thức:

(識) Phạm:Vijĩàna. Pàli:Viĩĩàịa. Hán âm: Ti xà na, Tì nhã nam. Vijĩàna là từ tiếng Phạm được hợp thành bởi các ngữ căn Vi(chia chẻ, chia cắt) vàjĩàna(biết), nghĩa là tác dụng phân tích, phân loại đối tượng rồi sau mới nhận biết. Tuy đến đời sau, 3 danh từ Tâm (Phạm, Pàli:Citta), Ý (Phạm, Pàli: Mano) và Thức được phân biệt sử dụng, nhưng ở thời kì đầu chúng được sử dụng lẫn lộn. Theo sự giải thích của tông Duy thức thì khả năng nhận biết và phân biệt rõ ngoại cảnh của con người là do tác dụng hiển hiện của Thức đối với ngoại cảnh, cho nên Thức ở trạng thái này gọi là Biểu thức, Kí thức (Phạm: Vijĩapti, Hán âm là Tì nhã để). Trong Phật giáo Đại thừa và Phật giáo Tiểu thừa đều có lập thuyết 6 thức. Sáu thức lấy 6 căn mắt, tai, mũi, lưỡi, thân, ý làm chỗ nương, đối với 6 cảnh sắc, thanh, hương, vị, xúc, pháp mà sinh ra các tác dụng phân biệt thấy, nghe, ngửi, nếm, xúc, biết, đó chính là 6 thứ tâm thức: Thức mắt, thức tai, thức mũi, thức lưỡi, thức thân và thức ý. Ví dụ như Sáu cửa sổ một con vượn, thể của 6 thức là 1, nhưng có 6 cửa để khởi tác dụng, đây đại khái là ý nghĩa ban đầu của thuyết 6 thức. Trong 6 thức thì ý thức thứ 6 được gọi là Đệ lục thức, đời sau lại đặt thêm 10 tên: Lục thức, Ý thức, Phân biệt sự thức, Tứ trụ thức, Phan duyên thức, Tuần cựu thức, Ba lãng thức, Nhân ngã thức, Phiền não chướng thức và Phần đoạn tử thức, gọi là Lục thức thập sinh. Ngoài 6 thức nói trên, tông Duy thức lại nêu thêm Mạt na thức và A lại da thức (tức A lê da thức) mà thành lập thuyết Tám thức. Trong đó, 5 thức từ thức mắt đến thức thân (cũng giống với thuyết 6 thức), gọi chung là Tiền ngũ thức(5 thức trước). Đến thức thứ 6 gọi là Tiền lục thức(6 thức trước). Đến thức Mạt na thứ 7(tức thức thứ 7, gọi tắt là 7 thức), gọi là Tiền thất thức(7 thức trước, hoặc gọi tắt 7 thức). Bảy thức trước lấy thức A lại da làm chỗ nương mà duyên theo các cảnh chuyển khởi, cho nên gọi là Thất chuyển thức hoặc Chuyển thức. Sáu thức trước có khả năng nhận biết và phân biệt các đối tượng một cách rõ ràng cho Ngài Thừa Viễn nên gọi là Liễu biệt cảnh thức, thức Mạt na thứ 7 gọi là Tư lương thức và thức A lại da thứ 8 gọi là Dị thục thức. Theo thuyết Duy thức của ngài Hộ pháp thí thức thứ 6 và thứ 7 trong 8 thức đều có tính Biến kế, chấp trước các đối tượng hư vọng là Ngã hoặc Pháp, cho nên gọi là Lục thất năng biến kế. Còn 5 thức trước và thức A lại da thứ 8 thì vì không chấp trước Ngã, Pháp, cho nên gọi là Ngũ bát vô chấp. Lại nữa, phái Vô tướng duy thức ở Ấn độ cho rằng thể tính của 8 thức đều giống nhau, cho nên chủ trương thuyết Bát thức thể nhất(8 thức 1 thể). Nhưng phái Hữu tướng duy thức và tông Duy thức thì cho rằng thể tính của 8 thức đều khác nhau, cho nên chủ trương thuyết Bát thức thể biệt(8 thức thể khác). Hai thức cho đến 8 thức cùng khởi 1 lúc, cùng chuyển (câu chuyển) 1 lúc, gọi là Bát thức câu chuyển. Nhưng, Hữu bộ tông của Tiểu thừa không chủ trương 2 thức cùng khởi 1 lúc, nên khác với thuyết trên. Tông Nhiếp luận (do ngài Chân đế sáng lập), ngoài 8 thức còn thêm thức A ma la(thức Am ma la) thứ 9 mà thành lập thuyết Cửu thức. Tên khác của thức A ma la và Vô cấu thức, Chân như thức, Chân thức, tức là Tịnh thức. Theo đây thì thức A lê da thứ 8 được hiểu là vọng thức hoặc chân vọng hòa hợp. Trong tông Địa luận và tông Thiên thai cũng có người chủ trương thuyết này. Tông Chân ngôn lập 10 thức, tức ngoài 8 thức còn lập riêng 2 loại: 1. Đa nhất thức tâm: Chỗ nương của môn Sinh diệt, tương đương với trí Hậu đắc, biết rõ thế giới hiện tượng sai biệt. 2. Nhất nhất thức tâm: Chỗ nương của môn Chân như, tương đương với trí Căn bản thể ngộ chân lí nhất như bình đẳng. Theo Nhiếp luận thích quyển 5 của ngài Thế thân do ngài Chânđế dịch thì thức do A lê da biến đổi mà sinh ra gồm có 11 thứ khác nhau, đó là: Thân thức, Thân giả thức, Thụ giả thức, Ứng thụ thức, Chính thụ thức, Thế thức, Số thức, Xứ thức, Ngôn thuyết thức, Tự tha sai biệt thức và Thiện ác lưỡng đạo sinh tử thức. Ở đây, luận Hiển thức nêu ra 2 loại là Hiển thức và Phân biệt thức, trong đó, Hiển thức do thức A lê da hiển hiện lại được chia làm 9 thức là Thân thức, Trần thức, Dụng thức, Thế thức, Khí thức, Số thức, Tứ chủng ngôn thuyết thức, Tự tha dị thức và Thiện ác sinh tử thức; còn Phân biệt thức thì là chủ thể của sự phân biệt hư vọng, lại được chia thành 2 thứ là Thân giả thức và Thụ giả thức, quan điểm này của luận Hiển thức đại khái phù hợp với thuyết của ngài Chân đế. Kinh Lănggià quyển 1 nên ra 3 thức, đó là: 1. Chân thức: Tương đương với thức A ma la, hoặc tương đương với thức A lê da. 2. Hiện thức: Tương đương với thức A lại da hiển hiện muôn pháp, hoặc thức A đà na(tức thức Mạt na). 3. Phân biệt sự thức: Tức 7 chuyển thức, hoặc 6 thức trước. Nhưng thuyết của ngài Chânđế chỉ thấy trong kinh Lănggià chứ không thấy trong bản tiếng Phạm và các bản dịch khác. Cứ theo phần chú thích kinh Lănggià của ngài Trícáttườnghiền thì Hiện thức là 5 thức trước, còn Phân biệt sự thức thì là ý thức thứ 6. Luận Đại thừa khởi tín cho rằng do vô minh căn bản trong thức A lê da khởi động vọng niệm và nhận thức đối tượng mà sinh khởi tâm chấp trước, tướng trạng của thức này được chia làm 5 loại: 1. Nghiệp thức:Tướng đầu tiên khởi động nghiệp tạo tác. 2. Chuyển thức:Tướng tác dụng chủ quan của sự chiếu thấy do tác dụng của nghiệp thức sinh ra. 3. Hiện thức:Tướng hiển hiện khi Chuyển thức trở thành là cảnh khách quan. 4. Trí thức:Tướng chấp trước Hiện thức làm thực tại. 5. Tương tục thức: Tướng chấp trước Hiện thức một cách liên tục không gián đoạn. Năm loại thức trên đây được gọi chung là Ngũ ý, hoặc Ngũ thức, tương đương với 5 thức trước trong Tam tế lục thô. Ngoài ra, y cứ vào vô minh khởi động ra thức A lê da, mở ra tướng trạng của cõi mê, như gió thổi nước biển thành sóng, cho nên ví dụ gọi là Thức lãng(sóng thức). [X. kinh Tạp a hàm Q.36; luận Đại tì bà sa Q.9, 23; luận Câu xá Q.2, 9; luận Thích ma ha diễn Q.2; Đại thừa nghĩa chương Q.3; Thành duy thức luận thuật kí Q.5, phần cuối; Câu xá luận quang kí Q.4; Tông kính lục Q.50; luận Thập trụ tâm Q.10]. (xt. Mạt Na Thức, A Ma La Thức, A Lại Da Thức).