhānatvāna(nna)cchando vīryabṛṁhaṇāt|

chandaḥ khalu karttukāmatārūpaḥ kriyārambhaḥ prabhāvyate| vīrya cānubṛṁhayati| tadvīryaṁ bodhipratilambhakartavyatāparisamāpterūrghvaṁ yāvadanuvartate|

nādhimokṣaḥ samāropānna sparśo daurvibhāvyataḥ||

prāyeṇa khalvadhimokṣo'dhimuktamanaskāreṣu vartate| sparśopi trisannipātamātravipratipatterduravadhāravṛttiḥ| tasmānnoktaḥ||

[454] nāryavaṁśa hryapatrāpyāryo(-pyā) [a]viśāradavṛttitaḥ|

catvāraḥ khalvāryavaṁśāḥ hryapatrāpye ca| navapravrajitabhikṣuvadaviśāradavṛttitvānna bodhipakṣyāt(kṣyāḥ)|

nnā(nā)pramādaḥ parāṅgatvānnāvihiṁsā'viheṭhanāt||

vīryabhāṇḍāgārikaḥ khalvapramādaḥ| avihiṁsā ca viheṭhanāmātrapratipakṣatvānnoktā||

[455] sattvādhiṣṭhānavṛttitvānna maitrīkaruṇādayaḥ|

dharmāghiṣṭhānāḥ khalu bodhipakṣyāḥ maitryādayastvekāntena sattvādhiṣṭhānāḥ|

mārgāṅgākṣaikadeśatvānnāpyavetyaprasattayaḥ||

avetyaprasādāḥ khalu mārgāṅgaikadeśasvabhāvatvādakṣaikadeśarūpatvācca na punarbodhipakṣyeṣūktāḥ|

[456] nādveṣaḥ śubhamūlebhyaḥ sattvagocarabhāvataḥ|

sattvādhiṣṭhānapravṛtto hi adveṣaḥ| tasmānna bodhipakṣyaḥ|

audāsīnyānna nirvāṇaṁ daviṣṭhyānna paradhvaniḥ||

niṣkriyaṁ khalu nirvāṇaṁ kriyāvantastu bodhipakṣyā dharmāḥ| parato ghoṣaḥ khalvapi bodhipakṣyāṅgabhāvā(vo) bodherbahiraṅgabhāvādviprakṛṣyate| tasmāt saptatriṁśadeva dharmā bodhipakṣyāḥ||

kati punarbodhipakṣyāḥ sāsravāḥ katyanāsravāḥ ? tadidaṁ pradarśyate-

[457] bodhyaṅgānyarajaskāni bodhi(dhe)rnediṣṭabhāvataḥ|
tadanyānyavabodhyāni samalānyamalānyapi||

bodhyaṅgāni khalu bodherāsannatamatvādekāntānāsravāṇi| tadanye tu sāsravānāsravāḥ sarve hi kuśalā dharmā āryamārgāvāhakā nirvānā(ṇā)śayāśca| bodhitrayasaṁnikṛṣṭaviprakṛṣṭāṅgabhāvā bodhipakṣyā ityucyante| uktaṁ hi bhagavatā- “adhigato me paurāṇo mārgaḥ” iti vacanāt| śāstre tu bodhyaṅgopari ye paṭhyante samyagdṛṣṭyādayo dharmāste'nāsravā iti||

kasyāṁ punarbhūmau kiyanto bodhipakṣyā vidyante ?

[458] ādye dhyāne'khilā maule'nāgamye prītyapākṛtāḥ|
dvitīye'pyapasaṁkalpā dvayoścāsmāt dvayādṛte||

[459] śīlāṅgebhyaśca tābhyāṁ ca draṣṭavyā triṣvarūpiṣu|
bodhyaṅgebhyaśca sarvā(rve)bhyo kāme bodhyaṅgavarjitāḥ||

tatra tāvanmaule dhyāne sarvepi saptatṛ(triṁ)śadbodhipakṣyā vidyante| anāgamye tu prītivarjitāḥ| tatra prīterabhāvāt| vītarāgāvītarāgasādhāraṇaiṣā bhūmiriti nāsti prītiḥ| dvitīye tu dhyāne saṁkalpavarjitāḥ sarve vidyante| tṛtīyacaturthayostu dhyānayoḥ saṁkalpaprītivarjyāḥ pañcatriṁśat| ‘ca’śabdād dhyānāntarepi pañcatriṁśat saṁkalpaprītivarjitāḥ| triṣvārūpyeṣu samyagvākkarmāntājīvaistribhiḥ prītisaṁkalpābhyāṁ ca| bhavāgrepi śīlāṅgatrayaprītisaṁkalpabodhyaṅgavarjitāḥ pañcaviṁśatiḥ| kāmadhātāvapi bodhyaṅgavarjitāstriṁśadvidyanta iti| ye punaraṇā(nā)stravāṇyeva mārgāṅgānīcchanti teṣāṁ tairapi varjitāḥ śeṣā bodhipakṣyā vidyanta iti| gatametat||

idaṁ tu vaktavyam| bodhipa(pā)kṣikādhikāre-

[460] yastatprathamatāḥ proktāścatasrastatra kovidaiḥ|
nyāmāvakrāntivairāgyaphalāptyakṣavivṛddhiṣu||

nyāmāvakrāntitatprathamatā, vairāgyatatprathamatā, phalaprāptitatprathamatā, irndriyāntaravivṛddhitatprathamatā tāsu khalvetāsu catasṛṣu tatpra[tha]matāsu-

[461] aṣṭānāṁ nīrajaskānāṁ mārgāṅgāṇāṁ(nāṁ) yathāyatham|
tāsvekasyādhvasu jñeyau lābhālābhau navāśrayau||

boghipakṣyabhāvanāprayuktasyāvetyaprasādapratilambho'vaśyambhāvītyato vaktavyaṁ kasmin satye dṛśyamāne kasyāvetyaprasādasya lābhaḥ ? tadidaṁ nirdiśyate-

[462] trisatyādhigame lābhaḥ śīladharmaprasādayoḥ|
mārgasatyekṣaṇe buddhasaṅghagocarayorapi||

duḥkhasatyamabhisamāgacchannāryakāntāni ca śīlāni pratilabhate dharme cāvetyaprasādaḥ| katarasmin dharme ? tasminneva duḥkhasatye| dharmamātramidaṁ sarvaṁ dvādaśāyatanamātramityarthaḥ| nātra kaścidekaḥ sarvabhedānvayī jātidravyākhyo dharmī vidyate| na cātra santi puruṣajīvapugdalā bhūtakoṭayaḥ śaśaviṣāṇakalpā nirātmāna iti| evaṁ samudayamabhisamāgacchato dvayoreva lābhaḥ| tadvinnirodhaṁ samāgacchato draṣṭavyam| mārgasatyekṣaṇe tu buddhe bhagavati prasādo labhyate tatsaṅghe ca| sadbhūtamārgākhyāyī bhagavānmārgajño mārgadeśika[:]| yepi ca taṁ mārgaṁ pratipannāḥ śrāvakāḥ śaikṣāśaikṣāḥ puruṣavṛṣabhāḥ ye ca saptasaddharmādipradīpaprakāśitabuddhyāśayasā(?)ca bodhisattvasiṁhāḥ darśanamārgaguhādhyāsinaḥ teṣu ca prasādo bhavati dvyākāraśraddhāsvarūpaḥ| so'yaṁ vistareṇocyate||

sa punardharmo nirvāṇaṁ bodhisattvasantānikaśca mārgaḥ||

kaḥ punareṣa buddhaḥ ko vā tatprasāda ityapadiśyate-

[463] bauddhātsaṅghādṛte mārgādyā śraddhā satyagocarā|
dharmāvetyaprasādosau saṁpratītyaprabhāvataḥ||

[464] mohanidrātamonāśāddhīnetronmīlanā[t] svayam|
buddho yastadguṇe śraddhā prasādaḥ sa jine mataḥ||

dviprakāro hi buddhaśabdasyārtho mukhyo gauna(ṇa)śca| tatrādyo buddhaka(kā)rakā buddhasyāśaikṣā dharmāḥ| gauna(ṇa)stu tadādhārepi śarīre tatphalabhūteṣu cāṣṭādaśasvāveṇikeṣu buddhaguṇeṣu buddhaśabdasādhutvaṁ pūrvameva pradarśitam||

[465] śaikṣāśaikṣaguṇāḍhyānāṁ pudgalānāṁ ya ākaraḥ|
tadguṇālambanā śraddhā prasādaḥ saṅkhagocaraḥ||

uktaṁ hi sūtre-“kati bhadanta loke dakṣiṇīyāḥ ? dvau gṛhapate śaikṣā aśaikṣāśca| tatrāṣṭādaśa śaikṣāḥ nava śaikṣāḥ|” iti vistaraḥ||

[466] śīlānāṁ yattu vaimalyaṁ tatprasādastathaiva tu|

kati punareṣāṁ dravyataḥ kati nāmataḥ ?

dravyato dvayamevaitannāmatastu catuṣṭayam||

śraddhā ratnatrayālambanabhedena tridhā bhitvāryakāntāni ca śīlānyekadhā kṛtvā tatrāpi vaimalyaprasādoktiḥ| yaddhi nirmalaṁ tat prasannamityucyate||

idamidānīṁ vācyam| atha kasmātsamanvāgatopi śaikṣaḥ samyagjñānena samyagvimuktyā cāṣṭābhiraṅgaiḥ samanvāgataḥ śaikṣaḥ prātipada ityuktaṁ daśabhirarhan kṣīṇāsrava iti ? taducyate-

[467] śaikṣasya bandhaśeṣatvādvimuktirṇā(rnā)ṅgamiṣyate|

śaikṣasya vidyamānāpi anākāritvānnāṅgamucyate| satyāmapi hi tasyāṁ kleśabandhanabaddhaḥ śaikṣo ṇa(na) ca vimokṣo yujyate|

kā punariyaṁ vimuktiḥ katidhā ca ? tadapadiśyate-

mokṣādhimokṣarūpatvānnityānityatvato dvidhā||

svarūpabhedādapi dvidhā prakārabhedādapīti| svabhāvabhedāt mokṣādhimokṣasvabhāvā| prakārabhedopi kṣarākṣarabhedāt, sāmayikī kāntā'kopyabhedādvā rā[ga]virāgāvidyāvirāgabhedācca||

atha samyagjñānaṁ katamattaducyate-

[468] pūrvoktaiva hi yā bodhiḥ sā samyagjñānamucyate|

kṣayānutpādajñāne bodhirityuktam| te eva samyagjñānaṁ veditavyam|

katarat puna[ścittaṁ] vimucyate ? kiṁ jātaniruddhamathājātaniruddhamatha jātameva ?

mucyate(')nāgataṁ cittamaśaikṣaṁ kleśarodhataḥ||

kaścit khalvāha-anāgataṁ khalu cittamutpādyamānaṁ vimucyate'dhvavimuktyā sarvameva tvanāgataṁ vimucyate| kleśāvaraṇāt santānavimuktyāḥ(ktyā)| tatpunaraśaikṣameva kleśopakleśaprāptivibandhādā(pa)gamā[t]| yadapi tadrūpārūpyapratisaṁyuktaṁ karmopapattiphalaṁ tadapyarhattvaprāptivibandhakaraṁ tacca sarvaṁ vajropamena prahīyata ityāvaraṇavigamāt sarvamevānāgatamaśaikṣaṁ cittaṁ vimucyate||

dharmā eva tu paramārthataḥ śikṣante| yasmāt-

[469] dharmavyāpārato loke dharmyapi vyāvṛ(pṛ)to mataḥ|

auṣṇyākhyasya dharmasyendhanādidahanavyāpāre satyagnerapi dharmiṇo vyāpāra ucyate| agninā kāṣṭhaṁ dagdhamityagnidahanavyāpāre ca devadattena dagdhosmītyupacaryate| tathā dharmāṇāṁ kleśaprahāṇaśikṣaṇe sati tatsambandhāpekṣayā bhikṣuraśaikṣa ityucyate|

mārgastūpāttakāritro nirasyati tadāvṛtim||

‘tu’śabdānnirudhyamāna evetyarthaḥ, vartamānasya hi kriyābandhāt sāmarthyopapatteḥ|

atha yeyamasaṁskṛtā vimuktiḥ ye ca trayo dhātavaḥ prahāṇadhātvādayaḥ, te tataḥ kimanye'thānanye ? brūmaḥ-

[470] vimukti[:] śāśvatī yaiva sā virāgādayastrayaḥ|
ākhyātā dhātavaḥ sūtre tridhā bhedo hyapekṣayā||

prajñaptiviśeṣāpekṣayā khalveṣāṁ traividhyamuktam| katham ?

[471] virāgo rāganirmokṣaḥ prahāṇākhyo'nyasaṁkṣayaḥ|
nirodhadhāturanyasya sopādānasya vastunaḥ||

rāgaprahāṇaṁ khalu virāgadhāturityucyate| tadanyeṣāṁ kleśopakleṣa(śā) ṇāṁ(nāṁ) prahāṇadhātuḥ| tadanyasya sopādānasya vastunaḥ nirodho nirodhadhāturākhyāyate||

yeṇa(na) vastunā nirvidyate virajyate'pi tena vastunā ? catuṣkoṭikaḥ praśnaḥ| katham ?

[472] duḥkhahetvavalambinyā yogī nirvidyate dhiyā|
virajyate tu saṁraktastataḥ koṭicatuṣṭayī||

duḥkhasamudayakṣāntibhiḥ tajjñānaiśca nirvidyate, nānyaiḥ| virajyate tu yaḥ saṁraktaḥ sa ca sarvairapi duḥkhasamudayanirodhamārgakṣāntijñānairvirajyate yaiḥ kleśān prajahāti| evaṁ catuṣkoṭiko bhavati|

tatra virvidyata evaṁ kāmavītarāgo niyāmamavakrāman duḥkhasamudayadharmakṣāntibhyāṁ taddharmajñānābhyāṁ ca pūrvaprahīṇatvānna kṣāntibhyāṁ jahātyapratipakṣatvānna jñānābhyāmato na virajyate| bhāvanāmārgepi prayogavimuktiviśeṣā[t] mārgasaṁgṛhītābhyāṁ duḥkhasamudayajñānābhyāṁ na virajyate vimuktatvānnirviddhavastvālambanatvāttu nirvidyate|

dvitīyo(yā) koṭiḥ-virajyate evāvītarāgaḥ kāmebhyo niyāmamavakrāmannirodhamārgadharmānvayakṣāntibhiḥ bhāvanāmārge ca nirodhamārgajñānaistraidhātukādvairāgyaṁ gacchanna nirvidyate|

prāmodyavastvālambanatvādubhayam| vītarāgaḥ kāmebhyo niyāmamavakrāman duḥkhasamudayadharmānvayakṣāntibhirbhāvanāmārge ca duḥkhasamudayajñānaistraidhātukādvairāgyaṁ gacchan|

nobhayam-kāmavītarāgo niyāmamavakrāmannirodhamārgadharmajñānakṣāntibhyāṁ taddharmajñānābhyāṁ ca bhāvanāmārge cānantaryamārgetarābhyāṁ nirodhamārgadharmajñānābhyām||

ya ete trayo dhātavastā eva tisraḥ saṁjñāḥ prahāṇavirāganirodhasaṁjñāḥ| vistareṇa tu

[473] saṁjñā anityasaṁjñādyā daśa tābhyo'śubhādayaḥ|
tisro mārgavidhirmārga[ścata]stro'ntyāstrayī phalam||

aśubhasaṁjñā maraṇasaṁjñā sarvaloke'nabhiratisaṁjñā| mārgaprayogastisṛbhirābhiruktaḥ| catasṛbhiśca mārgo'nityaduḥkhaśūnyānātmasaṁjñābhiḥ| prahāṇavirāganirodhasaṁjñābhiḥ phalamākhyātamiti||

kati punarāsāṁ sāsravāḥ katyanāsravāḥ ?

[474] tritayyaśubhasaṁjñādyā jñeyā tatkhalu sāsravāḥ|
samalā nirmalāstvanyā bodhyā nava bhuvo[']malāḥ||

aśubhā maraṇasarvalokānabhiratisaṁjñāstisraḥ samalāḥ| śeṣāstu sāsravānāsravāḥ, navabhūmikā ā(a) [nā]sravā avaboddhavyāḥ||

[475] bhūmiṣvekādaśasvantyā dhyānādyāsūpalakṣayet|
caturthī pañcamī ṣaṣṭhī vidyā[t] saptasu bhūmiṣu||

abhidharmadīpe vibhāṣāprabhāṇaṁ vṛttau ṣaṣṭhasyādhyāyasya caturthaḥ pādaḥ||
samāptaśca ṣaṣṭho'dhyāyaḥ||

Technical Details

Text Version: 

Romanized

Input Personnel: 

DSBC Staff

Input Date: 

2008

Proof Reader: 

Milan Shakya

Supplier: 

Nagarjuna Institute of Exact Methods

Sponsor: 

University of the West

Chapter: 

0

saptamo'dhyāyaḥ

saptamo'dhyāyaḥ

prathamaḥ pādaḥ|

atrāha| bhagavatoktastriskandho'yaṁ mārgaḥ| tatra śīlaskandhaḥ karmādhyāye vistareṇa vyākhyātaḥ| samādhiskandho'ṣṭame'vyāye vyākhyāyiṣyate| prajñāskandha idānīṁ vyākhyātavyaḥ| so'yamārabhya-

[476] loko'yaṁ tattvasaṁmugdho jñeyatattve pramuhyati|
tāni jñānāni vakṣyāmi svarūpādiprapañcataḥ||

kāni punastāni kiyanti veti ? taducyate-

[477] jātidravye nirākṛtya pratipakṣādyapekṣayā|
tadbhedo daśadhā prokto dharmajñānādināmabhiḥ||

jātyāśrayaṇe khalvekatraprasaṅgo dravyāśrayaṇe hyānantyaṁ taccāśakyaṁ vaktum| tasmādubhayametadupekṣya yayāpekṣyayā daśa bhavanti yacca teṣāṁ svalakṣaṇaṁ sāmānyalakṣaṇaṁ ca tatsarvaṁ vistareṇa vakṣyāmaḥ||

tatra tāvat-
[478] dharmānvayaviśeṣye dve duḥkhādyaiśca catuṣṭayam|
dve saṁvṛtyanyacittābhyāṁ kṣayeṇājanmanā dvayam||

dharmānvayajñāne khalu dharmānvayābhyāmeva viśeṣya(ṣye)te| duḥkhādīni tu catvāri svaviṣayaireva caturbhirāryasatyaiḥ viśeṣyante| saṁvṛtyā paracittena ca saṁvṛtiparacittajñāne viśeṣyete| kṣayeṇāpunarutpattyā ca kṣayānutpādajñānadvayaṁ viśiṣyate|

athavā
[479] pratipakṣa[pra]yogābhyāṁ svabhāvākāragocaraiḥ|
tadvyavasthā niboddhavyā kṛtyenopacayeṇa(na) vā||

tatra kāmadhātuvipakṣapratipakṣo dharmajñānam| rūpārūpyāvacaravipakṣapratipakṣo'nvayajñānam| prayogataḥ paracittajñānaṁ cittaṁ jñāsyāmīti tatprayogāt| svabhāvataḥ saṁvṛtijñāna(naṁ) pipīlikādiṣvapi tadbhāvāt| satyākārairgocaraiścatvāri jñānāni| kṛtyataḥ kṣayajñānaṁ kṛtyaparisamāpteḥ| hetūpacayato'nutpādajñānaṁ sarvairaṇā(nā)sravairjñānaistatsabhāgahetūpacayāt||

[480] dhātusatyārthacitteṣu jātidhvaṁsāprajanmanoḥ|
saṁmohasya nivṛttyarthaṁ tadbhedo daśadhaiva vā||

tatra dhātusaṁmoho dvābhyāṁ dharmānvayajñānābhyāṁ nivartyate| satyasaṁmohaścaturbhiḥ duḥkhajñānādibhiḥ| arthasaṁmohaḥ saṁvṛtijñānena| cittasaṁmohaḥ paracittajñānena| jātisaṁmohaḥ kṣayajñānena| punarutpattisaṁmoho'nutpādajñāneneti daśaiva jñānāni bhagavānavocat| nātibhūyāṁsi nālpīyāṁsīti||

atra punaḥ
[481 ab.] parijñātādyavagamaḥ duḥkhādau kṣayadhī phalam|

“dukhaṁ parijñātaṁ samudayo me prahīṇaḥ,................

..............miti vādavipakṣeṇa vā anārambhiṇāṁ saṁsāreṇaiva śuddhiriti vādavipakṣeṇa pratipadākāraḥ| laukikavairāgyamārgamārasaṁjñāvipakṣeṇa vā anātyantikavairāgyagamanavipralambhāt sarvatrābahumānavipakṣeṇa nairyāṇikākāraḥ||

athākāro [nā]ma ka eṣa dharmaḥ| kiṁ vā tenākāryata iti ? tadubhayaṁ nirdiśyate-

[482 cd.] dhīrākāraḥ sadākāryaṁ sākārāstvavalambinaḥ||

prajñā khalvākāra ityucyate| na tarhi prajñā sākārā bhavati dvayoḥ prajñayoḥ yaugapadyābhāvāt| tataśca na sarve caitasikāḥ sākārāḥ prāpnuvanti| na khalu brū maḥ prajñāsaṁprayogātsākārā vaikākārā vā| kiṁ tarhi ? svavṛttibhirākaraṇādālambanagrahaṇādityarthaḥ|

kiṁ punastadātkā(kā)ryam ? sadākāryam| yatkiñcid dravyataḥ prajñaptito vā vidyate ya(ta)dākāryate| cittacaittāstu sākārāḥ viṣayagrāhiṇa ityarthaḥ||

kiṁ punarjñānaṁ kati smṛtyupasthānāni ?

[483] paricittamatistrīṇi dharmasaṁjñaṁ nirodhadhīḥ|
catvāri smṛtyupasthānānyato'nyajjñānamiṣyate||

paracittajñānaṁ khalu trīṇi vedanācittadharmākhyāni| nirodhajñānaṁ dharmasmṛtyupasthānam| paracittanirodhajñānābhyāmanyāni jñānāni catvāri smṛtyupasthānāni||

atha katamasya jñānasya kati jñānānyālambanam ?

[484] mārgadharmānvayajñānagocaro navaśo dhiyaḥ|

mārgadharmānvayajñānānāṁ pratyekaṁ navajñānānyālambanam| mārgajñānasya tāvatsaṁvṛtijñānaṁ hitvā| dharmajñānasyānvayajñānam| anvayajñānasya dharmajñānam|

duḥkhahetudhiyordve dve

duḥkhasamudayajñānayoḥ saṁvṛtijñānaṁ sāsravaṁ ca pari(ra)cittajñānamālambanam|

caturṇāṁ daśa

saṁvṛtiparacittakṣayānutpādajñānānāṁ sarvānye(ṇye)va daśajñānānyālambanam|

nāparam||

nirodhajñānaṁ khalu naiva jñānālambanam||

punarapi daśadharmān sthāpayitvā kasya jñānasya kati dharmā viṣaya iti vācyam| katham ? taducyate-

[485] pañcadharmāstridhātvāptān mārgarūpān sanātanān|
vyutpattyarthaṁ dvidhā kṛtvā darśayejjñānagocaram||

traidhātukān dharmāt(n)pratyekaṁ dvidhā kṛtvā saṁprayuktā viprayuktāśca, apratisaṁyuktāṁśca dvidhā kṛtvā saṁyuktaviprayuktabhedenaiva, asaṁskṛtamapi dvidhākṛtvā kuśalāvyākṛtabhedenaivaṁ kṛtvā daśa bhavanti|

tatra tāvatsaṁvṛtijñānasya sarva eva daśadharmā viṣayaḥ| dharmajñānasya pañca kāmapratisaṁyuktānāsravāḥ saṁprayuktaviprayuktākuśalaṁ cāsaṁskṛtam| anvayajñānasya sapta rūpārūpyapratisaṁyuktānāsravā[:] saṁprayuktaviprayuktakuśalaṁ cāsaṁskṛtam| pari(ra)cittajñānasya trayaḥ kāmarūpapratisaṁyuktānāsravāsaṁprayuktā eva| duḥkhasamudayajñānayoḥ ṣaṭkāmarūpārūpyapratisaṁyuktāsaṁprayuktaviprayuktāḥ| nirodhajñānasyaiko[']saṁskṛtameva kuśalam| mārgajñānasya dvāvanāsravaḥ saṁprayukto viprayuktaśca| kṣayānutpādajñānayornava dharmā viṣayo'saṁskṛtamavyākṛtaṁ muktvā||

idamidānīṁ vaktavyam| kaḥ katibhirjñānaiḥ samanvāgataḥ ? sarvastāvatpṛthagjanaḥ saṁvṛtijñānenaiva| ayaṁ tu niyamaḥ-

[486] dṛṅmārge prathame jñāne tribhirjñānaiḥ samanvitaḥ|

dvitīyakṣaṇe tribhiḥ saṁvṛtijñānaduḥkhajñānadharmajñānaiḥ|

caturṣvekaikavṛddhyordhvaṁ virakto'nyamano dhiyā||

ataḥ paraṁ caturṣu cittakṣaṇeṣvekaikaṁ jñānaṁ vardhate| ta[dyathā] duḥkhe'nvayajñāne'nvayajñānaṁ vardhate| samudayadharmajñāne samudayajñānam| nirodhadharmajñāne nirodhadharmajñānam| mārgadharmajñāne mārgadharmajñānaṁ vardhate| samudayanirodhamārgānva[yajñā]neṣu kṣāntiṣu ca nāstyapūrvajñānavṛddhiḥ| sarvatra tu vītarāgasya paracittajñānaṁ vardhata iti vācyam||

abhidharmadīpe vibhāṣāprabhāyāṁ vṛttau saptamasyādhyāyasya prathamaḥ pādaḥ||

saptamādhyāye

dvitīyapādaḥ|

idamidānīṁ vaktavyam| kasyāṁ bhūmau kasyāṁ vāvasthāyāṁ kasya vā pudgalasya kati jñānāni bhāvyante ? tadārabhyate-

[487] tridhyānakāmavairāgye paścime muktivartmani|
maulaghyānaprayoge ca jñeyānāgatabhāvanā||

[488] bālasya smṛtyupasthānadhyānādyutpādane tathā|
prayogamuktimārgeṣu saṁvṛtyānyamanodhiyaḥ||

bālasya khalvādyadhyānatrayavairāgye paścime vimuktimārge mauladhyānaprayogamārge ca smṛtyupasthānādikuśalamūlotpādane ca prayogavimuktimārge ca saṁvṛtijñānasya paracittajñānasya cānāgatabhāvanā veditavyā||

āryasya tu

[489] kṣāntijñānāni bhāvyante svajātīyāni dṛkpathe|

darśa(na)mārge khalu yadyeva saṁmukhībhūtaṁ bhavati kṣāntirvā jñānaṁ vā tajjātīyamevānāgataṁ bhāvyate| nānyajātīyamanyaviṣayaṁ vā pṛthakkāryatvāt|

sāṁvṛtaṁ cānvayajñāne duḥkhahetusamāhvaye||

saṁvṛtijñānaṁ khalu darśaṇa(na)mārge triṣu citteṣu duḥkhasamudayanirodhānvayajñānākhyeṣu bhāvyate| na dharmajñāneṣu, akṛtārthatvādālambanākāraparijayo hi nādyāpi parisamāptaḥ||

kasmātpunaḥ saṁvṛtijñāna tatra bhāvanāṁ gacchati ? taducyate-

[490] samānapratipakṣatvātteṣu mārgāyitatvataḥ|

yathaivānvayakṣāntijñānāni trīṇi tatprahātavyakleśapratipakṣaḥ, tathā tānyapi saṁvṛtijñānāni pratipakṣaḥ| tairapi tatra mārgāyitaṁ nirvedhabhāgīyāvasthāyām|

ato'bhisamayātyākhyaṁ tattrisatyāntalābhataḥ||

ata eva tadābhisamayāntikaṁ saṁvṛtijñānamityākhyāyate| dharmajñāneṣu khalu tadbhāvanāyāmabhisamayamadhyāni syuriti| taccaitadanutpattidharmakamapi saddharmatayā cintyate|

kasmātpunastadanutpattidharmakameva ? śraddhādharmānusāryāśrayeṇa tadutpattipratibaddhatvāt| darśanamārge ca saṁmukhībhūte tannotpannam| tasmādanutpattikadharmameva bhāvanāṁ gacchati| tatpunaretatsaptabhūmikaṁ kāmāvacaraṁ darśanamārgasamānabhūmikaṁ ca| uktā darśanamārgabhāvanā||

bhāvanāmārge vaktavyā|

[491] mārgākhye tvanvayajñāne ṣa[ḍ bhāvya]nte'tha sapta vā|

ṣoḍaśe[tu varta]mānānvayajñānacitte bhāvanāvartmanyavītarāgasya ṣaḍ bhāvyante| saṁvṛtiparacittakṣayānutpādajñānāni hitvā| vītarāgasya tu saptānāgatāni bhāvyante paracittajñānaṁ vardhayitvā|

ānantaryapathe corddhvaṁ bhāvyate nānyacittadhīḥ||

sarāgasyāpi bhāvanāmārge tasmāt ṣoḍaśātkṣaṇādūrdhvaṁ yāvatkāme vīta rāgo bhavati tāvatsarveṣu prayogānantaryavimuktiviśeṣamārgeṣu sapta jñānāni bhāvyante| anyatra paracitakṣayānutpādajñānebhyaḥ||

[492] prahāṇamuktimārgeṣu vināntyāyā vimuktitaḥ|
bhavāgrapratipakṣatvātsaṁvṛtasya na bhāvanā||

dhyānacatuṣṭvārūpyatrayavairāgye pañcasvabhijñāsu, akopyāprativedhe ca vyavakīrṇa[bhāvite ca] dhyāne| śaikṣasya sarveṣvānantaryavimuktimārgeṣu saptaiva jñānāni .............|

[........abhidharmadīpe vibhāṣāprabhāyāṁ vṛttau saptamasyādhyāyasya dvitīyapādaḥ samāptaḥ||]

saptamādhyāye

tṛtīyapādaḥ |.....

.........sthānavastuhetuvipākaprativistarairboddhavyam| tatrātītānāgate pratyutpanne ca [ta]dākṣeptākṣepavaicitryaṁ pratikarmasamādānaṁ bhavati| kiciddhi sahasā pratyayavṛ(va)śātkriyate| kiñcid dṛṣṭacetasā| kiñcitpunaḥ samādāya kriyate tena karmaṇā mayā jīvi[tavya]miti| tathā dharmo'yamadharmo veti samādāyāsamādāya karoti| sthānādipravibhāgataśca gāmbhīryaṁ boddhavyam| tatra sthānamāyatyutpattyāyattānāmavakāśakāraṇāt| heturapi yena hetunā kriyate| yathoktam-“vastu sthānādhikaraṇamucyate| sādhikaraṇaṁ vastu sthānam| tadyathā prāṇivadhakarmaṇaḥ svabhāvaḥ| sa ca prāṇī yasya cārthe vadhyate yayā pratyayasāmagryā sarvametadvastu sambhavati| kutaḥ ? sthānahetuvipākānāṁ pṛthagukteḥ| yasya khalveta[t] sthānaṁ yaccāsya sthānaṁ kriyate yasya tatkarma hetuḥ, yaddhetukaṁ ca tat, ayaṁ cāsya karmaṇo vipāko'yamanyasya” iti| tadetadaṣṭajñānasvabhāvaṁ nirodhamārgajñāne hitvā||

[493] dhyānādīnāṁ svabhāvādāvavyāghātavisāri yat|
ghyānādijñānasaṁjñaṁ tannavajñānamayaṁ balam||

dhyānavimokṣasamādhisamāpatti jñānabalaṁ khalu yatsaṁkleśavyavadānavyavasthānaviśuddhiṣu nivṛttipakṣe dhyānānāṁ vimokṣāṇāṁ samādhīnāṁ samāpattīnāṁ ca saṁkleśavyavadānavyavasthānaviśuddhiṣu yadbalamavyāhatam| tatra saṁkleśādicatuṣṭayaṁ hāni(na)viśeṣasthitinirvedhabhāgīyaṁ sāsvādaśuddhakānāsravādibhedāt| tadetaddhyānavimokṣasamādhisamāpattijñānabalaṁ navajñānātmakaṁ boddhavyam||

[494] yatsattvākṣamṛdutvādau paricchede pravartate|
akṣottamāvarajñānabalaṁ tannavadhīmayam||

indriyaparāparajñānabalam yatsarvasattvānāṁ śreyaḥprāptiśaktitraividhye jñānamavyāhataṁ tadindriyaparāparajñānabalaṁ navajñānātmakaṁ nirodhajñānaṁ hitvā||

[495] yatsattvādhirucitraidhe hīnādau sampravartate|
nānādhimuktidhīsaṁjñe balaṁ tacca navātmakam||

yatkhalu sarvasattvānāṁ hīṇa(na)madhyamottamādhimuktiṣvavyāhataṁ jñānaṁ tacca nānādhimuktijñānabalaṁ navajñānātmakameva nirodhajñānaṁ hitvā||

[496] yannānādhātvapekṣākhyaṁ sattvārthāya pravartate|
navajñānamayaṁ tadvattannānādhātudhībalam||

te punaḥ pūrvābhyāsavāsanādhātavaḥ pūrvajanmasu guṇadoṣavidyāśilpakarmābhyāsebhyo yā vāsanāstāḥ khalviha dhātavo viśeṣeṇa boddhavyāḥ| gotrārtheṇā(nā)vasthānāṁ ta evāśayā ityavagantavyāḥ, tadvaśāccari(ratī)tyucyate| uktaṁ ca bhagavatā-“dhātuśaḥ sattvāḥ saṁsyandante” iti||

[497] gatidharmāryabhedaṁ yadvetti pratyayabhedataḥ|
taddhiyo daśa sarvatragāminīpratipadbalam||

yatkhalu sattvopapattinirvartakeṣu tatkṣayakareṣu ca dharmeṣu jñānamavyāhataṁ tatsarvatragāminīpratipajjñānabalam| bhavyaviśeṣauṣadhavad draṣṭavyam| mokṣabhavyānāṁ nānādhātūnāṁ sattvānāmanekadhātūnāṁ sarvakleśaprahāṇāyauṣadhaviśeṣavatsāmānyapratipakṣaviśeṣapratipakṣaṁ ca sarvatra jānīte gatihetuṁ cānena dhāturekasantāne yo yadgatacittastadvaśena tadavataraṇabhavyo'bhavyaśca bhavati tatsarvaṁ yathāvatpratijānātīti sarvākārajñatāpyuktā bhavati| tadetat saphalamārgaprahāṇāddaśajñānātmakaṁ bhavati| kecittu kevalamārgagrahaṇānnavajñānātmakam||

[498] yat svānyātītajanmekṣisaṁvṛtijñānasaṁjñakam|
prāgjātyānusmṛtijñānabalaṁ tatsaphalaṁ matam||

svaparasantā nikānāmatītajanmaparamparāṇāṁ vicitrasukhaduḥkheṣu prāṇiṣvayamamuṣyakarmaṇo vipāko'yamamuṣyasvapnanimittaghyāyimanasikāracihnārthāvadhāraṇavadanekavidhasambandhāvabodhavaśitvamasya sūcitaṁ bhavati| yathā khalu bhavyārthasūcakāni(n) svapnānanekaśo dṛṣṭvā tāṁścārthānabhiniṣpannāt(n) prāyaśaḥ sadṛśānapekṣa(kṣya) niścayo bhavati tadvaditi| yathā ca dhyāyināṁ manasikāreṣu dharmacihnānyutpadyante taiśca suvyakto dharmaparicchedo bhavati| tadvatsarvadharmeṣu mudrā bhagavato viditā| kiṁ punastatkarma vipākasambandhamudrāsviti ? tadetadbalaṁ saṁvṛtijñānātmakameva||

[499] sattvānāṁ cyutisambhūtyorjñānamanyādhvavṛtti yat|
taccyutyutpattibuddhyākhyaṁ balaṁ pūrvavaducyate||

divyacakṣurāśrayācca jñānātkarmaphalavaicitryacaritāvataraṇajñānaparapratyayo bhavati| pratyutpannaviṣayamapyevam| taddivyacakṣurāśrayajñānaṁ saha praṇidhijñānenāparānte prabhāvyate| tadetatsaṁvṛtijñānātmakameva||

[500] āsravakṣayadhīsaṁjñaṁ ṣaḍjñānānyathavā daśa|

ata idānīṁ bhagavato vineyakāryaṁ kimavaśiṣṭam ? āsravakṣayaḥ| tasminyajjñānaṁ yasya yadā yairavataraṇadeśanāvidhibhirakṛcchreṇa saṁpadyate tadbhagavān sarvākāramanena jñānena vetti nānyaḥ kaścit| ato'syaiva tadbalaṁ nānyasya| tatpunaretat ṣaḍjñānasvabhāvaṁ daśātmakaṁ vā| yadyāsravakṣaye jñānam, ṣaḍbhavanti| paracittaduḥkhasamudayamārgajñānāni hitvā| atha sopāye kṣaye jñānaṁ darśaṇaṁ(naṁ) bhavati, [daśajñānāni bhavanti]|

ukto daśabalasvabhāvaḥ|

ākāraṇi(ni)yamo vaktavyaḥ| so'yamucyate-
ṣoḍaśākāramantrā(trā)dyamanyaiścāpyuttaraṁ bhuvā||

[501] saptamaṁ ṣoḍaśākāramavibhaktākṛtidvayam|
aṣṭākāraṁ dvitīyaṁ tu navajñānamayaṁ tu yat||

[502] tathāgatabalaṁ proktaṁ tajjñeyaṁ dvādaśākṛti|

sthānāsthānajñānabalaṁ ṣoḍaśabhirākāraiḥ pravartate| anyaiśca tannirmuktairāsravakṣayajñānabalamapi yadi sopāyaṁ kṣayaṁ vivakṣati tadapi ṣoḍaśākāram| atha kṣayamātraṁ tat, ṣaḍjñānamayairākāraiḥ sarvatragāminīṁ pratipajñā(jjñā)nabalaṁ saptamaṁ tadapi tathaiva ṣoḍaśākāram| dvayaṁ tu pūrvenivāsānusmṛticyutyupapattijñānabalamavibhaktākārabalam| dvitīyaṁ tu karmavipākajñānabalamaṣṭākāram| yattu samādhisamāpattijñānabalaṁ tasya navajñānasvabhāvaṁ taireva dvādaśabhirākāraiḥ pravartate| anyadyannoktaṁ tadabhyūhyam|

kiṁ punaḥ kiṁ gocaram ?

sarvagocaramatrādyamantyaṁ śāntyavalambi dhā(vā)||

sarvaviṣayaṁ sthānāsthānabalam| āsravakṣayajñānabalaṁ nirvāṇaviṣayaṁ vā catuḥsatyaviṣayaṁ vā||

[503] dvidhā [hetubhavālambaṁ] saptamaṁ satyagocaram|

karmavipākajñānabalaṁ bhavaviṣayam| sarvatragāminī pratipa[t]jñānabalaṁ catuḥsatyālambanam|

atītādyaddhi dhātvarthamaṣṭamaṁ samudāhṛtam||

pūrveṇi(ni)vāsānusmṛtijñānabalaṁ ‘atītādyaddhi’ dhātugocaram||

[504] navamaṁ khalu rūpārthaṁ saṁskṛtālambyate param|

cyutyupapattijñānabalaṁ rūpāyatanaviṣayam anyadyadavaśiṣṭaṁ tatsaṁskṛtadharmagocaraṁ draṣṭavyam|

atra punaḥ

dvyapekṣo balaśabdo'yaṁ balaṁ tvapratighātataḥ||

parābhibhavāpekṣaśca sarvāpratighātitvena ca| yatkhalu [a]pratihatasāmathya tadbalamityucyate| mānasaṁ balaṁ daśavidhaṁ bhagavato vyākhyātam||

kāyikamapyabhidhīyate-

[505] [sandhau] sandhau ca buddhasya kāye ṇa(nā)rāyaṇaṁ balam|

spraṣṭavyamadhikaṁ tattu daśa hastyādisaptakāt||

nārāyaṇaṁ nāma balamucyate| tacca bhagavato marmaṇi marmaṇi vidyate| nāgagranthiśaṅkalāśaṅkusandhayaśca yathākramaṁ buddhapratyekabuddhacakravartiṇaḥ(naḥ)|

kiṁ pramānaṁ(ṇaṁ) punastannārāyaṇaṁ balam ? yatkhalu daśānāmitarahastīnāṁ balaṁ [ta]dekasya gandhahastinaḥ| evaṁ daśottaravṛttyā mahānagni(gna) praskandivarāṅgacānūraṇā(nā)rāyaṇānāṁ vācyam| airāvana(ṇa)sahasrasyetyanye| sa hi devodyānayātrāsamaye trayastriṁśacchirasamātmānamabhinirmāyātyadbhutavicitrodyānāyāyamānāni tāvantyeva devakulānyanekasahasraparivārāṇi bhūrjapatravadādāya gacchaḥyeṣa balasamudayastasya| evaṁ tu [varṇayanti] mānasabalavadanantaṁ kāyikamapi balaṁ buddhānāṁ bhagavatāmiti| tatpunaḥ kāyikaṁ balaṁ spṛṣṭavyāyatanasaṁgṛhītam| gurutvena balasaṁgraho laghutvena daurbalyasyeti varṇayanti|

[506] svaparārthāntasamprāpte(rvai)śāradyacatuṣṭayam|
ādyantabalarūpe dve dve karma pratipaddhiyoḥ||

sūtra uktam-“samyaksambuddhasya vata me sata ime dharmāstvayā'nabhisambuddhāḥ” iti vistaraḥ| [atra hi prathama]dvitīyābhyāṁ svārthasampadbhagavatodbhāvitā| pūrveṇa jñānasampat| dvitīyeṇa(na) prahāṇasampat| dvābhyāmanyābhyāṁ parārthasampadā darśitā vyavadānasaṁklelodbhāvanāt|

kataratpunarvaiśāradyaṁ kati jñānātmakam ? taducyate| sthānāsthānabalarūpamādyam| āsravakṣayajñānarūpaṁ dvitīyam| karmasvakajñānabalaṁ tṛtīyam| sarvatragāminīpratipa[t]jñānabalaṁ caturthaṁ vaiśāradyam| tadyāvajjñānasvabhāvānyetāni valāni tāvatsvabhāvāni yathākramaṁ catvāri vaiśāradyāni boddhavyāni|

sūtra uktam-“trīṇīmāni smṛtyupasthānāni yānyāryaḥ sevate” iti vistaraḥ| teṣāṁ puṇa(na)ridaṁ lakṣaṇam-

[507] śrotṛsampattrayāpekṣā trividhā smṛtyupasthitiḥ|
saṁsmārāhitasāmarthyasaṁprajanyasvalakṣaṇā||

śuśrūṣakāśuśrūṣakādibhedādvineyāṇāṁ(nāṁ) traividhyena vyavasthānam| śuśrūṣakādivargatrayābhisandheḥ| svabhāvaḥ punaḥ smṛtiviśiṣṭasaṁprajanyatrayasvabhāvāni trīṇi smṛtyupasthānāni| smṛtiviśiṣṭasaṁprajanyato hi bhagavataḥ śuśrūṣamānā(ṇā)śuśraṣamāna(ṇa)tadubhayayukteṣu vineyasamūheṣu nānando bhavatyāghāto vā||

mahākaruṇā punaḥ

[508] saṁvṛtijñānarūpatvāddīrghakālānusārataḥ|
sarvatra samavṛttyāderbaddhasyaiva mahākṛpā||

yadā śrāvakasyāpi karūṇā vidyate pratyekabuddhasyāpi kasmād buddhasyaiva mahākṛpetyucyate ? yasmādiyaṁ saṁvṛtijñānasvabhāvā śrāvakādīnāmadveṣasvabhāvā buddhasya ca dīrghakālānugatā sūkṣmānugatā sarvasattvasamagrahapravṛttā sarvatrānugatā ca dvātriṁśanmahāpuruṣa[lakṣaṇa]vidyotitaśarīrādhyāsinī daśabalaparigṛhītā ca| tasmād buddhasyaiva bhagavato mahākṛpetyucyate| uktā asādhāraṇaguṇāḥ||

śrāvakasādhāraṇā ucyante-

[509] araṇā praṇidhijñānaṁ catasraḥ pratisaṁvidaḥ|
arhatsāntānikā hyete pañca tu prāntakoṭikāḥ||

[510] itarairapi sāmānyā apramādādayo guṇāḥ|
eṣāṁ yathopadiṣṭāṇāṁ(nāṁ) śṛṇu vakṣyāmi lakṣaṇam||

tatra tāvat|
[511] araṇā saṁvṛtijñānaṁ nṛjā'ntyadhyānaniśrayāt|
āryasantānikā jātā savastukamalekṣiṇī||

iha kaścidarhannakopyadharmā sarvakleśaprahāṇātparamāmṛtasukhamanubhavatyevaṁ cittamutpādayati-kathaṁ nāma pare'pi [i]me santānālambanād kleśān notpādayeyuḥ kathañca tamaniṣṭaphalaṁ nānubhaveyuḥ| caturthaṁ dhyānaṁ vivṛddhikāṣṭhāgataṁ samāpadya tathā karoti yathā'sya cāravihāragatasya santāne na kaścitkleśamutpādayati|

[512] praṇidhijñānamapyevaṁ sarvadharmāvalambi tu|
akopyadharmano(ṇo) khyāte tathaiva pratisaṁvidaḥ||

praṇidhijñānamapi saṁvṛtijñānasvabhāvaṁ prāntakoṭika caturthadhyānalābhāt, arhadyadyatpraṇidhatte tattajjānīte praṇidhijñānasya sarvadharmālambanatvāt||

pratisaṁvidaḥ khalvapi

[513] vivakṣitārthasambandhināmasaṁmohabhedinī|
ādyā'nyā tadabhivyaṅgyā jñeyā jñānavicāriṇī||

[514] tṛtīyā śabdasaṁskārā jñānasaṁmohaghātinī|
turīyā tu prabandhoktirdhyānādyutpādanonmukhī||

tatra dvādaśāṅgapravacanasaṁgṛhīteṣu vakṣyamānā(ṇā)rthasambandhiṣu vivakṣiteṣu nāmakāyādiṣu yadavivartyaṁ jñānaṁ sā dharmapratisaṁvit| tadavadyotyeṣu paurūṣeyāpauruṣeyasambandheṣu parārthasaṁvṛtyartharāśiṣu yadavivarttyaṁ jñānaṁ sā'rthapratisaṁvit| nāmakāyādivācaka eva vākchabdeṣvarūpadravyaliṅgasaṁkhyāsādhanakriyākālapuruṣo pagrahasambandhini yadavivarttyaṁ jñānaṁ sā niruktipratisaṁvit| dharmārthaniruktiṣu ghyānavimokṣasamādhisamāpattivaśitvasaṁprakhyāne yadavivartyaṁ jñānaṁ sā pratibhāna[prati]saṁvit|

ta ete ṣaḍguṇāḥ prāntakoṭikamityucyante||

kā kati bhūmikāḥ punarāsāṁ pratisaṁvidāṁ kā vā kati jñānamayī ? tadavadyotyate-

[515] arthākhyā khalu sarvatra ṣaḍjñānānyathavā nava|

arthapratisaṁvit sarvāsu bhūmiṣu kāmadhātau yāvadbhavāgre ṇa(na)vajñānasvabhāvā ṇi(ni)rodhajñānaṁ varjayitvā ṣaḍjñānā[ni] nirvāṇasye(syai)va paramārthatvāt, paracittaduḥkhasamudayamārgajñānāni varjayitvā|

pratibhānāhvayāpyevaṁ daśajñānamayī tvasau||

pratibhānapratisaṁvidapi sarvāsu bhūmiṣu daśajñānamayī|

[tatra]
[516] [kāme ghyāneṣu dharmākhyā] tadanyā tvādyakāmayoḥ|

dharmapratisaṁvit kāmadhātau caturṣu dhyāneṣu niruktipratisaṁvit kāmadhātau prathame ca ghyāne|

saṁvṛtijñānamayyau tu dve ete pratisaṁvidau||

ubhe apyete saṁvṛtijñānasvabhāve dharmaniruktipratisaṁvidāviti||

abhidharmadīpe vibhāṣāprabhāyāṁ vṛttau saptamasyādhyāyasya tṛtīyaḥ pādaḥ samāptaḥ||

saptamādhyāye

caturthapādaḥ|

pṛthagjanasādhāraṇāḥ idānīmabhijñādayo guṇā vaktavyāḥ| ta ima ucyante-

[517] ri(ṛ)ddhau śrotre'nyacitte prāgbhāve cyutyudaye kṣaye|
jñānasākṣātkriyā'bhijñā ṣaḍvā dhī[:] muktivartmani||

jñānasākṣātkriyā khalu vimuktimārgasaṁgṛhītā'bhijñetyucyate| keṣāṁ punarguṇānāṁ jñānasākṣātkriyā ? tadapadiśyate| ri(ṛ)ddhipādadivyaśrotracetaḥ- paryāyapūrvenivāsānusmṛticyutyupapādāsravakṣayajñānānāṁ yā jñānasākṣātkriyā sā'bhijñā| abhijānātītyabhijñāyate vā tayeti abhijñā|

kasmātpunarvimuktimārga ye(e)vābhijñā śrāmanya(ṇya)phalavat [[na] ānantarya]mārgasvabhāvāḥ ? paracittajñānasyānantaryamārgapratiṣedhādarhataścāsravakṣayānantaryamārgatyāge kasyacinnirabhijñatvaprasaṁgāt||

āsāṁ punaḥ

[518] catasraḥ saṁvṛtijñānaṁ pañca jñānāni cittadhīḥ|
sarvāsravakṣayābhijñā ṣaḍjñānānyathavā daśa||

cetaḥparyāyāsravakṣayābhijñe hitvā| cetaḥparyāyābhijñā pañcajñānāni dharmānvayamārga[saṁvṛtipara]cittajñānāni| āsravakṣayajñānasākṣātkriyā'bhijñā ṣaḍjñānāni daśa vā paracittaduḥkhasamudayamārgajñānāni hitvā ‘athavā daśe’ti||

[519] ṣaṣṭhī sarvatra pañcānyā maulīṣu dhyānabhūmiṣu|

āsravakṣayajñānasākṣātkriyā sarvāsu bhūmiṣu| śeṣā maulīṣu catasṛṣu dhyānabhūṣviti|

yatnavairāgyato labhyāḥ svabhūmyadharagocarāḥ||

sarvāḥ [abhijñāḥ] yatnato labhyante vairāgyataśca| tatrānucitā yatnataḥ| ucitā vairāgyataḥ| janmāntarābhyastāḥ khalvabhijñā vairāgyato labhyante| vaiśeṣikyo yatnataḥ| ‘svabhūmyadharagocarā’ścaitāḥ| ri(ṛ)ddhyā svabhūmiṁ gacchatyapa(dha)rāṁ ca bhūmim| nirmitanirmāṇamapyevam| divyaśrotrābhijñayāpi svabhūmikamadho[bhūmikaṁ] ca śabdaṁ śṛṇoti| evaṁ paracittajñānaṁ pūrvenivāsānusmṛtijñānaṁ ca| cyutyupapādābhijñayā ca svādhobhūmiviṣayaṁ rūpaṁ jānāti||

katamā punarāsāṁ kati smṛtyupasthānāni ?

[520] smṛtyupasthitayastistraścetaḥparyāyadhīrmatā|
ṛddhiśrotrākṣyabhijñāsnu prathamā smṛtyupasthitiḥ||

paracittābhijñā trīṇi smṛtyupasthānāni kāyasmṛtyupasthānaṁ hitvā| cittacaittālambanā khalveṣā| ṛddhiśrotracakṣurabhijñāḥ kāyasmṛtyupasthānaṁ rūpālambanatvāt| ṛddhiḥ khalu caturbāhyāyatanālambanā| divyaśrotracakṣuṣī yathākramaṁ śabdarūpāyatanālambane|

kuśalādibhedena tu

[521] divyamavyākṛtaṁ śrotraṁ netraṁ cānyā śubhā matāḥ|

divyaśrotracakṣuṣī kilāvyākṛte| tacca na| abhijñānāṁ vimuktimārgasvabhā[vyāccakṣuḥśrotravijñānayoścā]vikalpatvādvimuktijñānānutpattiḥ| caturṣu dhyāneṣu tu asti prajñāviśeṣaḥ svabhūmikabhūtaphalo yatsaṁmukhībhāvātsvabhūmikaphalameva cakṣuḥśrotraṁ saṁmukhībhāvaṁ gacchati| yattaccakṣuḥśrotravijñānayorāśrayī bhavati tasmānna tadvijñāne saṁprayuktā prajñā'bhijñeti|

kathaṁ punaretayorabhijñāśabdaḥ ? taducyate-

abhijñāphalatā'bhijñā [manovijñānaprajñayā]||

abhijñāphalamā(ma)trābhijñāśabdenoktam| manovijñānasaṁprayuktayā tu prajñayā'bhijānātīti| saivābhijñā nirūpakatvāt|

kati punarāsāṁ vidyā ?

[522] tisro vidyā matāstryadhvasa(saṁ)mohādivyudastaye|
ekā svabhāvato'śaikṣī dve tvaśaikṣāśrayodayāt||

pūrvaṇi(ni)vāsacyutyupapādāsravakṣayajñānatatsākṣā[t]tkriyāstisraḥ khalvaśaikṣyo [vidyā ucyante| kasmādetā eva ? eta] eva tisro vidyāḥ yasmādābhiravidyātrayaṁ vinivartate| pūrvenivāsābhijñā[jñayā]pūrvāntasaṁmohaḥ nivartate| cyutyupapādābhijñayā tvaparāntasaṁmoho nivartate| āsravakṣayābhijñayā madhyādhvasaṁmohaḥ|

yadyapi ca tisro'pyaśaikṣāstathāpi ‘ekā svabhāvato'śaikṣī dve tvaśaikṣāśrayodayāt’| antyā vā'śaikṣī svabhāvataḥ santānataśca| ādye dve tvaśaikṣasantānādaśaikṣāvityucyante|

kati punarāsāṁ prātihāryāṇi ?

[523] ri(ṛ)ddhicittakṣayābhijñā pratihāryatrayaṁ smṛtam|
harato dve kuśāstṛbhyo mārebhyo harate param||

ṛddhyādeśanāprātihārye khalu kuśāstṛbhyaḥ kapilolūkākṣapādādibhyo vineyajanacittamapahṛtya buddhe bhagavati paramārthaśāstari saṁniyojayataḥ| anuśāsanāpratihāryaṁ mārebhyo'pahṛtya sarvajñaṁ mārgadeśike pravare pratiṣṭhāpayati||

kā punariyamṛddhiḥ ?

[524] samādhirṛ(dhī)ddhirityuktā phalamaiśvaryaṣṭadhā|
dvidhaitadgatinirmāṇe trividhā gatiriṣyate||

ṛddhiḥ khalu samādhirūpā tatphalatvāttu prātihāryamṛddhiratyuktaṁ sūtre| aṅgaparigṛhīte samādhau sati sarvametatprātihārya mṛddhyati| tasmātsamādhireva ri(ṛ)ddhiḥ| tasyāḥ phalamaṣṭaguṇamaiśvaryamani(ṇi)mādi|

yacca sūtre'padiṣṭamekānekayathecchitarūpāvasthānādistatpunaretamṛddhiphalaṁ dvividhaṁ gatiśca nirmāṇaṁ ca| gatirapi trividhā| tatra

[525] manomayī gati[:] śāsturicchāmātrapravṛttitaḥ|
adhimokṣakṛtā'nyeṣāṁ tato dehābhivāhinī||

manojavāḥkhalu ṛddhirbuddhasyaiva| manasa iva javastasyāḥ| yāvatā kālena cakṣurvijñānaṁ nīlaṁ pratipadyate yāvatā kālena bhagavāñccharīreṇa sarvalokāntarāṇi vyāpnotyanantarddhiśarīrā hi buddhā bhagabanto[']nābhogena yathecchitābhiprāyasiddheḥ bhagavato buddhasya| śrāvakādīnāṁ punaḥ śarīravāhinī gatirbhavati yathā devānāṁ pakṣiṇāṁ vā| ādhimokṣikī ca dūramapyāsannamadhimucyāstagamanaṁ saṁpadyate| bāhuprasāraṇamātreṇa sumerumūrddhani prādurbhavati| vyākhyātaṁ samādhiphalam||

gamanaṁ nirmāṇamidānīṁ vaktavm| ta[d]dvividhaṁ kāmāvacaraṁ rūpāvacaraṁ ca| tatra tāvat-

[526] rūpagandharasasparśāḥ kāme nirmāṇamiṣyate|
rūpasparśau matau rūpe sveśarīre'tha vā bahiḥ||

kāmāvacaraṁ khalu bāhyamāyatanacatuṣṭayaṁ nirmīyate| nānyadīśvarakarttṛtvavādābhyupagamaprasaṁgāt| rūpāvacaraṁ tvāyatanadvayaṁ tatra gandharasābhāvāt| tatpunaretat svaśarīre paraśarīre ca draṣṭavyam| etaccaturvidhaṁ nirmāṇaṁ kāmadhātāvevaṁ rūpadhātau draṣṭavyam| ityaṣṭa[vidhaṁ nirmāṇam]|

[kiṁ khalu nirmāṇama]bhijñayā nirmīyate ? kiṁ tarhi ?

[527] abhijñāphalacittena tattāni tu caturdaśa|
ādyadhyānaphalaṁ dve te(tai)rūrdhvabhūmyekavṛddhitaḥ||

prathamadhyānaphale khalu nirmāṇacitte kāmāvacaraṁ prathamadhyānabhūmikaṁ ca, dvitīyadhyānaphalāni trīṇi, tṛtīyadhyānaphalāni catvāri, caturthadhyānaphalāni pañca||

kathaṁ punarnirmāṇacittāni labhyante ?

[528] tallābho dhyānava[t] jñeyaḥ

yathā khalu dhyānāni vairāgyata upapattitaḥ prayogataśca labhyante tathā nirmāṇacittāni|

kathaṁ punastadutpadyate ?

śuddhakācca svataśca tat|

śuddhakād dhyānādanantaraṁ ṇi(ni)rmāna(ṇa)cittamutpādyate nirmāṇacittādeva vā nānyataḥ| tataḥ khalvapi nirmāṇacittādanantaraṁ śuddhakadhyānaṁ nirmāṇacittaṁ cotpadyate nānyat| sarvasya ca nirmitasya

svabhūmenaiva nirmāṇamapa(dha)reṇāpi bhāṣaṇam||

na khalvanyabhūmikaṁ nirmāṇamanyabhūmikena nirmāṇacittena nirmīyate| bhāṣaṇaṁ tu svabhaumenāpa(dha)rabhaumena ca| kāmadhātuprathamadhyānabhūmiko hi nirmitaḥ svabhūmikenaiva cittena bhāṣya(ṣa)te| ūrdhvabhūmikāstu prathamadhyānabhūmikena, tatraiva vijñaptisamutthāpakacittasadbhāvāt||

kiṁ punarnirmitanirmātroḥ kramena(ṇa) vāgbhāṣaṇaṁ bhavatyatha yugapat ? taducyate-

[529] nirmātraiva sahaiteṣāṁ bhāṣaṇaṁ sugatādṛte|

uktaṁ hi
“ekasya bhāṣamāṇasya sarve bhāṣanti nirmitāḥ|
ekasya tūṣṇīṁ bhūtasya sarve tūṣṇīṁ bhavanti te||”

bhagavatastu icchātaḥ pūrvaṁ paścādyugapadvā nirmitā bhāṣante| teṣāṁ punaḥ

ekasya bruvataḥ sarve nirmitā bruvate samam||

[530] adhiṣṭhāya tu nirmāṇaṁ bhāṣante'nyena cetasā|

‘adhiṣṭhāya tu nirmāṇaṁ’ saṁsthāpyetyarthaḥ| anyena cetasā vijñaptisamutpādakākhyena vācaṁ pravartayatītyato'pi nāsti nirmāṇāntardhāṇo(no) doṣaḥ| tatpunaretadadhiṣṭhānaṁ na kevalaṁ jīvata eva| kiṁ tarhi ?

adhiṣṭhānaṁ mṛtasyāpi sthirasyaiva tu vastunaḥ||

āryamahākāśyapādhiṣṭhānena tadasthiśaṁkalāpasthānaśravaṇāt sthirasyāsthilakṣaṇasya na māṁsarudhirādīnāmasti||

kiṁ punarekacittenaikaṁ nirmitaṁ nirmiṇotyatha bahūn ?

[531] ajayyekamanekena jayiṇastadviparyayaḥ|

ādyābhinirhārairbahubhirnirmāṇacittairekaṁ sopādānaṁ ca nirmitaṁ nirmiṇoti| rjitāyāṁ tvabhijñāyāṁ nirmāturicchayā bahūnapyekacittena nirūpādānamapi ca nirmino(ṇo)ti|

tatputaretannirmāṇacittaṁ dvividhaṁ bhāvanāmayamupapattiprātilambhikañca| tatra

avyākṛtamabhijñotthaṁ upapattya tvayaṁ tridhā||

yatkhalu bhāvanāphalaṁ nirmāṇacittaṁ tadavyākṛtaṁ bhavati| upapattiprātilambhikaṁ tu kuśalādi[nā] triprakāram| [tadupapattiphalaṁ] daśātiśayayuktam|

[532] arhatāṁ daśadhā tvetadaiśvaryamupapadyate|
sarvāsravakṣayajñānavimuktidvayayogataḥ||

yadetatadaṇimādiśaikṣāntaṁ daśavidhamaiśvaryasukhaṁ tadatiśayayuktamarhatāmevopapadyate||

yadi tarhi trayāṇāmarhatāmetadaiśvaryaṁ samānamasti kastarhi viśeṣaḥ śāstṛśiṣyayoḥ ? tatredamupadiśyate-

[533] aiśvarya[pi sa]mānesminyathokte śāstṛśiṣyayoḥ|
antaraṁ sumahacchāsturyattatpūrvamudāhṛtam||

daśabalādyāveṇikabuddhaguṇacintāyāṁ catuṣpratyayatā nadyuttaraṇe gandhahastya śvaśaśakadṛṣṭāntaiśca viśeṣāntaraṁ boddhavyamiti||

abhidharmapradīpe vibhāṣāprabhāyāṁ vṛttau saptamasyādhyāyasya caturthaḥ pādaḥ||
samāptaśca jñānavibhāgo nāma saptamo'dhyāyaḥ||

Technical Details

Text Version: 

Romanized

Input Personnel: 

DSBC Staff

Input Date: 

2008

Proof Reader: 

Milan Shakya

Supplier: 

Nagarjuna Institute of Exact Methods

Sponsor: 

University of the West

Chapter: 

0

aṣṭamo'dhyāyaḥ

aṣṭamo'dhyāyaḥ|

prathamaḥ pādaḥ|

vyākhyātā hi vistaraśo vidarśanā| śamatha idānīṁ vaktavyaḥ| sa khalveṣa śamathaścaturthadhyā[nā]rūpyasaṁgṛhītaḥ| tatra tu

[534] sāṅgā cittasthitirdhyānaṁ taccaturdhā'ṅgabhedataḥ|

śamathaḥ khalu sāṅgā kuśalā cittaikāgratā dhyānamityucyate| yasya khalu dharmasyāṅgaparigṛhītato(syo ?) drekā[t] cittacaittānyālambanāntaraṁ na pratipadyante sa dharmaścaitasikaḥ samādhirityākhyāyate| tadaṅgabhedena caturvidhamiti vakṣyāmaḥ| tasyāṁ punaścittasthitau

dhyānoktirāñjasī tatra bhāktī tatsahabhūṣvapi||

samādhisvabhāvaṁ khalu paramārtheṇa(na) dhyānam| saparivāraṁ tu gṛhyamānaṁ(ṇaṁ) pañcaskandhasbabhāvam| bhaktikalpanayā [tatsahabhūṣvapi] dharmeṣu tācchabdyam||

[535] saṁkṣepādiyamākhyātā dhyānajātiścaturvidhā|

prathamaṁ dhyānaṁ dvitīyaṁ tṛtīyaṁ caturthamiti|

dravyabhedānahaṁ tasyāḥ pravakṣyāmi yathāgamam||

dravyabhedastu dhyānajāteścaturvidhāyāḥ samāpattijāteśca tāvatyā eva samāsena vakṣyāmi||

tatra tāvat|

[536] sahārūpyacatuṣṭvena samāpattirmatāṣṭadhā|
[catuḥ pañceṣu skandheṣu] [ta] duktervargavṛttitaḥ||

pañcaskandheṣu vargībhūteṣu dhyānasamāpattiḥ prajñāpyate| catu[:]pañceṣvārūpyasamāpattiriti||

[537] bhedena tu samāpattidravyāni(ṇi) daśa sapta ca|
sāmantakaiḥ sahāṣṭābhirdhyānāntarikayā'pi ca||

aṣṭāṇāṁ(nāṁ) khalu samāpattibhūmīnāmaṣṭāṇā(nā)meva sāmantakadravyāṇāṁ tatpraveśopāyabhūtāni dhyānāntarikā ca prathamadhyānasaṁgṛhītā| etāni khalu saptadaśa yathāsthaulyaṁ bhidyamānāni saptadaśa bhavantītyata āha-

[538] tadbhedāḥ khalvime'nyepi vakṣyante śāstracoditāḥ|

anye'pi khalu samāpattibhedāstadantargatā eva sūtrābhidharmoditā vakṣyante|

buddhabuddhestu te sarve tattvenāyānti gocaram||

bhagavāneba hi sarvaprathamadhyānasamāpattyādibhedeṣu, anantasvabhāvaprabhāvakriyāphaleṣvaparokṣabuddhivṛddhi(tti)riti||

ta ete dhyānārūpyāstriprakārāḥ katham ? tadārabhyate-

[539] tridhā dhyānāni maulāni sāsvādādiprabhedataḥ|
tathaiva traya ārūpyā bhavāgraṁ tu dvidhā matam||

tatra maulāni tāvad dhyānāni traividhyānyāsvādanāsaṁprayuktaśuddhakānāsravabhedāt| evaṁ trayo maulā ārūpyāḥ| bhavāgraṁ tu nāstyanāsravam| kāmadhātorbhavāgrasya ca bhavamūlatvāt||

[540] sāmantāni dvidhā sapta prathamaṁ tu tridhā matam|
dhyānāntaraṁ tridhā tadvadakliṣṭaṁ tvadharāśrayam||

prathamadhyānasāmantaṁ hitvā'nyāni sapta sāmantāni dviprakārānya(ṇya)nyatrānāsravāt| prathamadhyānasāmantakaṁ tu triprakāram| kecittu āsvādanāsaṁprayuktaṁ necchanti| tadvad dhyānāntarikā tridheti vartate| yattatrākliṣṭaṁ tadadharāśrayaṁ dravyamiti||

kiṁ punareṣāmāsvādanādisaṁprayuktānāṁ trayāṇāṁ lakṣaṇam ? ucyate-

[541] āsvādavatsatṛṣṇaṁ yacchaddhakaṁ laukikaṁ matam|
ado(dho?)dhvastaṁ tadāsvādyamatilokamanāsravam||

yatkhalu satṛṣṇaṁ tadāsvādanāsaṁprayuktamityucyate| tṛṣṇāyā ā[svādapa]ryāyatvāt| yattu na saṁprayuktaṁ tadapi tṛṣṇāsahagatatvādāsvādavadityucyate tṛṣṇayaikaphalatvāt| yattu sāsravaṁ kuśalaṁ samāpattidravyaṁ tacchuddhakamākhyāyate| kleśamalāsaṁparkādalobhādiśukladharmayogācca|

tadetacchuddhakaṁ tasyāsvādanāsaṁprayuktasyāsvādyam| tena hi tatsamanantarātītamāsvādyate| yenāsvādayati tamāpanno yadāsvādayati tasmādvyutthitaḥ| anyonyasaṁsargādi(ddhi) tṛṣṇāsamādhyornnāmanirvṛti(tiḥ)| tṛṣṇāvaśātsamādherāsvāda nāma, samādhivaśāttṛṣṇāyāḥ dhyānā(na) nāma, [a]nyathā vipratiṣiddhaṁ syāt| na hi kaścittṛṣṇāṁ samāpadyate, na ca samādhinā''svādayatoti| lokottaraṁ tu samāpattidravyamanāsravamityucyate||

āsāṁ punaḥ samāpattīnāṁ dhyānānyevāṅgavarti nārūpyāḥ| kati punaḥ kasya dhyānasyāṅgāni ? tadidaṁ prastūyate-

[542] aṅgānyādye śubhe pañca vitarkaścittasūkṣmatā|
prītiḥ sukhaṁ samādhānaṁ kliṣṭaṁ sukhavivarjitam||

prathame tāvacchubhe dhyāne pañcāṅgāni vitarkavicāraprītisaukhyasamādhayaḥ| kliṣṭe catvāri sukhaṁ hitvā||

[543] sādhyātmasaprasādāstu sukhaprītisamādhayaḥ|
dvitīye'ṅgāni catvāri kliṣṭe śraddhā sukhādṛte||

dvitīye kuśale dhyāne catvāryaṅgāni| ādhyātmasaṁprasādaḥ prītiḥ sukhaṁ cittaikāgratā ca kliṣṭe dve śraddhā sukhaṁ hitvā||

[544] tṛtīye pañcame prajñā smṛtyupekṣā sukhaṁ sthitiḥ|
kliṣṭe tvaṅgadvayaṁ jñeyaṁ samādhirvedanāsukham||

tṛtīye śubhe dhyāne upekṣā smṛtiḥ saṁprajñānaṁ sukhaṁ samādhiśca| kliṣṭe tu dve ‘samādhirvedanāsukham’||

[545] anye(ntye) catvāryupekṣe dve samādhiḥ smṛtireva ca|
kliṣṭe dhyāne caturthe tu dve aṅge vedanā sthitiḥ||

caturthe khalu dhyāne śubhe catvāryaṅgāni| aduḥkhāsukhāvedanā upekṣā ca smṛtipariśuddhiḥ samādhiśca| kliṣṭe tu dve vedanā sthitiśca||

kati punareṣāṁ dravyato bhavanti kati nāmataḥ ?

[546] dravyātmanā daśaikaṁ ca nāmnā tvaṣṭau daśaiva ca|
aṅgānyetāni kathyante catuṣkoṭirataḥ smṛtaḥ||

dravyataḥ khalvekādaśa bhavanti| prathame dhyānāṅgāni pañca| dvitīye'dhyātmasaṁprasādo vardhate| tṛtīye samādhivarjyāni vardhante| caturthe tvaduḥkhāsukhāvedaneti|

nanu ca yat tṛtīye dhyāne sukhamuktaṁ [tathā] prathamadvitīyayoḥ..........

[abhidharmadīpe vibhāṣāprabhāyāṁ vṛttau aṣṭamasyādhyāyasya prathamaḥ pādaḥ samāptaḥ||]

aṣṭamādhyāye

dvitīyapādaḥ|

[547] śamathasya ca|
dhyānasāmantakārūpyeṣvaṅgānāmavyavasthitiḥ||

dhyānasāmantakeṣu khalu vidarśa[nodṛktā] śamatho nyūnaḥ| ārūpyeṣu sarvatra śamatho'dhikavṛttirvipaśyanā nyūnatarā| vipaśya paśyato saṁjñāyāmiti vacanādaṅginyapi paścāduddeśo bhavati| tataḥ siddhaṁ vipaśyanāḥ||

yadā khalu catvāryapi dhyānāni vipākaṁ prati neñjante kasmāccaturthamevānejyamucyate ? tatrāpadiśyate-

[548] vitarkacāravidhvaṁsātpraśvāsāśvāsasaṁkṣayāt|
[upe]kṣāveditābhāvādantyamānejyamucyate||

trīṇi khalvapi dhyānāni señjitānyuktāni bhagavatā vitarkādyapakṣālayogāt| vitarkavicārāśvāsapraśvāsau sukhaduḥkhasaumanasyadaurmaṇa(na)syānītyaṣṭāpakṣālāḥ| taiścaturthaṁ dhyānamakampyamityuktamabhidharme| vitarkavicāraprītisukhairakampanīyatvādānejyaṁ caturthamuktaṁ sūtre| ābhiprāyikaḥ sūtranirdeśo lākṣaṇikastvabhidharme| tathāhi “sukhaduḥkhayoḥ prahāṇātsaumanasyadaurmaṇa(na)syayoścāstaṅgamāccaturthaṁ dhyānamupasampadya viharati” ityuktam| abhidharme vitarkavicāraprītisukhānyeveñjitam||

idamidānīṁ vaktavyam| iha dhyānasamāpattiṣu prathamadvitīyayordhyānayoḥ saumanasyamuktaṁ prītivacanāt| prītirhi saumanasyam| tṛtīye sukhaṁ caturthe upekṣā| tatkiṁmupapattidhyāneṣvapyeṣa eva vedanāniyamaḥ ? netyucyate| kiṁ tarhi ?

[549] ādye prītisukhopekṣā dvitīye tu sukhādṛte|
sukhopekṣe tṛtīye'ntye upekṣaiva vidiṣyate||

prathamadhyānopapattau khalu tisro vedanāḥ| sukhaṁ trivijñānakāyikaṁ, saumanasyaṁ manobhaumamupekṣā caturvijñānakāyikī| dviṁtīyaghyānopapattau dve vedane saumanasyopekṣe manobhūmike| nātra sukhamasti pañcavijñānakāyābhāvāt| tṛtīyadhyānopapattau dve vedane manobhūmike| caturthadhyānopapattāvupekṣaiva vedanā vidyata iti||

nanu ca dvitīyādiṣu dhyāneṣu rūpaśabdaspraṣṭavyānāmupalabdhayaḥ santi vijñaptisamutthāpakaṁ ca cittam| tatkathaṁ tatra trivijñānakāyikā vedanā nāstītyucyate, vitarkavicārau ceti ? naiṣa doṣaḥ| svabhūmikapratiṣedhāt| kutastena tarhi rūpādayo vijñāyante ka yavijñaptiścotthāpyate ? tadapadiśyate-

[550] dṛkchrotrakāyavijñānaṁ vijñaptijanakaṁ tathā|
yadbhūmāvavicārāyāmādyādavyākṛtaṁ tu tat||

dvitīyadhyānopapannāḥ khalu rūpaśabdaspraṣṭavyānyupalipsavo jigamiṣavo prathamadhyānabhūmikāni cakṣuvijñānādīni trīṇi vijñānāni vijñaptisamutthāpakaṁ ca saṁmukhīkṛtya nirmāṇacittavadupalabhante spandante ceti| tatpunaḥ prathamadhyānabhūmikaṁ cittamavyākṛtameva saṁmukhīkurvanti na kuśalaṁ nyūnenābahumānatvānna kliṣṭaṁ vītarāgatvāt| tadyathā kaścidīśvaro daridramitragṛhaṁ gataḥ| tenāsau suhṛdā sarvasvapradānenopanimantrito mitracittānuvartanayā hīnotkṛṣṭaṁ vastu hitvā yatkiñcid gṛhṇīte tadvaditi| vyākhyātasvarūpāṇi dhyānāni||

ārūpyāḥ vaktavyāḥ| tadārabhyate-

[551] khanimittodgrahākṛṣṭaḥ proktānantamanaskṛtiḥ|
visarvarūpa ārūpya ākāśānantyasaṁjñakaḥ||

anantākāśanimittodgrahaḥ tatsaṁjñāpravṛttinimittaṁ paścāttu catuḥskandhālambanāstadanyatamālambanā anyadharmālambanā vā manaskārāḥ saṁmukhībhāvaṁ gacchanti| uktaṁ hi bhagavatā-“sarvvaśo rupasaṁjñānāṁ samatikramātpratidhasaṁjñānāmastagamānnānātvasaṁjñānāmamanasikārādanantamākāśamānantyayāyatanamupasampadya viharati” iti|

kaḥ punarāsāṁ tisṛṇāṁ rūpādisaṁjñānāṁ viśeṣaḥ ? [prapañca]rūpasaṁjñābhiratra viśeṣo boddhavyaḥ| tadasmādāgamādvividhādyā rūpyā(pā)rūpa(pya)skandhāḥ saṁgṛhītāḥ| tatra samāpattilakṣaṇā cittānuparivartiṇā(nā) śīlena viyutā śeṣenopapatti lakṣaṇāt| ta eta ārūpyāḥ prathamārūpyasāmantakaṁ hitvā vibhūtarūpasaṁjñā bhavanti| prathamasāmantakaṁ tu caturthaghyānāvidū[ṣitavṛttitvādgāḍha]bandha miti| atastadekaṁ na vibhūtarūpasaṁjñākhyaṁ labhate|

kathaṁ punarnirdhāryate nārūpyeṣu rūpamastīti ? āgamādyuktitaśca| āgamastāvat-“sarvaśo rūpasaṁjñānāṁ samatikramāt” ityāviṣkṛtamidam| anyadāptavacanam-“arūpiṇaḥ santi sattvāḥ" iti| īṣadrūpatvādarūpiṇonudarā kanyāvaditi cet| na| sarvaśa ityapadeśāt, niḥsaraṇokteśca| uktaṁ hi “rūpāṇāṁ niḥsaraṇamārūpyāḥ” iti| yathā hi “yat kiñcidabhisaṁskṛtamabhisaṁviditaṁ nirodhastasya niḥsaraṇam|” nirodhe khalu sarvasaṁskṛtaviyogo'myupagamyate| na hi mūrtivigrahalakṣaṇo mokṣaḥ tatpravṛttinirodhitvāt|

yuktirapi| rūpāśrayādīnyavadhūya svodvegamukhena tadāśrayāddasyūpadrutatadviyuktadeśāśrayavat| uktastarhyārūpyebhyo rūpirū(ṣū)papadyamānānāṁ rūpamutpadyate hetupratyayādhipatipratyayabalāt, nāmarūpasyānyonyahetutvācca| tatra sabhāgavipākahetvoreva tayorapyastitvāt kāraṇatvaṁ rūpapratyayeṇa(na) ca vijñānotpattidarśanāt, cittaviśeṣotpādāt mahābhūtendriyaprasādādirūpotpattidarśaṇā(nā)ccānyonyahetutvasiddhiḥ||

uktaḥ prayogaprathamārupyaḥ| dvitīyo'pyucyate-

[552] tadvaccittavibhutvekṣī vijñānānantyalakṣaṇaḥ|

ākāṣā(śā)nantyasaṁjñādveṣī tadālambanānantyavijñānāghimokṣābhimukhabuddhiranantaṁ vijñānānantyāyatanamupasampadya viharati| atrāpi paścāccatu[:]skandhālambanāstadanyataskandhālambanā śāśvatadharmālambanāśca manaskārāḥ saṁmukhībhavanti| tadvikṣiptasaṁjñakaḥ

[vijñānānantyadveṣī ca] akiñcanyāhvayaḥ punaḥ||

sa khalu yogī vijñānānantyasaṁjñādveṣī tatrākiñcanasaṁjñitvādākiñcanyāyatanamupasampadya viharati| athavā nāsti kiñciṁdupekṣāprayoganiṣpattirākiñcanyāyatanamityucyate| anantākāraudārikadarśano hi tadviveke saṁjñāvimokṣaḥ pravartate| ata evākiñcanyāyatana(naṁ) paramopekṣetyucyate| yasmāttatrānantākārānabhisaṁcetanā cetaso'nābhogatā saṁtiṣṭhate||

[553] tadvittūcchedaśaṅkī ca na saṁjñāsaṁjñasaṁjñakaḥ|

sa khalu saṁkṣiptāmapi vibhutvasaṁjñāṁ saṁjñāśalya iti kṛtvā tāmalpāmapi vispaṣṭaparicchinnarūpāṁ saṁjñāmutsṛjyocchedaśaṅkī ca vispaṣṭarūpāṁ satīṁ naivasaṁjñaṁ nāsaṁjñamupasampadyate| ato naivasaṁjñānāsaṁjñāyatanaṁ samāpadyate| na saṁjñāveditanirodhaṁ nāpi vispaṣṭāṁ pūrvasamāpattisaṁjñām| sarvaiṣu cārūpyeṣu

ādau tathā prayuktatvā[t] tatsaṁjñā vyava(pa)diśyate||

na tu tanmātrasaṁjñā evārūpyā ityāviṣkṛtametatpūrvameveti| vyākhyātāni maulānyaṣṭau samāpattidravyāṇi||

sāmantakānāṁ punarādidhyānasāmantakasyānāgamyākhyasya kiṁ rūpam ? tadapadiśyate-

[554] savitarkavicāraṁ yatsāpekṣaṁ sānuvartakam|
cittamāryetarākāraṁ tadānāgamyamucyate||

yatkhalu prathamamauladhyānapraveśopāyacittaṁ savitarkaṁ savicāramupekṣāvedanāsaṁprayuktaṁ sānupariva[rtakaṁ]...............

......[abhidharmadīpe vibhāṣāprabhāyāṁ vṛttau aṣṭamasyādhyāyasya dvitīyapādaḥ ||].......

aṣṭamādhyāye

tṛtīyapādaḥ| ......

..........[vyu]tkrāntakasamāpattiṁ, samāpadyante tadapadiśyate-

[555] catvāro dhyāyinaḥ proktāścaturdhyāna[vi]darśaṇā(nā)t|
sampadvipattisaṁjñāyā hānapakṣyādivedinaḥ||

catvāro hi dhyāyino bhagavatoktāḥ| “teṣāmekaḥ samāpattau vipattisaṁjñī, dvitīyo vipattau sampattisaṁjñī, tṛtīyaḥ sampattau sampattisaṁjñī, caturtho vipattau vipattisaṁjñī” iti| ete hānasthitiviśeṣotkarṣadhyānabhedadarśaṇa(na)yogāḥ(t) catvāro bhavanti||

kaḥ punarayaṁ dhyātā kāni vā dhyānadhyeyadhyānaphalāni ? tadāviṣkriyate-

[556] dhyātā proktastathā dhyeyaṁ dhyānaṁ dhyānaphalaṁ tathā|

sarvametaccatuṣṭayaṁ pūrvameva vistareṇābhihitam| bhavatastu

asiddheruktadoṣatvānnāstyātmādicatuṣṭayam||

na hi tavaitaccatuṣṭayaṁ siddham aupaniṣadasāṁkhyavaiśeṣikādiparikalpitapramātṛpramāṇaprameyapramāṇaphalāni pūrvamevoktadoṣāṇi||

kiṁ punaḥ karmānuṣṭhānānmokṣo bhavati, āhosvijjñānānuṣṭhānāditi ? tatra brūmaḥ-

[557] karmānuṣṭhānato mokṣo jñānānuṣṭhānatastathā|
vyāpāre sati sadbhāvādyāthātmyāvagamepi ca||

trīṇi khalu karmāṇi| dānaśīlabhāvanākhyānyanuṣṭhāya daśa ca jñānāni dharmasvasāmānyalakṣaṇasaṁmohapratipakṣabhūtānyanuṣṭhāya paraṁ brahma prāpnoti nānyatheti| tadetadāviṣkriyate-

[558] karma tvatra dvidhā jñeyaṁ puṇyāpuṇyakriyākriye|

tatra khalu

puṇyakriyā tridhā proktā viratistadvidhoditā||

karmādicintāyām||

[559] jñānaṁ tu naiṣṭhikaṁ jñeyaṁ yathāpūvaṁmudāhṛtam|
ato'nyadbhajate yastu khalīnaṁ carvayatyasau||

yastu manyate paśvādyālaṁba(bha)nādibhiḥ karmabhiḥ bhoktṛbhogyāntaraparijñānādibhiśca mokṣo bhavati sa vaktavyaḥ ‘khalīnaṁ carvayate(ti)|’ yasmāt

[560] parapīḍāpravṛttatvādvadhalobhānṛtādayaḥ|
apāyahetavo jñeyāḥ śreyodvāravibandhinaḥ||

hiṁsānṛtalobhādayo hi doṣāḥ kugatigamanahetavo na svargāpavargagamanopāyāḥ| śāstracoditā hiṁsā nādharma iti cet| na| śāstralakṣano(ṇā)parijñānāt| katham ? yasmāt

[561] yuktārthacodanād duḥkhatrāṇāddoṣānuśāsanāt|
śāstramityucyate'to'nyajjñeyaṁ vātikabhāṣitam||

yatkhalu pramāṇatrayaviruddhārthaṁ vākyam, yacca pāpakebhyaḥ karmebhyaḥ kugatigamanahetubhyo nivāraṇena trāyate, yacca rāgadveṣamohānanuśāsti tadvākyaṁ śāstramityucyate| nānyaditi| tasmādanyadanāptavacanam| na| vedamantrāṇāṁ viṣopaśamanasāmarthyadarśaṇā(nā)t| pratyakṣaṁ hi pramāṇaṁ balīyastatpūrvake ca dve pramāṇe trayīdharmābhihite pramāṇamiti| tatredaṁ pratyucyate-

[562] pārasīkādimantrāṇāṁ viṣotsadabalaṁ kvacit|
dṛśyate na tu sarvasminnariṣṭādyanivartaṇā(nā)t||

dṛṣṭaṁ hi sāmarthyaṁ pārasvī(sī)kaśabarakāpālikādimantrāṇāmapi na tu tairmantraiḥ pāpanāśo'bhyupagabhyate bhavadbhiḥ, na ca sarvasya viṣayaṁ(maṁ) praśamayanti; tadgatāriṣṭādīnāṁ(dinā) maraṇadarśaṇā(nā)t| yadi ca śāstracoditā hiṁsā mantrasāmarthyāddharmāṅgaṁ sampadyate kasmānna mantrasāmarthyādeva paśuṁ ghātayati ? kiṁ śastrapātanagalāmreḍakādyupakramānuṣṭhānena ? mantrasāmarthyādeva ca piṣṭakṛtapuroḍāśānāṁ svargagamanahetorapūrvasyābhivyaktirbhavatvalaṁ paśvādivadheneti| dṛṣṭaṁ ca mantrāṇāṁ viṣopaśamane sāmarthyaṁ na tu vināhārapānādibhiḥ kṣuttṛṣṇapraśamanādiṣu| evaṁ mantrāṇāṁ viṣopaśamane sāmarthyaṁ bhavatu| mā bhūtpāpavināśana iti|

yadapyucyate bhavadbhiḥ| vaitānakarmānuṣṭhātāro brāhmaṇā eva mokṣavartmanyadhikriyante netare varṇā iti tadapi ḍimbhābhihitameva satāṁ pratibhāti| yasmāt|

[563] rāgādyairdūṣyate cittaṁ śraddhādyaiśca viśudhyate|
viprasyāpi yatastasmād guṇavāneva mucyate||

tadyathauṣadhaṁ viśuddhakoṣṭhasyaivārogyaṁ janayati nolbanavātādidoṣasya| tasmādbhavyajātīyaḥ śraddhādiguṇaparibhāvitātmā kumbhakāro'pi mokṣavartmanyadhikriyate| na caturvedo rāgadveṣamohādidoṣośa(ra)rīkṛtacittabhūmiriti| alamatiprasaṅgena prakṛtameva prastūyatām| tadidamārabhyate-

[564] śuddhaṁ caturvidhaṁ hāṇa(na)bhāgīyādi yathākramam|
nyūnatulyabalotkṛṣṭanirmalānuguṇaṁ hi tat||

caturvidhaṁ khalu śuddhakaṁ hānabhāgīyaṁ sthitibhāgīyaṁ viśeṣabhāgīyaṁ nirvedhabhāgīyam evamārupyamanyatra bhavāgrāt| taddhi trividhaṁ viśeṣabhāgīyaṁ hitvā||

kiṁ puṇa(na)reṣāṁ lakṣaṇam ?

[565] kleśasvoparimasthānanīrajaskānuvarti vā|

yathākramaṁ khalu kleśotpattyanuguṇaṁ hānabhāgīyaṁ, svabhūmyanuguṇaṁ sthitibhāgīyamūrdhvabhūmyanuguṇaṁ viśeṣabhāgīyamanāsravānuguṇaṁ nirvedhabhāgīyam| tasmādanāsravamutpadyate|

athaiṣāṁ caturṇāṁ kati kasmādanantaramutpadyante ?

dve trīṇi trīṇi ca dve vā hāṇi(na)pakṣyādyanantaram||

hānabhāgīyasya khalvanantaraṁ dve utpadyete hāṇa(na)sthitibhāgīye| sthitibhāgīyasya trīṇyanyatra nirvedhabhāgīyāt| viśeṣabhāgīyasyāpi trīṇya[nya]tra hāṇa(na)bhāgīyāt| nirvedhabhāgīyānantaraṁ tadevaikamiti||

[566] vyutkrāntakasamāpattirarhato'kopyadharmaṇaḥ|

sa khalveṣārhato'kopyadharmaṇa eva niṣkleśatvātsamādhivaśitvācca| dṛṣṭiprāptasya yadyapi tīkṣṇendriyatvātsamādhau vaśitvaṁ na tu niṣkleśā santatiḥ| samayavimukto yadyapi niṣkleśo na tvasya samādhau vaśitvamiti|

kathaṁ punariyamutpādyate ?

tatprayogo dvidhā bhūmirgatvāgatya(mya)jigīṣayā||

[567] dharmabhūmyutkrameṇāṣṭau śuddhakākhyādanāsravam|
śuddhakācca tṛtīyaṁ svaṁ niṣṭhā śuddhācca nirmalam||

‘gatve’tyanulomamaṣṭau bhūmīḥ samāpadya| ‘āgamye’ti pratilome samāpadya| ‘dvidhe’ti sāsravānāsravā| ‘jigīṣaye’ti jayaṁ cikīrṣandharmabhūmyutkrameṇa jetukāmaḥ| śuddhakādanāsravaṁ ‘śuddhakācca tṛtīyaṁ svaṁ|’ ‘niṣṭhā’ tu śuddhādanāsravam| sa khalvevaṁ vijityānāsravāśca sapta paścātsāsravā prathamāddhyānātsāsravaṁ tṛtīyaṁ samāpadyate| tasmādākāśānantyāyatanaṁ tasmādākiñcanyāyatanamevaṁ punaḥ pratilomaṁ nirjityānāsravā apyekavilaṅghitā anulomaṁ pratilomaṁ ca samāpadyate| eṣa prayogo vyutkrāntasamāpatteḥ|

yadā tu prathamāḥ sāsravāḥ tṛtīyamanāsravaṁ dhyānaṁ samāpadyate tasmātsāsravamākāśānantyāyatanaṁ tasmādanāsravākiñcanyāyatanamevaṁ punaḥ pratilomam| tadā visabhāgatṛtīyadravyagamanādabhiniṣpannā bhavati| ativiprakṛṣṭatvānna caturthaṁ samāpadyate| tāṁ ca triṣu dvīpeṣu samāpadyate||

[568] svordhvā evopajanyante dhyānārūpyabhavaḥ śubhāḥ|
bhavāgrasthastvagatyādau nirmalāmavalambate||

bhavāgraṁ bhavāgre ca saṁmukhīkriyate| adhaśca yāvatkāmadhātorevaṁ śeṣāṇi svasyāṁ ca bhūmāvadhaśceti| ūrdhvo [papanno nādharāṁ samāpattiṁ saṁmu]khīkaroti vaiyarthyāt| na hi tatrānāsravo mārgo'sti saṁsāramūlatvāt| na ca vinā'nāsravena(ṇa) mārgeṇa tatratyāḥ kleśā hantuṁ śakyante| caitanyarūpaṁ puruṣamālambya tadvairāgyamiti cet| na| yuṣmatpuruṣasya kriyāvattve sattva(ttvā)nekatvaikatvopapatteḥ saṁsargidharmitvopapatteḥ buddhivaditi vijñānajñānopalabdhe ca..............................................ti||

kasya punardhyānasya prāptyā kataradbhāvyate ? tadanukramyate-

[569] bālādyadhyānasaṁprāptau laukikasyaiva bhāvanā|

yadā khala pṛthagjanaḥ prathamaṁ dhyānaṁ labhate tadāsyānāgataṁ laukikameva bhāvyate|

ūṣmādivarjye cālabdhe dhyānāntarasamudbhave||

caramabhavikasyoṣmādivarjite'.....................gikasvā(?)nucitam| tatra dhyānāntare prathamaṁ sāsravameva bhāvyate| ucite tu vairāgyalabdhatvānna bhāvyate| ūṣmagatādiṣu tu na bhāvyate| tānyeva dhyānāntarasaṁgṛhītāni bhāvyante prathamaṁ nānāgamyam||

[570] vītarāgasya cālabdhe pūrvasāmantake tathā|

vītarāgasyānāgamye'pyalabdhe'nucite prathamaṁ bhāvya[te]......................[a] nāgamyasaṁgṛhītāni bhāvyante na prathamāryamārgasādṛśyāt|

viraktasya tu pūrvasya nirmalasyaiva bhāvanā||

vītarāgasya tvāryasya prathamasyānāsravasyaiva bhāvanānyāme vā [']bhisamayāntikakṣaṇavarjyeṣu anāsravameva bhāvyate| śaikṣasya ca dvābhyāṁ kṣaṇābhyāmakṣavivardhane bhavāgre ca saptadaśasu ..................| evaṁ navaprakāratayā[']kopyaprativedhe tatpṛṣṭhe ca yatkiñcidbhāvanāmayaṁ saṁmukhīkarotyalabdhaṁ tatrānāsravameva prathamaṁ bhāvyate nobhayabhāvanocyate||

[571] nyāmamārgānvayajñāne śaikṣasyākṣavivardhane|
ānantaryāhvaye mārge dṛṅmārge dvādaśakṣaṇāḥ||

[572] bhavāgrasya ca vairāgye kṣayajñānavivarjite|
ākopyā ................................||

[573] [ā]ryasya kāmavairāgye carame muktivartmani|
jñānatraye tva(tra)yākhye ca nyāme[']nāgamyavarjite||

[574] śaikṣasya rāgiṇaḥ pūrvatribhūmīndriyavardhane|
prayogamuktimārgeṣu kāmādyadhyānajasya ca||

[575] dvividhārhatvasaṁprāptau muktivartmani paścime|
viraktānāṁ ca śaikṣāṇāmavyagrānyatribhūjaye||

[576] bhāvanā dvividhasyāpi

........................su sāsravānāsravasyāpi prathamasya dhyānasya bhāvanā bhavatīti|

nobhayasya tu bhāvanām|
anāgamyāśraye nyāma tadbhāgīyodbhavādiṣu||

yadyanāgamyaṁ niḥśrito niyāmamavakrāmati, tasyānāgamyameva bhāvyate na tu prathamaṁ dhyānaṁ kiñcidapi bhāvyate| yadā khalvapyanāgamyānirvedhabhāgīyānyutpādayati................[bhāva]nayā bhāvyate na tu prathamaṁ dhyānaṁ darśanamārgasādṛśyādityāviṣkṛtametaditi||

[577] dvitīyādiṣvanenaiva vidhinābhyuhya yuktitaḥ|
abhidharmanayajñāne jñeyā'nāgatabhāvanā||

dvitīyādiṣu khalvadhidhyāneṣvanayaiva prathamadhyānānāgatābhāvanānītyā tatra yuktimanusaratā yathātantrama............|

dhyāṇaṁ(naṁ) kasya kimālambanamityata idamanukramyate|

[578] sāsvādaḥ svabhavālambaḥ śubhaṁ dhyānaṁ samantadṛk|
ārupyāḥ kuśalā maulā nādholokāvalambinaḥ||

āsvādanāsraṁprayuktaḥ svabhūmikaṁ [bhavamālambate] sāsravaṁ vastvityarthaḥ| nādharāṁbhūmimālambate vītarāgatvānnottarāṁ tṛṣṇāparicchinnatvāt| nānāsravaṁ kuśalatvaprasaṅgāt| kuśalaṁ tu dhyānaṁ śuddhakamanāsravaṁ vā sarvālambanaṁ yatkiñcidasti saṁskṛtamasaṁskṛtaṁ vā| maulānāṁ tu kuśalārūpyāṇāmadhobhūmikaṁ ca sāsravaṁ vastu nālambanam| svabhūmyordhvabhūmyālambanatvāt| anāsravaṁ [tvālambanam| sarvā]nvayajñānapakṣo na dharmajñānapakṣo nādhobhūminirodhaḥ| sāmantakānantaryamārgāṇāṁ tvadharābhūmirālambanam||]

[eṣāñca pu]nastrividhānāṁ dhyānārūpyāṇām

[579] dhyānārūpyaiḥ prahīyante nirmalairmāṇa(na)sa(so) malāḥ|
adhobhūmestu labhyante sāmantairapi śuddhakaiḥ||

anāsravenaiva(ṇai)va dhyānārūpyeṇa kleśāḥ prahīyante na kuśalena| kuta eva kliṣṭena ? vītarāgavannādhaḥ prahīyante tasyaiva tadapratipakṣatvāt, na svabhūmau viśiṣṭarata(tara)tvā[nnorddhvamiti| dhyānārūpyasāmantake]na śuddhakenāpi kleśāḥ prahīyante'dhobhūmipratipakṣatvāt||

punaśca| sarvaṁ samādhiṁ saṁkalayya trayaḥ samādhaya uktāḥ sūtre-

[580] savitarkavicārādyāstrayaḥ proktāḥ samādhayaḥ|
dhyānāntare sa cārodhaḥ sadvayo'nyatra nirdvayaḥ|

“savitarkaḥ savicāraḥ samādhiḥ avitarko vicāramātro'vita[rko'vicāraḥ” iti| tatra dhyānāntaraṁ tāvadavita]rko vicāramātraḥ| satatodhaḥ savitarkaḥ savicāraḥ samāviḥ| paratastvavitarko[']vicāraśca||

punaḥ
[581] sāsravānāsravaścānya ekādaśabhuvastrayaḥ|
āryākāramatidyotāḥ śūnyatādyaḥ samādhayaḥ||

śūnyatābhidheyaḥ samādhirapraṇihita animittaśca tṛtīyaḥ||

katamaiḥ punareta ā[ryākārāḥ..........................]vat ṣoḍaśabhirākārairityatastrayo'pyanityatādiṣoḍaśākāramatidyotāḥ (?)| pratyekaṁ tu

[582] daśāprani(ṇi)hitākārāḥ śūnyatāyā dvayaṁ matam|
animitto'mṛtākāraiścaturbhiḥ saṁpravartate||

apra(niṇi)hitaḥ khalu samādhiraṇi(ni)tyaduḥkhākārābhyāṁ saṁprayuktaścaturbhiḥ samudayākāraiścaturbhiśca mārgā[kāraiḥ]..............................tānātmākārābhyāṁ saṁprayuktaḥ| animittaḥ samādhirnirodhākāraiścaturbhirnirodhākārādibhiḥ saṁprayuktaḥ||

[583] vimukterdviprakārāyāḥ prāptaye nirmalāḥ punaḥ|
vimokṣasu(mu ?)khaśabdena ta evāviṣkṛtāstrayaḥ||

rāgavirāgāccetovimuktiravidyāvirāgā[t] prajñāvimuktiḥ| tasya vimuktidvayasya.................[ā]viṣkṛtāni| tatra śūnyatāyāḥ saṁprayuktaḥ samādhiḥ śūnyatāsamādhiḥ| na praṇidhatte bhavamityā(tya)praṇihitaḥ| daśanimittāpagamādanimittaṁ tadālambanasamādhiraṇi(ni)mittaḥ|| punaḥ

[584] trayo'parasamādhyākhyā śūnyatāśūnyatādayaḥ||

teṣāṁ trayāṇāṁ samādhīnāmutsargopāyapradarśa[nārthaṁ śūnyatāśūnyatādayaḥ trayaḥ] samādhayo'bhidharmebhihitāḥ|

dvayamālambate'śaikṣaṁ śūnyato'nityatastathā||

[585] kṣayamapratisaṁkhyākhyamantyo gṛhṇāti śāntataḥ|

śūnyatādyālambanatvāttannāma aśaikṣaṁ samādhiṁ dvāvaparasamādhī ālambete| śūnyatāśūnyatā aśaikṣaṁ śūnyatāsamādhimālambate śūnyākāreṇa| apraṇi[hitāpraṇihito'pyaśaikṣamapraṇihitam] anityākāreṇa| [na] duḥkhato na hetvādito'nāsravasya atallakṣaṇatvāt| na mārgākārairdūṣaṇīyatvāt| animittānimittatvāt samādhiraśaikṣasyānimittasyāpratisaṁkhyānirodhamālambate| śāntākāreṇānāsravasya pratisaṁkhyānirodhābhāvāt| na nirodhapraṇītaniḥsaraṇākārairaṇi(ni)tyatānirodhasādhāraṇatvādavyākṛtatvādavisaṁyogācca|

te punarete samādhayaḥ

ekādaśabhuvaḥ sarve sāsravā nṛṣvakopinaḥ||

tatra sāsravā āryamārgadveṣitvānmanuṣyeṣūtpādyante| akopyasyārhataḥ ekādaśabhuvaśca saptasāmantakāni hitvā'nyāsvekādaśasu bhūmiṣu kāmadhātvanāgamyadhyānāntaradhyānārūpyeṣu|

punaḥ
[586] samādhibhāvanādhyānaṁ sukhāya prathamaṁ śubham|
darśaṇā(nā)yākṣyabhijñoktā prajñābhedāya yātnikāḥ||

“catasraḥ khalu samādhibhāvanāḥ| asti samādhibhāvanā āsevitā bhāvitā bahulīkṛtā dṛṣṭadharmavihārāya saṁvartate” iti vistaraḥ| kuśalaṁ khalu prathamaṁ dhyānaṁ śuddhakamanāsravaṁ vā dṛṣṭadharmasukhavihārāya samādhibhāvanā| tadadhikatvā[t] anyānyapi jñeyāṇi(ni)| nāvaśyaṁ samparāyasukhavihārāyaḥ(ya), parihīṇordhvopapannaḥ pariṇi(ni)rvitatadabhāvāt| divyacakṣurabhijñādarśaṇā(nā)ya samādhibhāvanā| prayogajāḥ khalu sarve guṇāstraidhātukāṇā(nā)sravāḥ prajñāprabhedāya samādhibhāvanāt(nāḥ)||

[587] yo'ntyo vajropame dhyāne sarvakleśakṣayāya sā|

yaścaturthe dhyāne vajropamaḥ samādhiḥ sa āsravakṣayāya samādhibhāvanā|

sūtraṁ caitatsamākhyātaṁ buddhenātmopanāyikam||

ataścaturthameva dhyānamuktamiti||

abhidharmapradīpe vibhāṣāprabhāyāṁ vṛttau aṣṭamasyādhyāyasya tṛtīyaḥ pādaḥ samāptaḥ||

aṣṭamādhyāye

caturthapādaḥ|

nirdiṣṭāḥ samādhayaḥ| ataḥ paraṁ samādhisanniśritā gunā(ṇā) nirdiśyante|

apramānā(ṇā)ki catvāri maitrī karuṇā muditopekṣā ca| apramānā(ṇāḥ), sattvādhiṣṭhānapravṛtterapramāna(ṇa)puṇyanirvartakatvādaprameyeṣu phalahetutvācca|

athāpramāṇānāṁ kaḥ svabhāvaḥ ?

[588] caturṇāmapramāṇānāṁ maitryadveṣastathā kṛpā|
muditā prītirekeṣāmupekṣā'lobha iṣyate||

adveṣasvabhāvā maitrī| tathā karuṇā adveṣasvabhāvā| kastarhyetayorapramāna(ṇa)yorviśeṣaḥ ? ubhayoradveṣātmakatve'pi maitrī sattvāparityāgavartino dveṣasya pratipakṣo harṣākārapravṛttā ca| karuṇā tāḍanapīḍanābhiprāyavartiṇo(no) dveṣasya pratipakṣo dainyākārapravṛttā ca| ityasti viśeṣaḥ| “somanasyasvabhāvāmuditā” iti paurāṇāḥ| upekṣāpyalobhātmakaiva| eṣo'pramāṇānāṁ svabhāvaḥ|

kasmāccatvāryeva na nyūnānyadhikāni vā ?

[589] vyāpādasya vihiṁsāyā aratestṛḍdviṣastathā|
pratipakṣo'yamākhyāto damanārthaṁ svacetasaḥ||

sūtra uktam-“maitrī āsevitā bhāvitā bahulīkṛtā vyāpādaprahāṇāya saṁvartate| karuṇā vihiṁsāprahāṇāya| aratiprahāṇāya muditā kāmarāgavyāpādaprahāṇāyopekṣā||”

vṛttiḥ punardraṣṭavyā-
[590] sukhādhāne sukhā maitrī duḥkhanāśonmukhī kṛpā|
muditā modanānimnā sattvā ebhyeva paścimā||

[591] draṣṭavyā vṛttireteṣāṁ

ākārastu punaḥ kathaṁ pratipattavya iti| tadapadiśyate-

ākāraiḥ sukhitādi bhiḥ|

sukhitā vata santu sattvā iti manasi kurvan maitrīṁ samāpadyate| duḥkhitā vata sattvā iti karuṇām| modantāṁ vata sattvā iti muditām| sattvā ityeva manasi kurvannupekṣāṁ samāpadyate mādhyasthyāt|

ebhyastvanyatamenāpi brahmasāyujyamaśnute||

ebhyo'pramāṇebhya ekeṇā(nā)pi bhāvitena brahmatvaṁ pratilabhyata iti||

kimālambanā apramāṇāḥ, kati bhūmikā vetyapadiśyate-

[592] nṛṣu kāmāvalambīni ghyānayormuditābhya(hva)yoḥ|
ṣaḍbhaumāni tadā(da)nyāni kecidicchanti saptasu||

maitrīkaruṇāmuditāstrayaḥ kāmāvacarasattvālambanāḥ| upekṣā aniyatā iti| yeṣāṁ tāvadbhā[vanā]mayānyetāni muditā ca saumanasyendriyaṁ teṣāṁ prathamadvitīyayordhyānayormuditā| nordhvaṁ saumanasyendriyābhāvāt| anyāni trīṇyapramānā(ṇā)ni ṣaṭsu bhūmiṣvaṇā(nā)gamye dhyānāntare caturṣu dhyāneṣu| kecit punaḥ cintāmayānyapyetāni pramodyaṁ ca prīterdharmāntaraṁ [iti] teṣāṁ saptabhūmikā| prāmodyasya vedanādvayasaṁyogitvāt| uktānyapramānā(ṇā)ni||

atha kati vimokṣāḥ|
[593] vimokṣāḥ kathitā aṣṭau teṣāṁ dvāvaśubhātmakau|
tāvādyadhyānayorantye tṛtīyo'lobhalakṣaṇaḥ||

rūpī rūpāṇi paśyatīti prathamo vimokṣaḥ| ādhyātmamarūpasaṁjñī bahirdhā rūpāṇi paśyatīti dvitīyo vimokṣaḥ| śubhaṁ vimokṣaṁ kāyeṇa sākṣātkṛtvopasampadya viharatīti tṛtīyaḥ| teṣāṁ dvāvaśubhasvabhāvau prathamau tadākāratvād bhūmitaśca tau sasāmantakayoḥ prathamadvitīyayordhyānayordhyānāntare ca| sasāmantake caturthe dhyāne śubho vimokṣaḥ | ca cālobhasvabhāva eva na tvaśubhātmakaḥ, tacchubhākārapravṛttatvāt| saparivārāstvete pañcaskandhasvabhāvāḥ||

[594] catvāraḥ kuśalārūpā vimokṣākhyā samāhitāḥ|
nirodhākhyasamāpattirvimokṣaḥ kathito'ṣṭamaḥ||

catvāro'nye vimokṣāḥ samāhitāḥ kuśalā evārūpyāḥ draṣṭavyāḥ| saṁjñāveditanirodhastvaṣṭa[mo] vimokṣaḥ| vaimukhyārtho hi vimokṣārthaḥ, nirodhasamāpattiḥ; sarvasālambanapravṛttivaimukhyāt||

[595] tasyāstu saṁmukhībhāvaḥ sūkṣmasūkṣmāda[na]ntaram|

trividhaṁ hi bhāvāgrikaṁ cittaṁ saṁjñāsūkṣmasūkṣmākhyabhedāt| etadyathākramamaudārikam| ataḥ sūkṣmasūkṣmākhyaṁ bhavāgrānantaraṁ tāṁ samāpattiṁ samāpadyante| tathā samāpannānāṁ tu

vyutthānacittamapyasyāḥ svaṁ śuddhaṁ nirmalaṁ tvadhaḥ||

sāsravānāsravatvāt| tadvyutthānacittasya sāsravena(ṇa) cedvyuttiṣṭhate bhāvāgrikeṇa| anāsraveṇa cedākiñcanyāyatanabhūmikena||

athaiva vimokṣāḥ kiṁ viṣayāḥ ?

[596] kāmāvacaradṛśyārthā vimokṣāḥ prathamāstrayaḥ|

kāmāvacaraṁ rūpāvacarameṣāmālambanaṁ yathāyogamaśubhataḥ śubhataśca|

anye tvanvayadhīpakṣasvordhvaduḥkhādyavekṣiṇāḥ||

ārūpyavimokṣāṇāṁ svabhūmyūrdhvabhūmikaṁ duḥkhamālambanaṁ taddhetunirodhau ca| sarvacānvayajñānama(pa)kṣyo mārga ūrdhvādharabhūmisaṁgṛhītaḥ, apratisaṁkhyānirodhaśca| uktā vimokṣāḥ||

[597] sūtre'bhibhavasaṁjñākhyaṁ proktamāyatanāṣṭakam|
vimokṣādhikavṛttyetaccittaiśvaryapradarśakam||

sūtre bhagavatā aṣṭau abhibhvāyatanānyākhyātāni “adhyātmaṁ rūpasaṁjñī bahirdhā rūpāṇi paśyati suvarṇadurvarṇāni khalu rūpāṇi abhibhūya jānāti, abhibhūya paśyati, evaṁ saṁjñī ca bhavatīdaṁ prathamamabhibhvāyatanam| adhyātmaṁ rūpasaṁjñī bahirdhā rūpāṇi paśyatyapramāṇāni suvarṇadurvarṇānīti vistaro yāvadidaṁ dvitīyamabhibhvāyatanam| evamadhyātmamarūpasaṁjñī bahī rūpāṇi paśyati parīttānyapramāṇāni ceti catvāri| adhyātmamarūpasaṁjñyeva ca bahirdhā rūpāṇi paśyati nīlapītalauhitāvadāta.......”...............

[........... abhidharmadīpe vibhāṣāprabhāyāṁ vṛttau aṣṭamasyādhyāyasya caturthaḥ pādaḥ samāptaḥ||]

[aṣṭamo'dhyāyaḥ samāptaḥ||]
[abhidharmadīpe vibhāṣāprabhāvṛttiḥ samāptā||]

Technical Details

Text Version: 

Romanized

Input Personnel: 

DSBC Staff

Input Date: 

2008

Proof Reader: 

Milan Shakya

Supplier: 

Nagarjuna Institute of Exact Methods

Sponsor: 

University of the West

Chapter: 

0