prathamaḥ paricchedaḥ

 

Madhyamakahṛdayam

bhavyakṛtam

prathamaḥ paricchedaḥ

bodhicittāparityāgaḥ

 

apratarkyamavijñeyamanālayamalakṣaṇam|

anirūpyaṁ svasaṁvedyamanādinidhanaṁ śivam ||1||

nirvikalpaṁ nirābhāsaṁ nirnimittaṁ nirañjanam |

na dvayaṁ nādvayaṁ śāntaṁ dhīpracāravivarjitam ||2||

tattvaṁ dideśa kāruṇyād yo nirakṣaramakṣaraiḥ |

bhāvato'stu namastasmai śāstre'vitathavādine ||3||

mahābodhau kṛtadhiyāṁ parārthodayadīkṣayā |

tattvāmṛtāvatārāya śaktitaḥ kiṁciducyate ||4||

bodhicittāparityāgo munivratasamāśrayaḥ |

tattvajñānaiṣaṇā ceti caryā sarvārthasiddhaye ||5||

bodhicittaṁ mahāmaitrīkaruṇājñānabhūṣaṇam |

buddhabījaṁ yato vidvāṁstadatyāgāya yujyate ||6||

dhīmatā sattvamahatā paraduḥkhe'sahiṣṇunā |

samyagārabdhavīryeṇa yuktaṁ śaktimatā satā ||7||

lokamālokya sakalaṁ prajñālokatiraskṛtam |

saṁsārāmedhyapātālāt tīrtvā tārayituṁ svayam ||8||

kā vā śaktimataḥ saktiryadanāthāṁstapasvinaḥ |

rāgādinigaḍairbaddhān ghore saṁsāracārake ||9||

pramādamadirāṁ pītvā prasuptān mohanidrayā |

vitarkataskarāśeṣaviluptaśubhasaṁcayān ||10||

prajñāniśitanistriṁśacchinnaniḥśeṣabandhanaḥ |

mukto na mocayedenān yadayaṁ karuṇātmakaḥ ||11||

yo'pi bāhubalopāttaṁ parīttaṁ kāmajaṁ sukham |

ekākī kṛpaṇo bhuṅakte so'pi garhyaḥ satāṁ bhavet ||12||

kiṁ punaścakravartīndrabahmaṇāmapi durlabham |

atyantatṛṣṇāvicchedi sādhāraṇamupāyataḥ ||13||

vigrahakṣayaparyantaduḥkhādyanabhibhāvitam |

niḥśeṣaduḥkhaśamanaṁ tattvārthādhigamāmṛtam ||14||

kiṁ ca kleśagrahāveśād duḥkhaṁ duḥkhātureṣvapi |

kṛtaṁ yeṣu mayā pūrvaṁ kṣatakṣāropahāravat ||15||

ye ca jātyantare premabahumānopakāriṇaḥ |

teṣāṁ pratikriyā kānyā nirvāṇaprāpaṇād bhavet ||16||

na bādhyante pradīptāsikalpairapi bhavairbudhāḥ |

parārthakaraṇodbhūtaprītihlāditacetasaḥ ||17||

dauḥśīlyākriyayā sarvadurgatidvārabandhanāt |

śūnyatādarśanābhyāsāt kleśavṛttyupaghātataḥ ||18||

kṛtapuṇyatayodyānayātrāmiva ca ṣaḍgatim |

paśyantastrāsamāyānti na santo bhavacārakāt ||19||

na bhave doṣadarśitvāt kṛpālutvānna nirvṛtau |

sthitāstiṣṭhanti ca bhave parārthodayadīkṣitāḥ ||20||

bhedābhedena saṁsāranirvāṇānupalambhataḥ |

na ca kvacana tiṣṭhanti sarvatra ca bhave budhāḥ ||21||

bodhyaṅgasaptaratnāḍhyaṁ labdhvāmitaguṇākaram |

saddharmacakravartitvaṁ surāsuranamaskṛtam ||22||

muktābhedaśaratpūrṇaśaśāṅkakiraṇāmalaiḥ |

yaśobhiśca vacobhiśca pūrayitvā diśo daśa ||23||

triratnavaṁśasthitaye sthāpayitvā guṇākarān |

satputrān devanāgādicūḍāmahitaśāsanān ||24||

kṛtasvaparakāryatvānnirvṛtāste sunirvṛtāḥ |

ato'nye skandhavicchedāducchinnāste'pi nirvṛtāḥ ||25||

na kroṣṭā mattamātaṅgakumbhāsphālanapāṭane |

na mātaṅgaḥ samudrāntamahīmaṇḍalapālane ||26||

gambhīrānuttarodārasaṁkhyātītaguṇākare |

na hīnasattbo buddhatve manorathamapīcchati ||27||

aprameyādbhutācintyasarvadīptyatibhāviṣu |

saṁbuddhaguṇaratneṣu kaḥ kurvīta na mānasam ||28||

kaḥ parārthakriyāśūro mahāpuruṣaceṣṭitaiḥ |

nānantamapi saṁsāraṁ tiṣṭhedekamaho yathā ||29||

kaḥ parārthaikakāryāṇāmāryāṇāṁ paddhatiṁ kṛtī |

nānuyāyādatīto'pi yat kathāvastutāṁ vrajet ||30||

ko'sau parahitādhānasādhanīkaraṇāt tanum |

na nayet kadalīphenaniḥsāraṁ merusāratām ||31||

pratikṣaṇaṁ jarāmṛtyurujāmāśrayamāśrayam |

karoti dhanyaḥ kāruṇyāt parasaukhyodayāśrayam ||32|| 

sasaddharmapradīpo hi praṇaṣṭāṣṭākṣaṇaḥ kṣaṇaḥ |

saphalīkaraṇīyo'yaṁ mahāpuruṣacaryayā ||33||

bodhicittāparityāgo nāma prathamaḥ paricchedaḥuṣaceṣṭitaiḥ |

nānantamapi saṁsāraṁ tiṣṭhedekamaho yathā ||29||

kaḥ parārthaikakāryāṇāmāryāṇāṁ paddhatiṁ kṛtī |

nānuyāyādatīto'pi yat kat

dvitīyaḥ paricchedaḥ

 

dvitīyaḥ paricchedaḥ

munivratasamāśrayaḥ

 

evaṁ dṛḍhamahābodhisamādāno jagaddhite |

pratirūpaṁ pratipadaṁ pratipanno virājate ||1||

sa maitryāpratighātinyā kāruṇyena prasarpiṇā |

saddharmādhigamātṛpto dharmadāne vimatsaraḥ ||2||

ṛjunāhatamānena manasā tattvadarśinā |

paradoṣekṣaṇāndhena svadoṣāpattibhīruṇā ||3||

vivādalokasaṁsargalokāyataparāṅmukhaḥ |

nirguṇe'pi guṇāghānapratataḥ sraṁsitādaraḥ ||4||

kṛpodbhūtena dānena sarvajñatvagataspṛhaḥ |

sarvasya janakāyasya sarvaduḥkhopaśāntaye ||5||

śīlāmalajalasnāyī kṣamāsitapavitrakaḥ |

vīryabaddhajaṭābhāro dhyānajñānaparāyaṇaḥ ||6||

samunmiṣitadhīnetraḥ śāstralokajñatāpaṭuḥ |

hnīvyavatrāpyavasanaḥ sauratyatanubandhanaḥ ||7||

kṛpākṛṣṇājinadharaḥ śraddhāmalakamaṇḍaluḥ |

smṛtiguptendriyadvāro dhṛtivetrāsanāsanaḥ ||8||

mahāyānamahāramyatapovanasamāśrayaḥ |

dhyānaprītiphalāhāraḥ smṛtyupasthānagocaraḥ ||9||

gambhīrodārasūtrāntasvādhyāyahatakilbiṣaḥ |

pratītyotpādasāvitrīṁ japan satyadvayāśrayāt ||10||

varṇāḍhyaiḥ pratipatpuṣpaiḥ sarvadiggandhavāhibhiḥ |

upāsīnastvaharahaḥ samyaksaṁbuddhabhāskaram ||11||

hutākuśalasaṁkalpaḥ pratisaṁkhyānapāvake |

munivrataṁ caredevamanuttarapadāptaye ||12||

munivratasamāśrayo nāma dvitīyaḥ paricchedaḥraddhāmalakamaṇḍaluḥ |

smṛtiguptendriyadvāro dhṛtivetrāsanāsanaḥ ||8||

mahāyānamahāramyatapovanasamāśrayaḥ |

dhyānaprītiphalāhāraḥ smṛtyupasthānagocaraḥ ||9||

gambhīrodārasūtrāntasvādhyāyahatakilbiṣaḥ |

pratītyotpādasāvitrīṁ japan satyadvayāśrayāt ||10||

varṇāḍhyaiḥ 

tṛtīyaḥ paricchedaḥ

 

tṛtīyaḥ paricchedaḥ

tattvajñānaiṣaṇā

 

yasya jñānamayaṁ cakṣuścakṣustasyāsti netarat |

yatastasmād bhaved dhīmāṁstattvajñānaiṣaṇāparaḥ ||1||

paśyatyandho'pi matimān didṛkṣurviprakṛṣṭakān |

sūkṣmavyavahitānarthāstrailokyāhatadarśanaḥ ||2||

sahasreṇāpi netrāṇāmanetro buddhivarjitaḥ |

svargāpavargasadbhūtamārgāmārgāsamīkṣaṇāt ||3||

dṛṣṭādṛṣṭaviśiṣṭeṣṭaphalāśāviṣakaṇṭake |

pravartate na dānādau prajñonmīlitalocanaḥ ||4||

trimaṇḍalaviśuddhe hi dānādāvabhiyujyate |

kāruṇyāt sarvavittvāya tatrāpyasthitamānasaḥ ||5||

prajñāmṛtaṁ tṛptikaraṁ dīpo'pratihataprabhaḥ |

mokṣaprāsādasopānaṁ kleśendhanahutāśanaḥ ||6||

sā ca satyadvayāpekṣā dvividhābhimatā matiḥ |

tathyasaṁvṛtibhūtārthapravivekānuguṇyataḥ ||7||

dānādipuṇyajñānākhyasaṁbhāraparipūraṇe |

taddhetuphalasaṁbandhalakṣaṇādiviniścaye ||8||

mahāmaitrīkṛpābhyāsasattvasaṁgrahapācane |

prajñā sāṁketikī jñeyā dvādaśāyatanāśrayā ||9||

aśeṣakalpanājālapratiṣedhavidhāyinī |

śāntapratyātmasaṁvedyanirvikalpanirakṣare ||10||

vigataikatvanānātve tattve gagananirmale |

apracārapracārā ca prajñā syāt pāramārthikī ||11||

tattvaprāsādaśikharārohaṇaṁ na hi yujyate |

tathyasaṁvṛtisopānamantareṇa yatastataḥ ||12||

pūrvaṁ saṁvṛtisatyena praviviktamatirbhavet |

tato dharmasvasāmānyalakṣaṇe suviniścitaḥ ||13||

abhiyujyeta medhāvī samādhānāya cetasaḥ |

tathā śrutamayajñāne tadanyajñānahetutaḥ ||14||

na paśyati yathā vaktraṁ kaluṣapracale jale |

tathāsamāhite citte tattvaṁ nivaraṇāvṛte ||15||

nibadhyālambanastambhe smṛtirajjvā manogajam |

unmārgacāriṇaṁ kuryāt prajñāṅkuśavaśaṁ śanaiḥ ||16||

anityatāmanaskārairuddhataṁ śamamānayet |

vipulālambanābhyāsāt saṁkṣiptaṁ vipulātmatām ||17||

vikṣiptaṁ saṁharet kṣiptanimittādīnavekṣaṇāt |

vīryānuśaṁsadarśitvāllīnamuttejayedapi ||18||

rāgadveṣamohapaṅkamalīmasamasaṁyatam |

kṣālayedaśubhāmaitrīpratītyotpādavāriṇā ||19||

viviktamacalaṁ śāntamālambanaparāyaṇam |

karmaṇyaṁ mṛdu ca jñātvā tatra samyagupekṣayet ||20||

samāhitamatiḥ paścāt prajñayaivaṁ parīkṣayet |

yo'yaṁ svabhāvo dharmāṇāṁ gṛhyeta vyavahārataḥ ||21||

vicāryamāṇastu dhiyā kimayaṁ paramārthataḥ |

yadi syāt tattvamevāyamato'nyaścet sa mṛgyate||22||

na pakṣapātasaṁtaptaḥ śāntimarhati ca kvacit |

saṁskṛtāsaṁskṛtā dharmāḥ skandhāyatanadhātavaḥ ||23||

kleśāvaraṇahānāya śrāvakāṇāṁ prakāśitāḥ |

kleśajñeyāvṛtimalaprahāṇāya kṛpātmanām ||24||

audārikatvāt prathamaṁ rūpaskandhaḥ parīkṣyate |

tatrāpi pūrvaṁ bhūtāni yathoktādeva kāraṇāt ||25||

atra bhūtasvabhāvaṁ hi norvyādi paramārthataḥ |

kṛtakatvād yathā jñānaṁ hetumattvādito'pi vā ||26||

kharasvabhāvā na mahī bhūtatvāt tadyathānilaḥ |

dhāraṇaṁ na bhuvaḥ kāryaṁ kṛtakatvād yathāmbhasaḥ ||27||

kharasvabhāvā yadyurvī tattvato'pyasatī matā |

yoginastatra yujyete nonmajjananimajjane ||28||

dhyāyināṁ dhyānasāmarthyānna yuktā dravatā kṣiteḥ |

svabhāvasyānapāyitvānna vāsyāḥ kaṭhinātmatā ||29||

evaṁ jalānilāgnīnāṁ na dravādisvabhāvatā |

yujyate nāpi tatkāryaṁ saṁgrahavyūhapaktayaḥ ||30||

na hi tulyaguṇā neṣṭāḥ saṁvṛtyā pavanādayaḥ |

kāyendriyopalabhyatvād bhūtatvād vāpi bhūmivat ||31||

dravyasanna pṛthivyādi sāmagryaṅgāgrahe'grahāt |

yad yathoktaṁ na tad dṛṣṭaṁ dravyasat tadyathā vanam ||32||

dravyasadviṣayā ceyaṁ na kṣityādimatirmatā |

sakāraṇatvānnāśād vā tadyathā kānanādidhīḥ ||33||

dravyābhidhāyako neṣṭo dhvaniḥ kṣityādivācakaḥ |

śrāvaṇatvād yathā neṣṭo dhvaniḥ senādivācakaḥ ||34||

nānaikāntikatā hetościttacaitasabuddhibhiḥ |

jāyate sādhyatulyatvaṁ tadvattatpratiṣedhataḥ ||35||

nārambhakā vanasyeṣṭāḥ palāśaspandanādayaḥ |

hetumattvādihetubhyastadyathā caraṇādayaḥ ||36||

palāśādibhirārabdho na vano'vayavī mataḥ |

pratyekamasamāptatvāt teṣu yadvat karādibhiḥ ||37||

ato dṛṣṭāntadoṣo'pi na pakṣa upapadyate |

dvitīye'pi yathā nāsti tathedamabhidhīyate ||38||

nānekāniyatadravyasaṁkhyāvṛttirvanadhvaniḥ |

viśiṣṭabuddhihetutvād ghaṭakuṇḍādiśabdavat ||39||

na cakṣurindriyagrāhyaṁ rūpaṁ hi paramārthataḥ |

saṁghātatvād yathā śabdo bhautikatvāt tathāpi vā ||40||

na cakṣuḥ prekṣate rūpaṁ bhautikatvāt svarūpavat |

sukhādyutpattihetutvād vācyatvād vā rasādivat ||41||

tathā na bhautikaṁ rūpamutpatterjvalanādivat |

hetumattvādihetubhyaścittavad veti lakṣayet ||42||

etena varṇasaṁsthānasaṁcitatvādilakṣaṇaḥ |

sūkṣmaudārikabhedaśca yāvān rūpasya kalpitaḥ ||43||

pratiṣiddho'vaboddhavyo yathāyogaprayogataḥ |

śabdagandharasasparśapratiṣedhe'pyayaṁ nayaḥ ||44||

na cakṣurindriyaṁ rūpamīkṣate paramārthataḥ |

cittacaitasikānyatvāt tadyathā rasanendriyam ||45||

na rūpamīkṣate cakṣurathavā paramārthataḥ |

avijñānasvabhāve satyanutpattestvagādivat ||46||

na varṇaviṣayo rūpaprasādaścakṣurindriyam |

kṛtakatvādihetubhyo dṛṣṭāntāśca tvagādikāḥ ||47||

na cakṣū rūpaviṣayaṁ svarūpāgrahaṇānmatam|

śravaṇādīndriyaṁ yadvad rūpitvād vā rasādivat ||48||

tadvad vācakṣuṣo draṣṭudarśanaṁ nānidarśanam |

kathaṁ vādraṣṭṛrūpasya yujyate rūpadarśanam ||49||

kathaṁ vādraṣṭṛrūpasya yujyate rūpadarśanam |

draṣṭaiva ced bhavecchrotā śrotṛtvaṁ tasya kiṁkṛtam ||50||

na cādeyaviśeṣatvādiṣṭe tajjñatvanityate |

na caikatvaṁ dvirūpatvād dehāntaraśarīravat ||51||

rūpopalabdhau karaṇaṁ neṣyate cakṣurindriyam |

amanastve sati draṣṭuranyatvācchravaṇādivat ||52||

na cāsya draṣṭṛtā yuktā cakṣurādivyapekṣaṇāt |

manovat pariṇāmitvāt pratibimbodayāt tathā ||53||

akṣāntareṇa vādṛṣṭermanovad draṣṭṛtā katham |

manasastattvato neṣṭamātmavad rūpadarśanam ||54||

adravyasattvāt sāmagryāstadvad vā nāsti darśanam |

dharmāntarābhinirvṛtterghaṇṭāvat kartṛtāstu vā ||55||

na cakṣū raśmivad yuktamakṣatvāditarākṣavat |

naktaṁcarākṣyadhiṣṭhānaṁ dṛśyaṁ dṛśyaṁ na hīkṣaṇam ||56||

na sukhādyātmakaṁ cakṣurvastutvāt tadyathā pumān |

nāpi sarvagataṁ cakṣuḥ sattvāt tadgolakādivat ||57||

athavāsarvagantrakṣi pārārthyāt tadyathā ghaṭaḥ |

rūpopalabdhihetutvād yathā rūpaṁ tatheti vā ||58||

na cakṣustejaḥsaṁyuktamindriyatvāt tvagādivat |

tejo'dhikaṁ mahābhūtaprasādādyātmakaṁ na ca ||59||

na prāptaviṣayaṁ cakṣurindriyatvād yathā manaḥ |

rūpavat kāraṇatvād vā hetumattvāt tathāpi vā ||60||

bāhyārthagrahaṇāt sākṣādatītānāgatāgrahāt |

na prāptaviṣayagrāhi ghrāṇādīṣṭaṁ yathekṣaṇam ||61||

sādhyatulyaniṣedhācca nānekāntastvagādibhiḥ |

nayenānena boddhavyaṁ pratyuktaṁ śravaṇādyapi ||62||

trayaṁ nāprāptaviṣayaṁ manaḥśrotrākṣilakṣaṇam |

indriyatvād yathā ghrāṇaṁ cittahetutvato'pi vā ||63||

darśanenaiva boddhavyā yathākathitavistarāt |

śravaṇaghrāṇarasanatvagindriyanirākriyāḥ ||64||

 

 sgra dang dri dang ro dang reg /

dgag pa'i tshul yang de yin te//

mkhas pas gzu bo'i blo dag gis/

ci rigs par ni shes par bya // 65 //

 

na yuktā paramārthena vedanānubhavātmikā|

vijñānasaṁprayuktatvāt tadanye caitasā yathā ||66||

 

sukhānugrāhikā neṣṭā sparśajatvāt tadanyavat |

yathoktahetorvijñeyā na duḥkhā pīḍanātmikā ||67||

neṣṭāduḥkhāsukhā tadvat tṛṭphalatvād yathetarā |

vivakṣitād vā vijñānasvabhāvapratiṣedhataḥ ||68||

 

etena saṁjñā vyākhyātā saṁskārāścobhayātmakāḥ|

 mkhas pas gzu boi blo dag gis/

ci rigs par ni shes par bya //69//

 

na vastuprativijñaptisvabhāvaṁ tattvato manaḥ |

sālambanatvāt saṁjñāvannāśitvād vā pradīpavat ||70||

 

phung po lnga po rnam dpyad pai/

sgrub paji skad bstan pa des //

skandhaistu dhātavo jñeyā jñeyānyāyatanāni ca ||71||

 

naibotpādādayo yuktāḥ saṁskṛtatvena lakṣaṇam |

saṁskṛtatvāddhi lakṣyasya bodhyatvācca tadanyavat ||72||

 

nāpi lakṣaṇasadbhāvād bhāvānāṁ sātmatā matā |

viruddho'pi hi hetuḥ syādasiddhārtho'pi vā yataḥ ||73||

 

kāṭhinyaṁ lakṣaṇaṁ mahyā na mahītvena yujyate |

kāyavijñānahetutvādagnitve lakṣaṇaṁ katham ||74||

 

blang gi mtshan nyid glang nyid kyis/

nog dang lkog shal songs mi 'dod//

khyad par can gyi blos brtag phyir /

dper na bong bu'i mtshan nyid bshin //75//

 

gcig na ji ltar mtshan nyid yin/

des ni de nyid mi mtshon phyir//

gshan na ji ltar mtshan nyid yin/

gshan gyis gshan nyid mi msthon phyir //76//

 

agate paramārthena na gatiḥ saṁpratīyate |

adhvatvād gatyabhāvād vā tadanyasmin yathā gate ||77||

 

gatāgatavinirmuktagamyamānānirūpaṇāt|

na gamyamāne gamanaṁ jñāyate paramārthataḥ ||78||

 

gatāgatatvāvācye'pi gamyamāne gatirna ca |

adhvatvāt tadyathātīte yathā vānāgate'dhvani ||79||

 

gatyasiddherna gantāsti nāgatirgacchatīṣyate |

aganturna gatiryuktā gatyayogād yathā purā ||80||

 

svato'rthāntarasaṁbandhe gantetīyaṁ matirmatā |

daṇḍivannānvayābhāvād buddhiśabdānuvṛttitaḥ ||81||

 

nirantaradigutpādisaṁskāraprasarāśrayā |

jvālādivad gatibhrāntiḥ sāṁvṛtī sā na tattvataḥ ||82||

 

adravyatvāt kalāpasya nirīhatvādathāpi vā |

na gantṛkalpanā nyāyyā kāpilaiḥ paramārthataḥ ||83||

 

dravyasan samudāyaścet samudāyyagrahe'grahāt |

tadātmavadayuktaṁ tat teṣāmadravyasattvataḥ ||84||

 

śeṣakriyāniṣedhe'pi digeṣā pratipāditā |

saṁsāramokṣasadbhāvādiṣṭā cet sasvabhāvatā ||85||

 

yathāvikalpitaṁ rūpaṁ yadaiṣāṁ nāvadhāryate |

tadā nirūpya rūpāṇāṁ bandhamokṣau kutaḥ katham ||86||

 

yujyete niḥsvabhāveṣu māyāsvapnopameṣu tu |

svahetupratyayavaśād viśiṣṭeṣvātmalābhiṣu ||87||

 

nāmarūpasya saṁsāro na yuktaḥ paramārthataḥ |

saṁskṛtatvāt pṛthivyāderyathā bāhyasya neṣyate ||88||

 

na mucyate nāmarūpaṁ kathaṁcit paramārthataḥ |

utpattimattvānnāśād vā yathā bāhyaṁ jalādikam ||89||

 

na pudgalaḥ saṁsarati mucyate na ca tattvataḥ |

prajñapyatvād yathā veśma vācyatvād vāpi gandhavat ||90||

 

niṣpudgalā vā saṁskārā hetumattvād yathā ghaṭaḥ |

utpattimattvānnāśitvājjñeyatvād vāpi loṣṭavat ||91||

 

dravyasannāpyavācyatvād gandhavat pudgalo mataḥ |

śyāmagauratayāvācyavandhyāputreṇa saṁśayet ||92||

 

evaṁ nirātmakāḥ skandhā nirjīvāḥ sattvavarjitāḥ|

mkhas pas gzu bo'i blo dag gis/

ci rigs par ni shes par bya //93//

 

śarīrendriyasaṁghāto nirātmā tattvato mataḥ|

hetumattvād yathā stambhaḥ pracayād vāpi nākuvat ||94||

 

smaraṇapratyabhijñānajñānotpādādihetubhiḥ |

ātmasattāpratijñāne hetūnāṁ syādasiddhatā ||95||

 

sendriyaḥ sātmako deha ityevaṁ cet prasādhyate |

asādhāraṇataivaṁ syād hetūnāmanvayādṛte ||96||

 

ātmaśabdo yathārtho'yaṁ kvacit tadupacārataḥ |

tadyathā siṁhaśabdaścennaivamātmā prasidhyati ||97||

 

atha vijñānaviṣayo yathārtho'nyatra sādhyate |

nityasarvagatatvādivirodhāt syād viruddhatā ||98||

 

bandhamokṣāvato neṣṭau kasyacit paramārthataḥ |

song dang ma song bgom pa yis/

de dshin semsla lhag ma bshad//99//

 

utpannaṁ hi yadā ceto vināśābhimukhaṁ tadā |

rañjanaṁ kasya keneṣṭaṁ raktaṁ naṣṭaṁ na ceṣyate ||100||

 

rajyate jāyamānaṁ cet tat kiṁ janmonmukhaṁ yadi |

nirāśrayakriyāyogāt tadajātasya neṣyate ||101||

 

skye bshin skyes dang ma skyes par /

brjod pa min la'ang chags pa med//

avācyamapyavācyatvāccittaṁ raktaṁ na rāgavat ||102||

 

saktyākāreṇa cejjātaṁ cittaṁ raktamitīṣyate |

raktasphaṭikadhīvat syāt tadbuddhiraktatā katham ||103||

 

tadevaṁ rañjanābhāvāt sāṁvṛtī rāgakalpanā |

 'dod chags bshin du chos rnams kun /

ci rigs par ni shes par bya //104//

 

bhāvo dravyāśrayo yuktaḥ sa ca tasmānna bhidyate |

rāgasyeva na te raktiścetaso'pi prasajyate ||105||

 

na rāgasyānyatā yuktā raktasyāgrahaṇe'grahāt |

raktātmavat pṛthaktve'pi nānyavat tena raktatā ||106||

 

na vastuprativijñapte rāgād bhedo'sti cetasaḥ |

ālambanāditulyatvānna cānyad bhedakāraṇam ||107||

 

tasmāt samudayasyeṣṭa ekena samudāyinā |

svotpattyapekṣo nirdeśo yathā kusumite tarau ||108||

 

tatprahāṇānna nirvāṇaṁ yujyate tadayogataḥ |

mya ngan 'das pa don dam du /

dngos dan dngos med

mtshan nyid min //109//

 

bhāvo hi yadi nirvāṇaṁ bhāvatvāt saṁskṛtaṁ hi tat |

saṁskṛtatvād vipakṣo'pi na saṁskṛtanirodhavat ||110||

 

abhāvo yadyabhāvatvānnāśitvād yaḥ parāśrayāt |

neṣṭaśca pratipakṣo'sau nāśitāvat parāśrayaḥ ||111||

 

asaṁskṛto'pyayukto'sau pūrvoktapratiṣedhataḥ |

citerviśeṣāḥ kaścāsya muktāt sāṁkhyaprakalpitāt ||112||

 

svarasakṣayinaḥ kleśā vikalpāraṇisaṁbhavāḥ |

teṣāmasaṁciteḥ keṣāṁ kṣayānmokṣo'stu te'kṣayaḥ ||113||

 

ajātānāṁ tathāsattvāt kalpanāyāḥ samo nayaḥ |

vada kasya kṣayānmokṣaḥ kṣayino'kṣayino'pi vā ||114||

 

svabhāvaśūnyatābodhānnivṛttestanmaterapi |

akṣayākṣayidharmatvaṁ prāpnotyaprāptiyogataḥ ||115||

 

nātmakāmāḥ śrayantīmā yathābhūtaparīkṣakāḥ |

kudṛṣṭyāmayadurgandhasaktodgārā girastataḥ ||116||

 

na viparyāsasadbhāvāt sadbhāvastasya yujyate |

rāgatulyavicāratvāt tatklṛptirapi sāṁvṛtī ||117||

 

prāgeva cittacaittānāṁ svabhāvapratiṣedhataḥ |

rāgo rāgasvabhāvena na ca yat tena rajyate ||118||

 

etena dveṣamūḍhādi pratyuktaṁ pratibhāvayet |

tataśca bandhanāsiddheracalā niḥsvabhāvatā ||119||

 

neṣṭā mahyātmano'nanyā pṛthivī paramārthataḥ |

hetumattvād yathā vāyurvastutvād vāpi bodhavat ||120||

 

nānyat pṛthivyā salilaṁ gṛhyate paramārthataḥ |

utpattimattvādurvyātmā yathorvyā na pṛthak tathā ||121||

 

nāpi taddhvanidhībhedāt kṣityādīnāṁ matānyatā |

kāryalakṣaṇabhedād vā sādhyadharmāsamanvayāt ||122||

 

rūpasyātmetyabhede'pi vyapadeśācca saṁśayaḥ |

parikalpyasya cāsiddherasiddhārtho bhavedasau ||123||

 

śabdādibhedabhinne'pi tasmāt te vyabhicāriṇaḥ |

viśeṣaṇābhidhāne'pi nivāryante virodhinā ||124||

 

ubhayatvaṁ virodhānna yathāgneruṣṇaśītate |

anyānanyatvapakṣoktaniṣedhād vā tadapyasat ||125||

 

dvyātmakatve'pi sarvasya prasiddho'śo nidarśanam |

dṛṣṭāntanyūnatā tasmānna paraṁ prati jāyate ||126||

 

āpekṣikī ca tatsiddhirmanorathavikalpitā |

dvayoranyatarasyāpi prāgasiddherna sidhyati ||127||

 

sarveṣūbhayavādeṣu pratiṣedhe'pyayaṁ nayaḥ |

evaṁ yathoktavidhinā niṣiddhā sasvabhāvatā ||128||

 

ityete saṁskṛtā dharmāḥ sāhasena vicāritāḥ |

asaṁskṛtā nirodhau dvāvākāśaṁ tathatā tathā ||129||

 

pratisaṁkhyānirodho hi na bhāvaḥ paramārthataḥ |

nityāvikṛtarūpatvād vandhyātanayamūrtivat ||130||

 

ajātatvādabhedatvādakāryatvādathāpi vā |

saṁskṛtāsaṁgrahād vāpi nirodhāsaṁbhavādapi ||131||

 

yacca kāryaṁ mataṁ yasya na hi tat tasya kāraṇam |

ajātatvādihetubhyo hastimastakaśṛṅgavat ||132||

 

ajātakāraṇaṁ neṣṭaṁ kāryamityavasīyate |

kāryatvāt tadyathā kṣudraṁ na khapuṣpādikāraṇam ||133||

 

etena vyomatathatādikkālātmādi buddhimān |

pratiṣiddhaṁ vijānīyād yāvat kiṁcidasaṁskṛtam ||134||

 

dravyapradhānajīvādi jñeyaṁ yat tīrthyakalpitam |

yathāyogaṁ niṣeddhavyaṁ yuktyāgamaviśāradaiḥ ||135||

 

iti svaparasiddhāntakalpitātmanirātmatām |

vidvān vibhāvya bhāvānāṁ tattvajñānāmṛtaṁ pibet ||136||

 

athavā kalpanājālaprasaro hyevamādikaḥ |

jātabhāvāśrayo bālamākulīkurute balāt ||137||

 

vidvān vidyāpradīpena yathābhūtaṁ parīkṣate |

jāterniṣedhāt tacchānteḥ prapañcopaśamastadā ||138||

 

tatra tāvat svato janma saṁvṛtyāpi na yujyate |

sātmakatvād yathā dadhnaḥ svato janma na vidyate ||139||

 

notpannāḥ svātmato bhāvā bhāvatvāt tadyathā pumān |

nāpi cātmāstyajātānāmajātatvāt khapuṣpavat ||140||

 

khapuṣpābhāvavācyaṁ hi khādi yadyapi te matam |

na khapuṣpaṁ tad ityasmāt pakṣe'pi nyūnatā na naḥ ||141||

 

kāryasya kāraṇaṁ svātmā tasya janma tato matam |

svato janma tato'bhīṣṭaṁ bhāvānāmiti cenmatam ||142||

 

svātmavat tadananyatvāt kāraṇaṁ syādakāraṇam |

ajātatvācca kiṁ kasya kāraṇaṁ syādakāraṇam ||143||

 

satyātmani ca bhāvasya vṛthā kāraṇakalpanā |

tasmādeva tadutpannaṁ caikyaṁ janakajanyayoḥ ||144||

 

dadhibhāvena payaso'vasthānāccedabādhakam |

putratvenānavasthānāt piturna hi na bādhakam ||145||

 

vipakṣāsaṁbhavādiṣṭā nāpi hetorviruddhatā |

evaṁ tāvat svato janma bhāvānāṁ nopapadyate ||146||

 

svabhāvāsaṁbhavāccāpi kaḥ kasmāt para iṣyate |

na gośṛṅgādriśṛṅgatvaṁ vājiśṛṅgaṁ paraṁ matam ||147||

 

na pare paramārthena pratyayāścakṣurādayaḥ |

cakṣurvijñānajanakāḥ paratvād vīraṇādivat || 148||

 

na vivakṣitanetrādikāraṇā rūpadhīrmatā |

paratvāt prāgasattvād vā yathā ghaṭapaṭādayaḥ ||149||

 

ajātasya paratvaṁ ca sāṁvṛtaṁ na tu tattvataḥ |

parasmādapi janmaivamayuktamiti gṛhyate ||150||

 

anirdeśyasya cotpattirutpannasya nirarthikā |

nāpi jātirajātasya khapuṣpavadajātitaḥ ||151||

 

jāyamānasya cotpattau tulyaparyanuyogitā |

avācyasyāpyavācyatvāt tadanyavadasaṁbhavaḥ ||152||

 

vikalpitātmanā śūnyāstattvataścakṣurādayaḥ |

kṛtakatvād vināśād vā yathā māyāmayaṁ payaḥ ||153||

 

sādhyatulyaniṣedhācca saṁśayo netarātmanā |

akalpito'pi māyātmā vitathastattvato mataḥ ||154||

 

svātmābhimatihetutvād yathāsau kalpitātmatā |

pratītāṁśena tatsiddherdṛṣṭāntanyūnatā na naḥ ||155||

 

svabhāvaśūnyā hyathavā tattvataścakṣurādayaḥ |

kṛtakatvād vināśād vā māranirmitabuddhavat ||156||

 

yaśca svabhāvo bhāvānāṁ svabhāvo'sau na tattvataḥ |

kṛtakatvād yathoṣṇatvam ambhasaḥ sthiratāpi vā ||157||

 

svātmanaiva hi bhāvānāmutpādo nopapadyate |

parabhāvena cotpādo na dṛṣṭo goḥ kharātmanā ||158||

 

hetvādipratyayebhyaśca parebhyo janma sāṁvṛtam |

nāto'bhyupetabādhitāstattvato hi na te yataḥ ||159||

 

na sato nāsato yuktaḥ pratyayaḥ sadasattvataḥ |

tadanyavadajātervā pratyayaḥ pratyayaḥ kutaḥ ||160||

 

na hetuḥ kāryajanakastacchūnyatvāt tadanyavat |

nāpi tajjanmatotpitsoḥ prāgasattvāt tadanyavat ||161||

 

nājātaṁ jāyamānaṁ vā jātaṁ vā janayatyayam |

uktadoṣādajāteśca tasmāddheturna tattvataḥ ||162||

 

jātasyālambanāyogo jāte jātirvṛthā yataḥ |

ajātasyāpyajātatvād yathānutpattidharmiṇaḥ ||163||

 

jāyamānasya yogaḥ syāt sa ca nālambanaṁ vinā |

janikriyāsamāveśo vikalāṁṅgasya neṣyate ||164||

 

athavā cittacaittānāṁ naivālambanamiṣyate |

tattvato jāyamānatvād grāhyatvād vāpi rūpavat ||165||

 

kiṁ ca sālambanasya syāt kālabhedāt sa cāpyasan |

evamālambanābhāvāt kiṁ kasyālambanaṁ bhavet ||166||

 

nājātasya nirodho'sti khapuṣpavadajātitaḥ |

na niruddhe nirodho'sti niruddhatvād yathā mṛte ||167||

 

nāniruddhe'niruddhatvād vartamānapradīpavat |

nirudhyamāne nāpīṣṭaḥ pūrvoktapratiṣedhataḥ ||168||

 

tulyakālastathāpi syād bhinnakālo'pi vā bhavet |

yukto nirudhyamānatvānnārhaccaramacittavat ||169||

 

tattvato jātyasadbhāvād bhāvasattā na yujyate |

vandhyātanayasattāvadato nādhipatirmataḥ ||170||

 

kāryeṇa śūnyo'śūnyo vā pratyayo'dhipatirbhavet |

na śūnyastena śūnyatvācchabdabuddheryathekṣaṇam ||171||

 

saṁvṛtyāpi na cāśūnyaḥ pratītirbādhikā yataḥ |

kārye ca na bhavet kāryamasat kāryaṁ ca te bhavet ||172||

 

kāryaśaktirhi kāryaṁ cet kimanyat kāraṇaṁ tataḥ |

ādhārādheyabhāvo hi tadananyasya neṣyate ||173||

 

kāryaparyāyamātraṁ vā vyomni vyomasthitau yathā |

yadāsau kāraṇaṁ kiṁ tad yenāśūnyaṁ tadiṣyate ||174||

 

sataśca saṁbhavābhāvāt kaḥ kasyādhipatirmataḥ |

asataḥ pratyayābhāvāt kaḥ kasyādhipatirmataḥ ||175||

 

jātā ghaṭādayo dṛṣṭā dṛṣṭe heturnirarthakaḥ |

dṛṣṭapratītibādhaivaṁ bādhikā bhavatīti cet ||176||

 

dṛṣṭaṁ janma ghaṭādīnāṁ bālasāmānyayā dhiyā |

pratiṣedhastathā nāyaṁ nāto doṣo yathoditaḥ ||177||

 

na rūpālambanā buddhiḥ svasaṁvedyāsti tattvataḥ |

yato no na hi tadbādhā bādhikā tadajātitaḥ ||178||

 

naiva pratyakṣadhīryuktā yathārthā paramārthataḥ |

bālabuddhiviśiṣṭatvādalāta iva cakradhīḥ ||179||

 

nāpi tadgocaraṁ vastu saṁskṛtatvād yathātmadhīḥ|

adravyatvācca rūpādeḥ pratyakṣaṁ no na bādhakam ||180||

 

vidvannītivicāraṁ ca na pratītiḥ prabādhate |

nāvidyāpaṭalāndhānāṁ tattve'dhikriyate vacaḥ ||181||

 

sato'pi janma nābhīṣṭaṁ sataḥ kiṁ janmanā bhavet |

sthaulyaṁ cenna ca satkāryaṁ sthaulyasyāsaṁbhavāt purā ||182||

 

kiṁ ca yaccakṣuṣaḥ sthaulyaṁ na tat tatpratyayaiḥ kṛtam |

prāgasattvād yathā kuṇḍaṁ jñeyatvād vāpi bhoktṛvat ||183||

 

sāmānyena ca saṁvṛtyā bhoktrādyabhimataṁ hi naḥ |

nāto dṛṣṭāntadoṣo'pi kvacidatropapadyate ||184||

 

abhivyakteradoṣaścet kiṁ kena vyajyate yathā |

yathā ghaṭaḥ pradīpena nābhivyaktiḥ sato yataḥ ||185||

 

saṁvṛtyāpi pradīpena prakāśasahito ghaṭaḥ|

kriyate tanmatirvāpi pratipakṣodayo'pi vā ||186||

 

vyajyate nānabhivyaktamavyaktatvāt khapuṣpavat |

svanītyā vā yathā bhoktā pradhānaṁ ceti nirdiśet ||187||

 

na vā sarvagato bhoktā nāhetuścetano na ca |

yadi tasyāpyabhivyaktiravyaktatvaṁ ca hīyate ||188||

 

kāryaṁ pariṇataṁ yacca pradhānaṁ vaḥ prasajyate |

vyaktipradhānarūpeṇa kāryatve'vikṛtiḥ katham ||189||

 

vyañjakā yasya ye ceṣṭā na te tadvyañjakā matāḥ |

kāraṇatvādihetubhyo dadhnastantvādayo yathā ||190||

 

tantvāderapi tacchakterdṛṣṭāntanyūnateti cet |

tanna tantvādibhāvena na te tadvyañjakā yataḥ ||191||

 

svaparasmānna janmeṣṭaṁ na ca sadasadātmanaḥ |

yato nobhayavādo'sti yuktitaḥ prāk parīkṣitaḥ ||192||

 

saṁvṛtyāpi na kāryasya pratyayairvyaktiriṣyate |

tadbhedānuvidhāyitvād ghaṭasyeva mṛdādibhiḥ ||193||

 

saṁvṛtyāpi hi nākasmājjātaṁ cakṣuritīṣyate |

sāmānyena ca tadyogād viśeṣeṇa ca kuṇḍavat ||194||

 

kāryatvāt kramajanmatvād vināśāt pariṇāmataḥ |

hetupratyayanaiyamyājjātitaśceti lakṣayet ||195||

 

jātyantaraniruddho hi notpannaḥ śivako mataḥ |

nāśitvāt tadyathā kuṇḍaṁ kāryatvād veti cenmatam ||196||

 

na kuṇḍaṁ kuṇḍarūpeṇa niruddhaṁ jāyate yathā |

tathā cecchivako'bhīṣṭa iṣṭameva prasādhyate ||197||

 

atha niruddhahetutvaṁ hetorevaṁ viruddhatā|

saṁtatyā cedanaṣṭasya syādevaṁ vyabhicāritā ||198||

 

asti garbhādibuddheḥ prāganantaraniruddhadhīḥ |

jñeyabhedena tadbhedād dhītvād vāpi tadūrdhvavat ||199||

 

caitrasya śabdabuddhiryā rūpabuddhiśca jāyate|

jñeyabhedāt tayoraikyaṁ bhinnasaṁtānayoryathā ||200||

 

dṛṣṭāntāsaṁbhavastasyā naikatvājjāyate dhiyaḥ|

dhītvānnāpi tadekatvaṁ vyabhicārād dhiyānyayā ||201||

 

bālasya cyuticittaṁ cet sādhyate'pratisaṁdhikam|

nāstikaiḥ cyuticittatvādarhaccaramacittavat ||202||

 

syādanaikāntiko heturatītacyuticetasā |

jātismarādisadbhāvāduktanītyāpi tacca sat||203||

 

cyuticittaṁ ca janakaṁ bhavatyevānyacetasaḥ |

sāvidyatvādanāryasya cittaṁ tajjanakaṁ yathā ||204||

 

svakarmajanitā neṣṭāḥ śarīrendriyabuddhayaḥ |

vināśitvād yathā kuṇḍaṁ paraloko'styato na cet ||205||

 

tenaiva tasyākaraṇāt tadanyenāpi cākṛteḥ |

nānyasvakarmajanito deha ityatra kiṁ hi naḥ ||206||

 

akarmajanitatve ca vidyate na nidarśanam |

shing la sogs padus skye ba /

sems can las kyi dban gis te //207//

 

sems dmyal gnas dang mtho ris na/

mtshon dang dpag bsam shing skye bshin //

bhūtebhyaśca kathaṁ buddhistadatyantavilakṣaṇā ||208||

 

acetanānāṁ bhūtānāṁ caitanyaṁ madaśaktivat  |

sūryakāntāgnivad vāpi jāyate jātimattvataḥ ||209||

 

madaśakteracaitanyād dṛṣṭāntanyūnatā hi te |

atulyajātihetutvāddhetoścāpi viruddhatā ||210||

 

nādhyātmikāni bhūtāni boddhṛṇīti pratīyate |

kaṭhinādisvabhāvatvād bhūtatvād hi tadanyavat ||211||

 

ato garbhādivijñānaṁ vijñānāntarapūrvakam|

vidvadbhiravaboddhavyaṁ grāhakatvāt tadūrdhvavat ||212||

 

vatsaḥ pūrvakṛtābhyāsājjātasyāhārameṣate |

āhārārthaṁ parispandād yathā pariṇatendriyaḥ ||213||

 

nānaikāntikatā hetorayaskāntopalādibhiḥ |

tadāhārābhyavahṛterdṛṣṭatvānnāpyasiddhatā ||214||

 

kasyacit prītihetutvālloko neśvarakartṛkaḥ |

vidadhāno yathā prītiṁ neśa īśvarakartṛkaḥ ||215||

 

ahetutvādajātervā neśo viśvasya kāraṇam |

yathākāśasya kusumaṁ neṣṭaṁ viśvasya kāraṇam ||216||

 

aśeṣasyāsya jagato neśvaraḥ kāraṇaṁ param |

cittavattvād yathā gopo na jagatkāraṇaṁ param ||217||

 

sāmagryā bhāvanirvṛtteḥ kaścinneko'sti neśvaraḥ |

na caikakartṛkaḥ kaścinnānaikāntikatāpyataḥ ||218||

 

seśvaraṁ cakṣurādīṣṭaṁ bahutvād yadi dāsavat |

ajātaikeśvarādiddherīśaḥ syāt tadviparyayaḥ ||219||

 

sakartṛkamathābhīṣṭaṁ racitatvād ghaṭādivat |

anirdiṣṭaviśeṣeṇa kartā cet siddhasādhanam ||220||

 

atha nityaikasūkṣmādiviśeṣeṇa na te'nvayaḥ |

anityamūrtajātatvadoṣāpattiśca tasya va ||221||

 

sattvabhājanasaṁkhyātalokavaicitryakāraṇam |

karmeśvaraścet saṁvṛtyā siddhameva prasādhyate ||222||

 

etena kālapuruṣapradhānaparamāṇavaḥ |

kāraṇaṁ nāsya jagato viṣṇurveti niṣedhayet ||223||

 

dṛṣṭyandhakāravidhvaṁso buddhotpādo yatastataḥ |

tadvadāyatanotpād iṣṭaścedasaduttaram ||224||

 

adhvābhāvādanutpāde kasya kā dṛṣṭiriṣyate|

tadabhūtasya bodhāya buddhotpādasya kartṛtā||225||

 

asuraścet surānnānyaḥ kathamevamaśāśvatam |

asuraścet surādanyo'nucchedo yujyate katham ||226||

 

avācyatve'pi ghaṭavat kathamucchedavarjanam |

sadasattve'pi nirvāṇe netarasyāstyatikramaḥ ||227||

 

yadyutpādo niruddhasya kathamevaṁ na śāśvatam |

anutpāde niruddhasya kathaṁ nocchedavāditā ||228||

 

saṁtānādravyasattvācca kasmāducchedaśāśvataḥ

tadabhāvādanutpādo yukto'nucchedaśāśvataḥ ||229||

 

anutpādāya duḥkhasya buddhānāṁ dharmadeśanā |

atastatphalasadbhāvādutpādo'bhimato yadi ||230||

 

pūrvavat tadanutpādāt kasyānutpāda iṣyate |

nānutpādaḥ phalaṁ tasya tatparijñā tu tatphalam ||231||

 

tenaiva tasyākaraṇāt svakṛtaṁ tanna yujyate |

anyenānyakriyāyogānna cānyakṛtamiṣyate ||232||

 

na svasaṁtānajaṁ duḥkhamiṣṭaṁ sattvādyasaṁbhavāt |

adravyatvādabhedācca duḥkhaṁ tannāpi saṁtateḥ ||233||

 

utpādinaḥ prasādyante saṁskārāścakṣurādayaḥ |

sattvasaṁjñābhidheyatvād buddhavad yadi tattvataḥ ||234||

 

notpādadharmo buddho no nātastadvat tadudbhavaḥ |

ātmavat tadasattvād vā māyāvad vāstu saṁbhavaḥ ||235||

 

rūpaṁ na buddho bodhyatvādudayād vāpi loṣṭavat |

parābhāsātmabhāsatvād vijñānaṁ nendrajālavat ||236||

 

na buddho rūpiṇaḥ skandhāḥ skandhasaṁgrahato matāḥ |

udayavyayadharmitvājjñeyatvād vāpi rūpavat ||237||

 

tannāśe nāśadoṣācca skandhā buddho na yujyate |

nānyo'nyalakṣaṇābhāvādātmavat sa kathaṁ ca naḥ ||238||

 

avācyo'dravyasanneṣṭaḥ pūrvavat tannirākṛteḥ |

ghaṭavad vāpyavācyatvāt kathaṁ tadbuddhatā matā ||239||

 

na pratītyasamutpādadṛṣṭeḥ saṁbuddhadarśanāt |

iṣṭa āyatanotpādaḥ pūrvavat tannirākṛteḥ ||240||

 

na san nāsan sadasato na nityānnāpyahetutaḥ |

nāpyasmānnāpyanasmācca śāśvatocchedavarjitaḥ ||241||

 

na san nāsanna sadasannutpādo'taḥ sakīdṛśaḥ |

darśanaṁ darśanāt tasya kathaṁ śāstuḥ pratīyate ||242||

 

svabhāvavādināṁ vādaḥ svasmādiṣṭavighāṭakaḥ |

māyotpādavadutpādo yasya tasya tu yujyate ||243||

 

uktadoṣamalāpāyāt saddharmolkāprakāśanāt |

kriyopakārarūpeṇa sāṁvṛtaṁ buddhadarśanam ||244||

 

māyopamasyābhūtatvāt tattvatastannidarśanam |

apratarkyamavijñeyamanirūpyānidarśanam ||245||

 

nirnimittaṁ nirābhāsaṁ nirvikalpaṁ nirakṣaram |

paśyato buddhiboddhavyaṁ taddarśanamadarśanāt ||246||

 

tadevaṁ paramārthena na svataḥ parato na ca |

nobhayasmādakasmād vā na sad vāsanna cānyathā ||247||

 

na keśaveśapuruṣapradhānāṇvādikāraṇāt |

jāyate vyajyate vāpi bhāvaḥ kaścit kathaṁcana ||248||

 

tatra svabhāvakāritvalakṣyalakṣaṇasaṁśrayaḥ |

ekatvānyatvasaṁkleśavyavadhānakriyāśrayāḥ ||249||

 

yathākāśe kaśāghāto vicitraṁ citrakarma vā |

bījāni vā na rohanti tathāsmin sarvakalpanāḥ ||250||

 

timirāpagame yadvad viśuddhāmalalocanaḥ |

nekṣate keśamaśakadvicandraśikhicandrakān ||251||

 

kleśajñeyāvṛtitamastimirāpagame tathā |

na paśyati budhaḥ kiṁcit samyagjñānāmalekṣaṇaḥ ||252||

 

yathā prasuptaḥ putrastrīvimānabhavanādikam |

paśyet siddhavaśāt tatra pratibuddho na paśyati ||253||

 

saṁvṛtyādhigatāṁstadvad unmīlitamatīkṣaṇaḥ |

ajñānanidroparamāt pratibuddho na paśyati ||254||

 

niśi bhūtānyabhūtāni yathā tamasi paśyati |

pronmīlitākṣo'bhyudite ravāvapi na paśyati ||255||

 

na paśyati tathā vidvāṁścittacaitasagocaram |

samyagjñānaravidhvastasamastājñānavāsanaḥ ||256||

 

svabhāvāpariniṣpatterajātervā svabhāvataḥ |

māyebhavanna bhāvānāmīkṣate satsvabhāvatām ||257||

 

utpattimattvāt saṁvṛtyā hetumattvādathāpi vā |

māyebhavanna bhāvānāmīkṣate satsvabhāvatām ||258||

 

na santi bhāvā iti vā yathārthā na matirmatā |

kalpanādvāranirvṛtteḥ sthāṇoḥ puruṣabuddhivat ||259||

 

asadbuddhyupalabhyo vā bhāvātmā vitatho mataḥ |

kalpanājñānagamyatvānmarīcyudakabuddhivat ||260||

 

sadasadbuddhiboddhavyaniṣedhādevameva tu |

jāyate'jātiyogena nirvikalpā matiḥ satām ||261||

 

śūnyatvāt sarvadharmāṇāṁ tadaśūnyatvato'pi vā |

na niṣkalpā matirneṣṭā prāgvat tatpratiṣedhataḥ ||262||

 

śūnyatādisvabhāvena yataḥ śūnyā hi śūnyatā |

na paśyati tato vidvāñchūnyatetyapi śūnyatām ||263||

 

nirābhāso'pi bhāvātmā niṣkalpamatigocaraḥ |

ālambyatvād yathārtho na jalendāviva candradhīḥ ||264||

 

nirvikalpārthaviṣayā nirvikalpāpi dhīrmṛṣā |

 anātmādisvabhāvatvāt tadyathā savikalpadhīḥ ||265||

 

jñeyasya sarvathāsiddhernirvikalpāpi yatra dhīḥ |

notpadyate tadatulyaṁ tattvaṁ tattvavido viduḥ ||266||

 

tadbodhāducyate buddho yo'sāvanudayo dhiyaḥ |

abodhabodhato mukhyo vikalpasvapnasaṁkṣayāt ||267||

 

abhijñeyādiniṣṭhātaḥ samatābodhato'pi vā |

nirmāṇairvāpi bhavyānāṁ budhyambujavibodhanāt ||268||

 

vilakṣaṇānāṁ dharmāṇāmanutpādyānirudhya vā |

samatvenāpi samatāṁ samaṁ vā svaparātmanoḥ ||269||

 

anālambyaiva saṁbodhālloke'smin sanarāmare |

ukto'saṁbodhasaṁbodhādeṣa saṁbuddha ityapi ||270||

 

aprakṣepānnirutkṣepād dharmāṇāṁ dharmatā yathā |

tathaiva sa gato yasmāt tasmāt sa ca tathāgataḥ ||271||

 

gantavyaṁ sarvathāśeṣamantapātavivarjyatā |

agatyāpi kāyagatyā sugataḥ sugato yataḥ ||272||

 

so'meyo'meyabodhyatvādasaṁkhyeyo'pi vāgrahāt |

acintyo'cittagamyatvādanidarśyo'nidarśanāt ||273||

 

anirūpyo'nirūpyatvādidaṁ taditi sarvathā |

nirañjano'ñjanābhāvācchivaścopadravātyayāt ||274||

 

sarvathāpyavikalpena nirābhāso'tadātmanaḥ |

nityatvānnitya ityuktaṁ nityaṁ cārthaprasādhanāt ||275||

 

śāntaḥ svabhāvaśūnyatvādanimitto'svabhāvataḥ|

nimittatvānupagamādanimittatayāpyayam ||276||

 

animitto nirābhāsānnirābhāsatayāpi hi |

ānimitto nirābhāso didṛkṣūṇāṁ kṛpātmanām ||277||

 

apratiṣṭho nirātmatvānnirvikalpo'pratiṣṭhiteḥ |

niṣprapañco'vikalpatvānnirālambastadagrahāt ||278||

 

nirutpādaṁ nirākāraṁ nirvikāraṁ prabhāsvaram |

samāsamamaparyantaṁ nirvikalpamalakṣaṇam ||279||

 

vyomavad ye mahātmānamīkṣante tamanīkṣaṇāt |

nirvikalpanirābhogavihārāmalalocanāḥ ||280||

 

namaskāramanaskāravyāhārādinirākṛtāḥ |

namasyanti hi ye nāthaṁ namastebhyo'pi bhāvataḥ ||281||

 

buddhādyuktisamāropāt pratipattyanuguṇyataḥ |

sarvathāpyavikalpatvādavācyastattvato mataḥ ||282||

 

atra vāco nivartante cittasyedamagocaraḥ |

nivartate ca saṁkalpo jñānamaunaṁ ca jāyate ||283||

 

anantapuṇyarāśīṇāmameyajñeyavedinām |

buddhānāṁ dharmakāyo'yaṁ prapañcopaśamaḥ śivaḥ ||284||

 

na māṁsacakṣuṣā dṛśyo na dṛśyo divyacakṣuṣā |

savikalpāvikalpena jñānenāpyeṣa durdṛśaḥ ||285||

 

pāpātmanāmiva svargaḥ saraṇānāmivāraṇā |

jātyandhānāmivādityaḥ tārkikāṇāmagocaraḥ ||286||

 

na sannāsanna sadasannānyastebhyo na cānyathā |

nāṇīyān na mahān naiko na dūre nāpi cāntike ||287||

 

kiṁcit kathaṁcinnāpyasmājjāyate vyajyate'pi vā |

nātrāvatiṣṭhate kaścinnāpi kaścit pralīyate ||288||

 

idaṁ tat paramaṁ brahma brahmādyairyanna gṛhyate |

idaṁ tat paramaṁ satyaṁ satyavādī jagau muniḥ ||289||

 

āryāvalokiteśāryamaitreyādyāśca sūrayaḥ |

anupāsanayogena munayo yad upāsate ||290||

 

tataḥ svabhāvāsaṁbhedāt tena bodhitatattvataḥ |

kāyastathāgatasyeṣṭo nānyasya tadabodhataḥ ||291||

 

etadabhyasyato hyasyānupalambhavihāriṇaḥ |

sajyate mānasaṁ kutra dviṣyate muhyate'pi vā ||292||

 

iṣṭāniṣṭaviyogādisaṁbhavo'sya kuto rujaḥ |

na lipyate lokadharmairvāriṇeva saroruham ||293||

 

na nirgataśca saṁsārāt saṁsārācca gatavyathaḥ |

asaṁprāptaśca nirvāṇaṁ nirvāṇa iva ca sthitaḥ ||294||

 

na ca kleśāgnisaṁtāpo vyomavat kleśavānapi |

acittako na cācittaḥ samāpattisamāśritaḥ ||295||

 

sa prajñāmeruśikharamāruḍhaḥ karuṇāvaśāt |

aśokaḥ śokasaṁtaptaṁ prekṣate duḥkhitaṁ jagat ||296||

 

sa tadā karuṇārdreṇa lokamālokya cakṣuṣā |

vikalpaśilpasaṁbhūtakalpanājālasaṁvṛtam ||297||

 

janmamṛtyujarārogaśokaśalyavraṇāturam |

dīnaṁ kṛpaṇamasvasthamanāthamaparāyaṇam ||298||

 

mahāduḥkhaughapatitaṁ duḥkhopaśamavāñchayā |

pravṛttaṁ mūḍhamanasaṁ duḥkhahetuvivṛddhaye ||299||

 

śive prapañcopaśame śaradgagananirmale |

tattvāmṛte nirālokadhīpracāramalocanam ||300||

 

pepīḍyamānaḥ kṛpayā taddhitādhānadīkṣitaḥ |

vajraśailamahāsārasattvaḥ sattvottamaḥ kṛtī ||301||

 

dānaśīlakṣamāvīryadhyānaprajñāniyogavān |

yathākālaṁ yathāśaktiḥ prajñāsmṛtipuraḥsaraḥ ||302||

 

dānādiśailaprabhavāḥ puṇyāmalajalāḥ śubhāḥ |

sarvasattvahitāyaiva pravartayani nimnagāḥ ||303||

 

sarvebhyaḥ sarvadā sarvabāhyādyātmikavastunā |

arthibhyaḥ sarvadāridryayācñāduḥkhānapohati ||304||

 

arthināṁ pūrayannāśāḥ pratikṣaṇamanoramaḥ |

sarvadā cākṣayaphalo dhanyaḥ kalpadrumāyate ||305||

 

sugatāveva janmāsya parasaukhyahitodayam |

icchayā vā tadanyatra parasaukhyahitoditeḥ||306||

 

bhaktaśuddhopadhānāntaparivāro gatau gatau |

samudravad bahumukhaiḥ puṇyaughaiḥ paripūryate ||307||

 

dakṣāvikṣiptacittaśca jñeyādhigamavijñayā |

yuktaḥ sahajayā buddhyā tiṣṭhet kalpān yathepsitān ||308||

 

samādhyāptyā ca dhīmattvamasaṁkhyeyāprameyayā |

anantalokadhātūnāmalaṁkārairalaṁkriyā ||309||

 

śilpakarmābhisaṁskārakarmapākapradarśanam |

yathābhīṣṭopapattiśca jagaddhitavidhitsayā ||310||

 

darśanaṁ lokadhātūnāṁ pūrṇānāṁ buddhavigrahaiḥ |

yatheṣṭakālāsaṁbodhabuddhakṣetrapradarśanam ||311||

 

darśanaṁ jñeyatattvasya sarvasya jñānacakṣuṣā |

dharmavyavasthāveditvaṁ nāmādīnāṁ ca lābhitā ||312||

 

prakampanamanantānāṁ lokānāmṛddhijṛmbhaṇāt |

yugapat kramaśo vāpi kāyajvalanavarṣaṇam ||313||

 

sarvāsāmapyanantānāṁ svābhayā sphuraṇaṁ diśām |

saṁvegāya surādīnāṁ nirayādipradarśanam ||314||

 

aprameyādbhutācintyaguṇaratnojjvalatviṣām |

darśanaṁ lokabandhūnāṁ buddhānāṁ caiva parṣadaḥ ||315||

 

suvarṇamaṇivaiḍūryamuktāvajrendranīlatām |

vāñchan mahāmahīdhrāṇāṁ karotyagneśca śītatām ||316||

 

udāreṇa śarīreṇa vajrādiṣvapyasaṅginā |

kṣaṇāt karoti sāścaryaṁ sarvadikṣu gatāgatam ||317||

 

svakāye paramāṇau vā saṁpraveśanadarśane |

anantalokadhātūnāṁ sattvapīḍāṁ vināpi ca ||318||

 

lokadhātūnaṇostulyānaṇorvā tatpramāṇatām |

saṁkṣepaprathane vāñchan karotyūrdhvamadho'pi vā ||319||

 

tatpramāṇaprabhāvarṇasvareryapathasaṁpadā |

brahmādyāḥ parṣado'bhyeti vineyavininīṣayā ||320||

 

āvirbhāvatirobhāvāvajñātastatra kenacit |

paravyabhibhavaṁ caiva karoti karuṇeritaḥ ||321||

 

gatisthānoktiṣu vaśaṁ jagat sthāpayatīcchayā |

pratibhānavihīnānāṁ pratibhānasukhapradaḥ ||322||

 

niraye duḥkhataptānāṁ śāntaye raśmimokṣaṇam |

karoti sa surendrādisabhāgāgamanāni ca ||323||

 

yathāvineyaṁ nirmāṇairnirmāṇaiḥ pūrayan diśaḥ |

karotyalaukikīṁ prītiṁ deśanāratnavṛṣṭibhiḥ ||324||

 

tryadhvāpramāṇakāyatvaṁ saṁbuddhakṣetrasaṁpadam |

ameyalokadhātūnāṁ saṁvartanavivartane ||325||

 

svakāye sugatakṣetraṁ tad vā svaṁ kāyamātmani |

svakṣetre saugataṁ kāyamicchayā cādhitiṣṭhati ||326||

 

raśmibhyo romakūpebhyasturyebhyo vāntarikṣataḥ |

nirmāṇebhyaśca niścārya śravaṇotsavabhūtayā ||327||

 

vyāptāparyantayā spaṣṭakalaviṅkamanojñayā |

gambhīrodāranādinyā lokānāpūrayan girā ||328||

 

adhimuktīndriyavaśāt praśamaikarasaṁ śivam |

vinayāya vineyānāṁ vakti dharmamanekadhā ||329||

 

kliṣṭaṁ sānuśayaṁ śuddhaṁ sukhaduḥkhādiyogi ca |

hīnaṁ madhyaṁ praṇītaṁ vā samyakpraṇihitādi ca ||330||

 

yeṣāṁ yatra yathā yāvaccittaṁ bhavati dehinām |

teṣāṁ tatra tathā tāvad bahūnāmapi vetti tat ||331||

 

divyanirmitasūkṣmāṇi tadviparyayabhāñji ca |

sarvatra sarvarūpāṇi divyacakṣuḥ sa paśyati ||332||

 

divyāryadhananirmāṇadivyāñchabdān samānuṣān |

dūrasthān viparītāṁśca divyaśrotraḥ śṛṇotyasau ||333||

 

pūrve nivāsaṁ sarvatra sattvānāṁ svātmano'pi vā |

smarati smārayatyanyān nāmagotrādibhedataḥ ||334||

 

nānāgatiṣvaniṣṭeṣṭacitrakarmaphalasthitān |

cyavamānāṁścyutān jātān vetti sarvatra dehinaḥ ||335||

 

lokadhātuṣvameyeṣu vineyān vinayatyayam |

tuṣitacyutyavakrāntisaṁbodhādipradarśanaiḥ ||336||

 

ākāṅkṣamāṇo'paryantalokadhāturajaḥsamān |

buddhakṣetreṣu tāvatsu svakṣetrādacalo'pi san ||337||

 

nirmāya svecchayā kāyānekaikasmiṁśca tāvataḥ |

pāṇīn mūrdhnaśca tajjihvāḥ pratyekaṁ cāpi tāvatīḥ ||338||

 

gandhapuṣpapuṭaiścitrairjāhnavīsikatopamaiḥ |

merumātraiḥ sphuradgandhasphītottamasugandhibhiḥ ||339||

 

saṁbuddhebhyo vibuddhebhyo jagaddhitavidhau pare |

pūjāṁ vidhatte bhaktyārdraḥ stutibhiḥ staiti cāsakṛt ||340||

 

ratnacchatravitānādyairmuktājālapariṣkṛtaiḥ |

apramāṇaiḥ sphuradratnakiraṇāṅkuradanturaiḥ ||341||

 

ramyaharmyojjvalastambhairmuktāhāravilambibhiḥ |

vicitrodāraratnaughaghaṭitaiścitrakarmabhiḥ ||342||

 

kūṭāgārairjvaladratnaprabhādīpaśatojjvalaiḥ |

abhraṁlihaiśca kurvadbhiḥ svaprabhāśavalā diśaḥ ||343||

 

sa tebhyo'nekaparyāyāṁ deśanāṁ cāsakṛt kṛtī |

śṛṇoti vakti cānyebhyo'nyūnādhikapadākṣarām ||344||

 

ameyakalpāsaṁkhyeyapuṇyajñānacayocchritaḥ |

gatvā pāramitāpāramityevaṁ puruṣottamaḥ ||345||

 

bhūtvā saṁbuddhasavitā bhavyabuddhyambujākaram |

bodhayatyuktikiraṇairamalairmalahāribhiḥ ||346||

 

tuṣārahāraśītāṁśucandanādhikaśītalaiḥ |

manaḥkleśāgnisaṁtāpaṁ dehināṁ hanti vāgjalaiḥ ||347||

 

janmāvartād duḥkhavīcermṛtyugrāhād bhavodadheḥ |

tārayatyāśu janatāṁ yānatrayamahāplavaiḥ ||348||

 

svasubhāṣitaratnaughairatyantaṁ tṛḍvighātibhiḥ |

nihanti guṇadāridryaṁ jagato'nādikālikam ||349||

 

dravantaṁ bhavakāntāramavidyādharmadeśikam |

janaṁ nayanti nirvāṇaṁ prajñonmīlitacakṣuṣam ||350||

 

saṁkleśāśīviṣairdaṣṭaṁ svahitādhāramūrcchitam |

cikitsati yathābhūtaṁ jñānavidyāgadairjagat ||351||

 

ciramajñānaśayitānanāthān prāṇino bhave |

prabodhayati kāruṇyād deśanāpaṭahasvanaiḥ ||352||

 

tṛṣṇānigaḍabaddhānāṁ ciraṁ saṁsāracārake |

karoti bandhanirmokṣaṁ caturmāraparājayāt ||353||

 

hutāśavadatṛptānāṁ viṣayairdivyamānuṣaiḥ |

karoti dehināṁ tṛptiṁ prajñāmṛtarasaiḥ śubhaiḥ ||354||

 

durdāntatīrthyamātaṅgajñānamānamadāpaham |

parṣatsu śūnyatāsiṁhamahānādaṁ nadatyapi ||355||

 

mahendracāpasaṁkāśavyomābhāpariveṣiṇā |

deśasthottaptasaṁpūrṇalakṣaṇavyañjanaśriyā ||356||

 

lakṣmyalaṁkārabhūtena manonayanahāriṇā |

rūpeṇāpratirūpeṇa sarvaśobhābhibhāvinā ||357||

 

saprātihāryayā caiva saṣaṣṭyākārayā girā |

surāsuranarādīnāmāvarjayati mānasam ||358||

 

sa cintāmaṇikalpena vapuṣā vacasāpi ca |

vineyārthavaśād datte viśveṣo viśvarūpatām ||359||

 

ityevamādyasaṁkhyeyāmeyādbhutaguṇākaram |

māhātmyaṁ labhate vidvānetāṁ pratipadaṁ śritaḥ ||360||

 

tattvajñānaiṣaṇā nāma tṛtīyaḥ paricchedaḥavyomābhāpariveṣiṇā |

deśasthottaptasaṁpūrṇalakṣaṇavyañjanaśriyā ||356||

 

lakṣmyalaṁkārabhūtena manonayanahāriṇā |

rūpeṇāpratirūpeṇa sarvaśobhābhibhāvinā ||357||

 

saprātihāryayā caiva saṣaṣṭyākārayā girā |

surāsuranarādīnāmāvarjayati mānasam ||358||

 

sa cintāmaṇikalpena vapuṣā vacasāpi ca |

vineyārthavaśād datte viśveṣo viśvarūpatām ||359||

 

ityevamādyasaṁkhyeyāmeyādbhutaguṇākaram |

māhātmyaṁ labhate vidvānetāṁ pratipadaṁ śritaḥ ||360||

 

tattvajñānaiṣaṇā nāma 

caturthaḥ paricchedaḥ

 

caturthaḥ paricchedaḥ

śrāvakatattvaviniścayāvatāraḥ

 

durvigāhāmimāṁ nītiṁ boddhuṁ durbalaśaktayaḥ |

asthānatrāsasaṁrabdhāḥ prāhurhīnādhimuktayaḥ ||1||

 

nirvikalpadhiyaḥ śāstuḥ śarīraṁ nāśrayaḥ kila |

śarīratvāccharīraṁ hi yathā gopasya neṣyate ||2||

 

samyagdṛṣṭyādimārgeṇa pratītena pratīyate|

saṁbuddhānāṁ mahābodhirbodhitvācchiṣyabodhivat ||3||

 

indriyātiśayācchāstuḥ sarvajñajñānasaṁbhavaḥ |

mārgābhede yathābhīṣṭāḥ kasyacit pratisaṁvidaḥ ||4||

 

etenaiva ca mārgeṇa jñeyāvaraṇasaṁkṣayaḥ |

caitasatve sati vṛteḥ kleśāvṛtivadiṣyate ||5||

 

mahāyāne'pyayaṁ mārgaḥ sarvavittvāptaye muneḥ |

yānāntaratvāt pratyekabuddhayāne yatheṣyate ||6||

 

na buddhoktirmahāyānaṁ sūtrāntādāvasaṁgrahāt |

mārgāntaropadeśād vā yathā vedāntadarśanam ||7||

 

phalahetvapavādād vā yathā nāstikadarśanam |

aṣṭādaśanikāyāntarbhāvābhāvānna niścitam ||8||

 

rūpādyālambanā buddhiḥ svasaṁvedyāpi vidyate |

yataḥ pratyakṣabādhāpi jāyate'jātivādinaḥ ||9||

 

tattvato hi na bhāvānāṁ janmetyevaṁ viśeṣaṇāt |

na pratyakṣapratītibhyāṁ bādhā saṁbhavatīti cet ||10||

 

agamyā paramārthena gamyāstrītvād yathetarā |

 ityevamapi vastuḥ syānnirdoṣaṁ doṣavad vacaḥ ||11||

 

satyadṛṣṭirna cet tattvaṁ tattvābhāvaḥ prasajyate |

yonākadevadeśyaṁ vā tattvaṁ tacca na hīṣyate ||12||

 

bāhyāyatanasadbhāvastannirbhāsodayād dhiyaḥ |

pratīyate pratītaṁ vaścittāstitvaṁ yathāpriyam ||13||

 

atha ceto'stitā neṣṭā cittamātraṁ na vo jagat |

jagatpakṣīkriyāyāṁ ca hetūdāharaṇe na vaḥ ||14||

 

tatra prāguktanītyā tu svanītivipadaṁ paraḥ |

yadamṛṣyannupādikṣat tanna yuktamitīṣyate ||15||

 

nirvikalpā matiḥ śāsturnairātmyālambanā matā |

yathā pudgalanairātmyaviṣayā buddhirityataḥ ||16||

 

sādhanaṁ bādhyate tasya viruddhāvyabhicāriṇā |

prāyogikādibuddhīnāmutpādo yanniṣidhyate ||17||

 

jñeyasya sarvathāsiddheryastatrānudayo dhiyaḥ |

so'yaṁ bodhyo'bhisaṁbodhau jñeyatattvāviparyayāt ||18||

 

sā svabhāvavikalpādirahitābhimatā matiḥ |

tadāśrayaniṣedhaścet sādhyameva prasādhyate ||19||

 

kalpanāṁ ca samāropya tacchāntatvādideśanā |

samyagdṛṣṭyādimārgaṁ ca bhavatyabhyasato yadā ||20||

 

adarśanamasaṁkalpo vāgavyākṛtirakriyā |

anājīvo'samārambho'saṁpramoṣo'sthitistathā ||21||

 

tadānenaiva mārgeṇa buddhabodhirmatā hi naḥ |

siddhasādhanadoṣo'to bhāvanā vā parīkṣyatām ||22||

 

yadāgamenāvidhuramanumānānusāriṇām |

tat tattvaṁ bhāvanā cāsya tathaivābhimatā satām ||23||

 

sa buddho yena tad buddhamanyathā mātṛmodakam |

na buddhoktirmahāyānamityatrāpyeṣa nirṇayaḥ ||24||

 

buddhabodhyāptaye cāyaṁ nālaṁ mārgaḥ puroditaḥ |

duḥkhādyākārato bodhāt pratyekajinamārgavat ||25||

 

anumānena bādhaivaṁ parapakṣasya jāyate |

dṛṣṭāntāsaṁbhavo vāpi tadvadvṛtternirākṛtiḥ ||26||

 

nānutpādakṣayajñāne yathārthe paramārthataḥ |

bhrāntivat savikalpatvāt tadbodhaḥ kasya tattvataḥ ||27||

 

heturyānāntaratvākhya etenaiva gatottaraḥ |

kathaṁ cāvṛtisadbhāvādarhannarhati nirvṛtim ||28||

 

kliṣṭāvidyāprahāṇāccet tanmuktirbuddhavanmatā |

tadasat tadasadbhāvānmukhyanirmāṇabuddhayoḥ ||29||

 

na tattvato mahāyāne mārgaḥ saṁbuddhabodhaye |

savikalpanimittatvāt sākṣāllaukikamārgavat ||30||

 

atha syād yadyabhūto'yaṁ mārgaḥ kleśakṣayo'pyasan |

abhūtatvād yathā sthāṇau narajñānānna tatkṣayaḥ ||31||

 

rajjvāṁ sarpa iti bhrānteryathā trastasya kasyacit |

latākularajjujñānaṁ pratipakṣo'pi jāyate ||32||

 

hetuḥ savyabhicāro'to vādatyāgaśca vādinaḥ |

saṁkleśapratipakṣatvametena vihitottaram ||33||

 

mahāyānaṁ ca no bauddhaṁ nairātmyādiprakāśanāt |

ratnatritayamāhātmyaprathanācchiṣyayānavat ||34||

 

pratitarkeṇa bādhāto hetośca syādasiddhatā |

mahāyānoktasatyādisaṁgrahād vinayādiṣu ||35||

 

sarvajñatāptaye mārgaḥ samyagdṛṣṭipuraḥsaraḥ |

yasmādukto mahāyāne tasmāddhetorasiddhatā ||36||

 

duḥkhotpattinirodhokternājātaṁ duḥkhamiṣyate |

jātaṁ duḥkhasvabhāvena śūnyaṁ tat kiṁ na gṛhyate ||37||

 

saṁskṛtatvād yathā māyā skandhā vānāsravā yathā |

duḥkhasatyamatiḥ kiṁ te samyagdarśamatirmatā ||38||

 

duḥkhā ca vedanā duḥkhaṁ jātyāderduḥkhatā katham |

vināśastasya duḥkhaṁ ca duḥkhatvaṁ hetumārgayoḥ ||39||

 

hetutvataścet syād duḥkhaṁ duḥkhaṁ samudayo bhavet |

bhāktatvāccāpi duḥkhasya tajjñānaṁ duḥkhadhīḥ katham ||40||

 

na duḥkhaviṣayaṁ jñānaṁ tattvataḥ satyamiṣyate |

duḥkhatastatparijñānād yathā vedhādiduḥkhadhīḥ ||41||

 

heturna duḥkhahetutvād yuktaḥ samudayātmakaḥ |

yathā khaḍgābhighātādi caittatvād vāpi mārgavat ||42||

 

na duḥkhahetuviṣayā duḥkhādyākārabodhataḥ |

matistathyā matā yadvat tadanyā duḥkhahetudhīḥ ||43||

 

ajāte na nirodho'sti prāguktapratiṣedhataḥ |

jāterniṣedhānnājāteḥ khapuṣpasyeva yujyate ||44||

 

niruddhaśca nirodhaḥ syāt so'jāto janmanā yadā |

neṣyate kiṁ tadā vidvān tvamanyaṁ satyato vada ||45||

 

naivājātanirodho'pi nirodhaḥ paramārthataḥ |

anutpannanirodhatvādaprasaṁkhyānirodhavat ||46||

 

nirodhāsaṁbhavādeva kiṁ mārgo mārgate tava |

ajātaśca kathaṁ mārgastasya kiṁ prāpayiṣyati ||47||

 

nāpavargāptaye mārgaḥ saṁskṛtatvāt tadanyavat|

nirodhālambanatvād vā yathetaranirodhadhīḥ ||48||

 

sāmānyālambanatvād vā saṁskṛtatvādathāpi vā |

duḥkhādidarśanaṁ mithyā mithyājñānavadiṣyatām ||49||

 

etena samyaksaṁkalpavyāyāmādimṛṣātvataḥ |

mārgasatyaṁ na satyaṁ te yujyate paramārthataḥ ||50||

 

bhāvanātastathāyuktā yuktā duḥkhādyadarśanāt |

dṛśyasyādṛśyarūpeṇa sarvadā hi tathāsthiteḥ ||51||

 

athāpi drugdhabuddheḥ syāt kasyacinnanu bālavat |

na satyādarśanādiṣṭo mokṣo'pi bhavatāmiti||52||

 

duḥkhatadduḥkhyanutpāde kasya ko mokṣamicchati |

muktirmāyākṛtatvāt sā bhrāntyāvedhānnigadyate ||53||

 

sarvathādarśanānmuktirduḥkhādīnāṁ yato matā |

dṛṣṭāntāsaṁbhavastasmāt tathā hetorasiddhatā ||54||

 

ayameva yato mārgaḥ samyagdṛṣṭipuraḥsaraḥ |

mahāyāne'pi nirdiṣṭastasmāddhetorasiddhatā ||55||

 

vedānte ca hi yat sūktaṁ tat sarvaṁ buddhabhāṣitam ||

dṛṣṭāntanyūnatā tasmāt sandigdhaṁ vā parīkṣyatām ||56||

 

sadasatkalpanāpoḍhaprajñācāravihāriṇām |

dṛṣṭiḥ kasya kutaśceṣṭā phalahetvapavādikā ||57||

 

hetoḥ phalena saṁbandho yathā loke pratīyate |

tathā niṣidhyate nāsāvato hetorasiddhatā ||58||

 

sāṁvṛtaṁ bāladhīgrāhyaṁ vastu pratyakṣagocaram |

prāgvadatra samādhānāt tadbādhāpi na bādhikā ||59||

 

vidvannītivicāre hi na pratītiḥ prabādhate |

yathā nirātmakā dharmāḥ kṣaṇikāśceti jalpataḥ ||60||

 

na rūpatattvaṁ bālānāṁ viṣayatvamupārcchati |

adhyātmavidyāsaṁskārāt tadyathātmādiśūnyatā ||61||

 

na rūpatattve bālānāṁ dhīryuktā pāramārthikī |

avidyāpaṭalāndhatvād yathā nirvāṇagocarā ||62||

 

tattvato hi na bhāvānāṁ janmetyevaṁ viśeṣaṇāt |

na pratyakṣapratītibhyāṁ bādhā kutrāpi bādhikā ||63||

 

śānteṣvākāśakalpeṣu dharmeṣu paramārthataḥ |

strītvādyasiddherdṛṣṭānte bādhā kasya kuto matā ||64||

 

gamyā tadgamanaṁ gantā yathaidad vidyate trayam |

agamyāgamanaṁ sādhyaṁ tathā ced doṣaditsayā ||65||

 

satyaṁ pratītibādhaivamasiddhaṁ tu viśeṣaṇam |

nāto'smadvidhibādhārtha samarthaṁ pratirūpakam ||66||

 

niṣprapañcaṁ svasaṁvedyaṁ vikalpamalavarjitam |

nānātvaikatvarahitaṁ śāntaṁ tattvaṁ vidhurbudhāḥ ||67||

 

yonākadevadeśyatvaṁ nātastattvasya yujyate |

brahmādidevaprabhavaṁ devamāhuryataśca te ||68||

 

rūpādyāyatanāstitvaṁ buddhiviṣaya iṣyate |

sāmānyena tadastitvaṁ sādhyaṁ tadiṣṭameva naḥ ||69||

 

bhautikādisvabhāvā hi rūpādyāyatanāstitā |

sādhyate cenna dṛṣṭāntaḥ pratitarkaśca bādhakaḥ ||70||

 

rūpādyāyatanaṁ neṣṭaṁ bhūtabhautikalakṣaṇam |

svātmanirbhāsadhījanmakāraṇatvād yathā manaḥ ||71||

 

cittacaittasvabhāvaṁ hi pradiddhaṁ caittacetasām |

hetūdāharaṇe nāto naṣṭaḥ pakṣo'pi yoginām ||72||

 

vijñaptimātramityatra bāhyārthasya nirākriyā |

vākyārtha iti tattyāgāt pakṣahāniḥ kutaḥ satī ||73||

 

vāgnirvacanataḥ kaścit kriyate na praśāntadhīḥ |

vidvāṁsastatra bhotsyante vacasaḥ sāraphalgutām ||74||

 

śrāvakatattvaviniścayāvatāro nāma caturthaḥ paricchedaḥatitarkaśca bādhakaḥ ||70||

 

rūpādyāyatanaṁ neṣṭaṁ bhūtabhautikalakṣaṇam |

svātmanirbhāsadhījanmakāraṇatvād yathā manaḥ ||71||

 

cittacaittasvabhāvaṁ hi pradiddhaṁ caittacetasām |

hetūdāharaṇe nāto naṣṭaḥ pakṣo'pi yoginām ||72||

 

vijñaptimātramityatra bāhyārthasya nirākriyā |

vākyārtha iti tattyāgāt pakṣahāniḥ kutaḥ satī ||73||

pañcamaḥ paricchedaḥ

 

pañcamaḥ paricchedaḥ

yogācāratattvaviniścayāvatāraḥ

 

anye pracakṣate dhīrāḥ svanītāvabhimāninaḥ |

tattvāmṛtāvatāro hi yogācāraiḥ sudeśitaḥ ||1||

 

dvayābhāvasya sadbhāvādabhāvād vā dvayasya ca |

sadādibuddhiviṣayaḥ paramārtho mataḥ kila ||2||

 

abhāvabhāvo nairātmyaṁ tathatā ca tathāsthitiḥ |

nirvikalpamatigrāhyaṁ tasyaivādhigamaḥpunaḥ ||3||

 

upalabdhiṁ samāśritya nopalabdhiḥ prajāyate |

nopalabdhiṁ samāśritya nopalabdhiḥ prajāyate ||4||

 

kalpitānupalabdheśca paratantrasya cāgrahāt |

svabhāvaṁ pariniṣpannamīkṣante tattvadarśinaḥ ||5||

 

prajñapteḥ sanimittatvādanyathā dvayanāśataḥ |

saṁkleśasyopalabdheśca paratantrāstitā matā ||6||

 

prajñāpāramitānītiriyaṁ sarvajñatāptaye |

na tūtpādanirodhādipratiṣedhaparāyaṇā ||7||

 

atrocyate pramāṇaṁ naḥ sarvaṁ tathāgataṁ vacaḥ |

āptopadeśaprāmāṇyād bhadro hi pratipadyate ||8||

 

nāgamāntarasaṁdigdhaviparyastamatiḥ paraḥ |

tasmāt tatpratipattyarthaṁ tanmṛgyo yuktimannayaḥ ||9||

 

dvayābhāvasya bhāvo hi virodhitvānna yujyate |

khapuṣpābhāvasattā vā na vā tadbhāvakalpanā ||10||

 

tattvataḥ kalpitābhāvāt tadabhedo mato yadi |

lakṣyalakṣavyavasthāyāṁ tattulyatvādanuttaram ||11||

 

svarūpātyāgitā yāsya sā cet tadbhāva iṣyate |

tacca bhāvo'ta evāsau svarūpaṁ na jahāti cet ||12||

 

abhāvālambanaṁ jñānamevaṁ syāt tattvadarśinām |

na cāsau dharmanairātmyamasadbuddhernimittataḥ ||13||

 

abhāvālambanā buddhiravikalpā yadīṣyate |

nanvevamavikalpāpi rūpabuddhiḥ satī bhavet ||14||

 

grāhyābhāsatayā caiṣā yadi bhūtā na rūpadhīḥ |

hetuḥ syād vyabhicāryaivaṁ pratijñā cāvahīyate ||15||

 

savikalpā ca bodhiḥ syācchāstuḥ sālambanāpi vā |

nirvikalpāpi dhīrna syāt svabhāvālambikā satī ||16||

 

cittamātropalambhena rūpādyagrahaṇaṁ na ca |

abhyupetapratītibhyāṁ pratijñā bādhyate yataḥ ||17||

 

nāpi rūpādivijñānaṁ vinārtheneti yujyate |

tathābhāsodayād yadvat svapne rūpādibuddhayaḥ ||18||

 

yasmāt svapnādivijñānaṁ dharmālambanamiṣyate |

dṛṣṭāntanyūnatā hyevaṁ vastuno'pyapavāditā ||19||

 

viṣayābhāsatā cet syāccittasyālambanaṁ matā |

viṣayābhāsatāṁ projjhya cittātmānyo'sti kīdṛśaḥ ||20||

 

neṣṭā sphaṭikavat tasya dvayābhātānyanibhodayāt |

upādānāt tatra jāto yato na sphaṭikakṣaṇaḥ ||21||

 

tadapāye'nyathotpatterbhrāntatā tanmatermatā |

śaktyabhedānna dvayābhatā viṣayābhāvatātmavat ||22||

 

svaparābhāsatā neṣṭā cetasaḥ pratibimbavat |

sahakārānukāritvāt tasmād dvyābhāsatāsatī ||23||

 

pramāṇaphalatābhāvādiṣṭā dvyābhāsateti cet |

anyathāpi hi tatsiddhestatklṛptirapi neṣyate ||24||

 

bibhratā jāyamānena jñānena viṣayābhatām |

pramīyate prameyaṁ yat pramāṇaṁ tena tanmatam ||25||

 

tannirvṛttau ca dṛṣṭatvāt tannirvṛttiḥ phalaṁ matam |

anirdeśyasvarūpasya tathaivādhigamo yataḥ ||26||

 

cittasvabhāvo bāhyo'rtho yadi sādhyo vivakṣitaḥ |

vijñānaviṣayatvena tadyathā samanantaraḥ ||27||

 

pratyekaṁ caitasairhetoḥ syādevaṁ vyabhicāritā |

sūtreṣu cittamātroktiḥ kartṛbhoktṛniṣedhataḥ ||28||

 

vikalpitārthaśūnyaṁ ca vijñānaṁ yadi sādhyate |

akalpitārthasadbhāvānna syādarthanirākriyā ||29||

 

svapnabuddhisvabhāvenākalpitābhāvasaṁśayaḥ |

na nirālambanāpīṣṭā dṛṣṭāntasyāprasiddhitaḥ ||30||

 

atha syād viṣayo hyekaḥ samūho vā bhaved dhiyaḥ |

yuktyā parīkṣyamāṇastu sa dvidhāpi na yujyate ||31||

 

tatrānurūpamekaṁ tu rūpabuddherna gocaraḥ |

atadābhatayā yadvadakṣarūpaṁ na gocaraḥ ||32||

 

anekamapi cittasya naiva tadgocaraṁ matam |

rūpaṁ hi paramāṇūnāmadravyatvād dvicandravat ||33||

 

tatrāsaṁcitarūupasya cittagocaratā yadi |

 prasādhyate pareṇāpi siddhireva prasādhyate ||34||

 

atha saṁcitarūpasya hetorevamasiddhatā |

rūpāntarairupakṛtaistannirbhāsodayād dhiyaḥ ||35||

 

tasyālambanatā ceṣṭā tadābhamatihetutaḥ |

rāgavad bādhyate tasmāt pratijñā te'numānataḥ ||36||

 

yadyanālambanā sādhyā svabījādudayād dhiyaḥ |

manodhīvadakalpatvāt syāt te sālambanā nanu ||37||

 

anālambānumānād vā na dhītvādinirākriyā |

samūhasyāpratijñānāt tanniṣedho na bādhakaḥ ||38||

 

asatyapi ca bāhye'rthe dvayamanyonyahetukam |

śaktirviṣayarūpaṁ ca tannivṛttiḥ kuto matā ||39||

 

āryatvādavikalpatvādaheyā nirvikalpadhīḥ |

tadutpādāt kuto mokṣastadbījānupaghātataḥ ||40||

 

dvayapravṛttau saṁjñāyā viśvābhāsaṁ prajāyate |

viśvaṁ tadābhatā yāsya tadutpādaḥ svabījataḥ ||41||

 

layaḥ śaktyarpaṇāt tasya svātmanyevānyato'pi vā |

nanu vijñānaparyāyādātmaivāyaṁ nirūpitaḥ ||42||

 

dvaitaṁ māyopamaṁ matvā kṣuṇṇaṁ cāśāntyanātma tad |

advaitaṁ cākṣayaṁ bhūtamamṛtaṁ paramaṁ padam ||43||

 

sāmānyābhāvatastatra kalpanāvinivṛttitaḥ |

nirvikalpadhiyālambya muktyabhedo'pi vidyate ||44||

 

cittamātraprasiddhyarthaṁ na cittād vyatirekiṇaḥ |

caittā vābhyupagantavyā na vā vijñaptimātratā ||45||

 

vedanādisamūhe vā cittaprajñaptiriṣyatām |

tathā parāṇuvādaḥ syād svanītityāgitāpi ca ||46||

 

saṁkleśavyavadānācced dravyasaccittamiṣyate |

vedanāditathotpādāt tatprasiddhe na bādhakam ||47||

 

yathā parṇādisaṁtānaḥ śālūkabahuśaktitaḥ |

tathādravyasataścittāccitrāḥ saṁtativṛttayaḥ ||48||

 

pratipakṣādanutpattirutpattiḥ kāraṇe sati |

adravyatvānna cātreṣṭā citrotpādādikalpanā ||49||

 

na tadālambya nirmokṣo nāpi noparatirdhiyaḥ |

saṁvṛtyā tattvato vāpi nātmavittulyatāstyataḥ ||50||

 

svabhāvato'pyajātatvādadravyatvād vināśataḥ |

rūpādiśūnyaṁ māyāvadityabhyāsādasaṅgitā ||51||

 

sadbhāve'pi ca rūpāderyathābhūtāvabodhataḥ |

vyāvartate hyasadgrāhastadabhāve na kiṁ tadā ||52||

 

naiva dravyavikalpaśca cittacaitasagocaraḥ |

pratiṣiddhe'pi rūpādau na pravartitumarhati ||53||

 

tānnirāsāya cediṣṭo vidhyantaraparigrahaḥ |

prakṣālanāddhi paṅkasya dūrādasparśanaṁ varam ||54||

 

neṣṭo bhujagavaccāsan saṁkalpaḥ kalpitatvataḥ |

rajjvātmanā hyanekāntāt pratītirapi bādhikā ||55||

 

tadaṁśadṛṣṭerna bhrāntiranekāṁśā hi sā yataḥ |

sarvathārthaniṣedhāt te syācca vastvapavāditā ||56||

 

tadasattve'pi saṁkleśo na nāmno'rthapravṛttitaḥ |

abhilāpāparokṣāṇāṁ tiraścāṁ kleśadarśanāt ||57||

 

rūpābhilāpasāpekṣarūpadhījanmato na ca |

rūpaṁ rūpasvabhāvena śūnyaṁ kalpayituṁ kṣamam ||58||

 

arūpātmavyavacchinnavastvābhamatigocaraḥ |

rūpasyātmā tadastitvādayuktā rūpaśūnyatā ||59||

 

sāmānyamabhilāpyaṁ hi sāmānyaṁ na ca kiṁcana |

nābhilāpyātmaśūnyatvamevamapyupapadyate ||60||

 

vācyaṁ sāmānyavadvastu tadābhamatihetutaḥ |

tasya tenātmanā sattvānna yuktānabhilāpyatā ||61||

 

vijātīyena śūnyatvaṁ tulyadhīvṛttihetutaḥ |

sāmānyāt tulyajātīye sāmānyamiti niścitam ||62||

 

nāśrayasyāgrahe grāhyaṁ saṁkhyāvat tadgrahe grahāt |

tadvat kalpyamato vastu vācyaṁ neṣṭaṁ pṛthag bhavet ||63||

 

abhedasattvādravyābhyāmekato'nekavṛttyapi |

tadvināśe'vināśācca nānyasmin tanmatirna ca ||64||

 

anīlānutpalābhinnarūpeṇāvyavadhānaṁtaḥ |

sāmānādhikaraṇyaṁ hi dvayorekārthavṛttitaḥ ||65||

 

nānyāpoho'nyasāmānyamanyadharmād viśeṣavat |

nābhāvasyāviśeṣatvād dhībhedaḥ kambalādiṣu ||66||

 

vastvagrahe grahāccāsya neṣṭā kalpyatvavācyate |

taddvāreṇānyavācyatve tadvācyatvādi hīyate ||67||

 

tadanyabhinnarūpasya vastuno'nabhilāpyatā |

na yuktaiva manoyuktā yogācāranayāditi ||68||

 

abhilāpātmaśūnyatvād bhāvānāṁ niḥsvabhāvatā |

tenaiva cāpyanutpādādanutpannāniruddhatā ||69||

 

yato'bhilāpavad vastu na tathā kathyate yathā |

avastukatvaṁ dharmāṇāṁmityādi bahu coditam ||70||

 

paratantrāstitoktau ca saṁvṛtyā siddhasādhanam |

tattvataścenna dṛṣṭānto hetoścāpi viruddhatā ||71||

 

utpattiniḥsvabhāvatvaṁ sadbhūtājātito yadi |

nānutpādanirodhādipratiṣedhasamarthanam ||72||

 

pratyayairjāyate yo hi tamajātaṁ jagau muniḥ |

svabhāvatastadutpādaniṣedhāt paramārthataḥ ||73||

 

abhūtatvācca dharmāṇāṁ tatsvasāmānyagocaraḥ |

saṁvṛtyā na virudhyante citradhīśabdavṛttayaḥ ||74||

 

yena yena hi nāmnā vai yo yo dharmo'bhilapyate |

na sa saṁvidyate tatra dharmāṇāṁ sā ca dharmatā ||75||

 

atha pratyayasaṁbhūtasvabhāve neṣṭasādhanam |

utpattiḥ pāratantryāccenmāyāvannanvabhūtatā ||76||

 

paratantrāgrahaścāpi svabhāvājātito mataḥ |

jātasya paramārthena mithyākhyānaṁ na yujyate ||77||

 

yathā khyānti tathā santi tadābhāsātmanā yataḥ |

yathā khyānti tathā sattvād dharmā māyopamāḥ katham ||78||

 

sadbhūtenātmanājāteranutpannāniruddhatā |

avastutvāsvabhāvatve tathāpyadravyasattvataḥ ||79||

 

vijñaptimātratulyatvāt prajñapternāsti duṣṭatā |

heyaprahātryasadbhāvāt kasyeṣṭaṁ nirvidādi sat ||80||

 

vikalpoparamānmuktiradravyatve'pi sā yataḥ |

dravyasattve'pyajātatvānnāto'nyā kalpaneṣyate ||81||

 

prajñapterapyasadbhāvo vastvabhāve bhavet sati |

taddṛṣṭirnāstiko'kathyaḥ sa hyasaṁvāsya eva ca ||82||

 

svayamāpāyikatve'sau pareṣāṁ ca vipādakaḥ |

iti dveṣāmiṣodgāro'bhimānājīrṇasūcakaḥ ||83||

 

asadbhūtasvabhāvatvād bālasaṁmohahetutaḥ |

abhūtvābhavanād vāpi dharmā māyopamā matāḥ ||84||

 

nākāśasamatā yuktā nirvikalpasya vastunaḥ |

nānāsaṁjñāvikalpānāmavakāśaprabhāvanāt ||85||

 

jāte nānabhilapyatvaṁ pratikṣepāt puroditāt |

satyapyanabhilāpitve saṁvṛtau tattvavibhramaḥ ||86||

 

tattve'nyatattvasadbhāvād yadīṣṭaṁ tattvadarśanam |

ghaṭe'pi dvighaṭābhāvāt kiṁ neṣṭaṁ tattvadarśanam ||87||

 

na nīticchidraguptyarthaṁ tatsaṁkleśaviśuddhite |

syātāṁ te kanakādīnāṁ pratyayānuvidhānataḥ ||88||

 

yathākṣuśuddhyaśuddhibhyāṁ khyāti khaṁ samalāmalam |

viśuddhaṁ ca sadākāśaṁ dharmāṇāṁ dharmatā tathā ||89||

 

tatkliṣṭatvādidhībhrāntiḥ kartṛdharmo na karmaṇaḥ |

na tadālambanā śuddhistattvaṁ nālambyamiṣyate ||90||

 

dravyasattve ca tattvasya pūrvavad doṣasaṁplavaḥ |

lokottarāvikalpā ca tadbuddhirna matā vyayāt ||91||

 

tāvat satimirā buddhiryāvajjñeyānukāriṇī |

yāvadutpadyate jñānaṁ tāvajjñeyānukāritā ||92||

 

svātmanīvāsidhārāyāḥ jñānāvṛtterasaṁbhavāt |

svasaṁvṛttiniṣedhācca na syāt sarvajñatā sakṛt ||93||

 

prāgvajjātipratikṣepādajātādravyasattvataḥ |

nirvikalpāryadhīgrāhyo'nabhilapyaśca sarvathā ||94||

 

bhāvābhāvasya bhāvo'pi svabhāvaḥ pāramārthikaḥ |

samāropāpavādāntamuktiste vidyate katham ||95||

 

na bhāvastattvato'jāternābhāvastadabhāvataḥ

bhāvābhāvadvayāpetamiṣṭaṁ tattvamato'dvayam ||96||

 

nirālambo na śāstā syāt tathatālambanatvataḥ |

na cāpi samatā bodhistattvasvābhāsabhedataḥ ||97||

 

tathatālambanā yā dhīḥ kuto'nāhitaśaktikā |

khapuṣpābhā na dhīryuktā yathānāhitaśaktitā ||98||

 

naikatvānyatvamuktaṁ vastattvaṁ svanayaguptitaḥ |

adravyānupalabhyatvād yuktaṁ nastak yathoditam ||99||

 

ajāternirviśeṣatvāt khatulyaṁ cāpyalipyataḥ |

atyantānabhilāpyaṁ ca sarvathāpyagrahād dhiyā ||100||

 

vigatotpādatimirā matirlokottarā matā |

lokāduttāraṇārthena lokātikramato'pi vā ||101||

 

nirvikalpā nirālambā nirnimittā ca sā tayā |

abodhasamatābodhāt svānyadharmatayā sakṛt ||102||

 

anutpādo hi dharmāṇāṁ dharmanairātmyamucyate |

na kalpanākalaṅkāṅkasaṁbhavastatra pūrvavat ||103||

 

tattvasyātarkagamyatvāt tadbodho nānumānataḥ |

nātastarkeṇa dharmāṇāṁ gamyate dharmateti cet ||104||

 

ihānumānānnirdoṣādāgamānuvidhāyinaḥ |

kalpitāśeṣavividhavikalpaughanirākṛteḥ ||105||

 

sakalajñeyayāthātmyamākāśasamacetasaḥ |

jñānena nirvikalpena buddhāḥ paśyantyadarśanāt ||106||

 

ato'numānaviṣayaṁ na tattvaṁ pratipadyate |

tattvajñānavipakṣo yastasya tena nirākriyā ||107||

 

āgamāntarabhedena bhedāyātāsu buddhiṣu |

abhede'pyāgamasyānyaḥ kaḥ parīkṣākṣamo bidhiḥ ||108||

 

pratijñāmātrakā neṣṭā pratipakṣanirākriyā |

aniṣiddhe vipakṣe ca nirvikalpā matiḥ kutaḥ ||109||

 

satyadvayamataścoktaṁ muninā tattvadarśinā |

vyavahāraṁ samāśritya tattvārthādhigamo yataḥ ||110||

 

sālambanatvād vitathā tathatālambanādapi |

svapnādidhīvat tadgrāhyaṁ nātastattvaṁ ca yujyate ||111||

 

agrāhyo'nabhilāpyaśca dhīpracāravivarjitaḥ |

dharma ukto munīndreṇa sa caivaṁ sati bādhyate ||112||

 

ato yuktāgamopetaṁ tattvaṁ yat prāgudāhṛtam |

parīkṣyamāṇaṁ yuktyaivaṁ tadevāvyāhataṁ sthitam ||113||

 

kha cig phun po'i ljon sin chags /

kha cig rnam ses rgya la thogs //

yan dag rntha' yi gyan sar yan /

ma lhun rgyal ba'i thugs sras rol //14//

 

yogācāratattvaviniścayo nāma pañcamaḥ paricchedaḥd vitathā tathatālambanādapi |

svapnādidhīvat tadgrāhyaṁ nātastattvaṁ ca yujyate ||111||

 

agrāhyo'nabhilāpyaśca dhīpracāravivarjitaḥ |

dharma ukto munīndreṇa sa caivaṁ sati bādhyate ||112||

 

ato yuktāgamopetaṁ tattvaṁ yat prāgudāhṛtam |

parīkṣyamāṇaṁ yuktyaivaṁ tadevāvyāhataṁ sthitam ||113||

 

kha cig phun po'i ljon sin chags /

kha c

ṣaṣṭhaḥ paricchedaḥ

 

ṣaṣṭhaḥ paricchedaḥ

sāṁkhyatattvāvatāraḥ

 

acetanā hi prakṛtistriguṇā prasavātmikā |

viparītaḥ pumānasmādityabhyāsavataḥ sadā ||1||

 

tadbhūtasattve manasi buddhivṛttyanukāriṇaḥ |

pratibimbodayāt puṁsaḥ pariṇāmādathāpi vā ||2||

 

anyo'hamanyā prakṛtirityevaṁ tattvadarśanāt |

nivṛttakāryakaraṇo mukta ityucyate pumān ||3||

 

nāhaṁ mameti saṁbuddheḥ kṛtārthā cetyanugrahāt |

mucyate prakṛtirveti tattvaṁ sāṁkhyāḥ pracakṣate ||4||

 

tatra pradhānapuruṣau yathāyuktau tathoditau |

mīmāṁsye te punaścāpi nātmā caitanyamiṣyate ||5||

 

jñeyāvabodhaścaitanyaṁ jñeyābhāve na cāstitā |

kaścedānīṁ bhavedātmā cetano vāpyacetanaḥ ||6||

 

nādagdhaṁ dahati yuktyā dāhyābhāvāt sa pūrvavat |

nāto dahanadṛṣṭāntāccetanātmā prasidhyati ||7||

 

bodhyākāraṁ dadhāno hi buddhibodha itīṣyate |

dravyāśrayatvād bhāvasya sa cāyaṁ puruṣāśrayaḥ ||8||

 

puruṣe'vikṛtau svārthe sa cāyaṁ vidhuro vidhiḥ |

bodhādanyanna caitanyaṁ kiṁ tadanyat prakalpyate ||9||

 

caitanyaṁ na matiryuktā hetumattvād yathā ghaṭaḥ |

ato na buddhiścaitanyamityevaṁ cenmatirbhavet ||10||

 

caitanyādanyatā buddheḥ sādhyā cenna nedarśanam |

buddhau hi tadabhāvaścedabhyupetena bādhyase ||11||

 

ajātasya ca caitanyamajātatvānna yuktimat |

asti cedasatastasmād buddhireva hi tanmatam ||12||

 

buddhivṛttyaviśiṣṭābhijñabuddhiryata iṣyate |

bhede satyaviśeṣaḥ syāt sa ca nāstīti so'pyasan ||13||

 

atha syādātmadhīryāpi yathārthāsau kvacinmatā |

kvacit tadviparītatvāt sthāṇau sthāṇumatiryathā ||14||

 

yatra kvacid yathārthā cet saṁvṛtyā siddhasādhanam |

yathārthā cittaviṣayā yasmānnātmeti no matā ||15||

 

atha sarvagatatvādilakṣaṇe dhīyathārthatā |

na tattvato na saṁvṛtyā kiṁcidasti nidarśanam ||16||

 

nācetanāyāścaitanyaṁ vikṛtiścetanasya vā |

tattvajñānodayaḥ kasya yasya muktirbhaviṣyati ||17||

 

caitanyānugrahe'pyasyā nāhamityādiniścayaḥ |

acaitanyādayuktaḥ syāt kiṁ punastadasaṁbhave ||18||

 

nivṛttirnāpi yuktāsyā bahusādhāraṇatvataḥ |

yathā mṛtaikajārāyāḥ tathā dāsyā itīṣyate ||19||

 

kathamātmāntaraiḥ puṁso deśabhedādanāvṛteḥ |

udbhūtasattve manasi tattvadṛgniyamo mataḥ ||20||

 

śabdādipratipattau ca dharmādharmādayastathā |

tulyaparyanuyogatvādadṛṣṭo niyamo'pyasan ||21||

 

acetano na vā heturnaiva sarvagataḥ pumān |

pariṇāmād yathā dadhnaḥ puṁsaḥ pariṇatiryadi ||22||

 

pratibimbasya hetutvācciteravikṛterapi |

yathoktadoṣasaṁsargo jāyate mukhabimbavat ||23||

 

akalpakatvāt puṁsaśca nānyo'hamiti yujyate |

upacārādadoṣaścenmuktiḥ syādaupacārikī ||24||

 

asti pradhānaṁ bhedānāmanvayāt pariṇāmataḥ |

kāryakāraṇabhāvācca śaktito vaiśvarūpyataḥ ||25||

 

yad yathoktaṁ tat karparāṇāṁ kalādivat |

tathā ca bhedāstadvattastasmād bhedāḥ sakāraṇāḥ ||26||

 

bhedānāṁ cet sahetutvaṁ sādhyate siddhasādhanam |

samanvayasya cāsiddherhetośca syādasiddhatā ||27||

 

sāmānyapūrvakatvaṁ cediṣṭaṁ sāmānyavattvataḥ |

sāmānyato viśeṣād vā prāgvanna vā nidarśanam ||28||

 

na sukhādisvabhāvatvaṁ vedanāskandhavanmatam |

skandhatvāt sukhaduḥkhādyaiḥ pratyekaṁ vyabhicārataḥ ||29||

 

mohasya vā vedanatvād dṛṣṭāntanyūnatā bhavet |

hetumattvācca tatsiddherneṣṭā duḥkhasukhādivat ||30||

 

vyabhicārasyāpahaterevamapyakṛtātmatā |

anvayādyanumānācca pratijñādoṣabādhanāt ||31||

 

ajātānantavattvāditadviśeṣanirākṛteḥ |

prādhānikaguṇaiśceṣṭā hetavo vyabhicāriṇaḥ ||32||

 

ekakāraṇapūrvatve syācca teṣāṁ viruddhatā |

tathā vibhaktahetutve vidyate na nidarśam ||33||

 

candanaṁ śakalotpattau na dhvastamiti gamyate |

balarūpapramāṇādipratyāsattestadātmavat ||34||

 

ato vibhaktahetutve dṛṣṭāntāsiddhatā na cet |

śaktyātmanā tadastitve pūrvavanna nidarśanam ||35||

 

vyaktātmanā tadastitve kṛtāntatyāgitā bhavet |

kāryakāraṇayoraikyaṁ sādhane'pyuktanītivat ||36||

 

ekajātinayaikatvasādhane siddhasādhanam |

tadanyārthavikalpe ca pūrvavad doṣasaṁplavaḥ ||37||

 

etena pūrvabuddhīnāṁ niṣiddhāpyanumānatā |

sarvadā sukhaduḥkhādyairhetavo vyabhicāriṇaḥ ||38||

 

yatastattve nānanyatvaṁ .....na coktavat |

kālabhedādananyatve rūḍhyāgamavirodhitā ||39||

 

na candanatirobhāve'bhāvaścet sa prasādhyate |

seṣṭakālena cāpyuktervartamānakṣaṇo yathā||40||

 

nanvevamapi notsāhaṁ svanīticchidraguptaye |

noktadoṣo'nubadhnāti ghaṭa utkacamuktivat ||41||

 

tādrūpyāditi hetvarthavikalpe vyabhicāritā |

abhedarūpatāyāṁ ca syād vā hetorasiddhatā ||42||

 

sabhoktṛtvaṁ ca śrotrāderacaitanyād yadīṣyate |

anirdiṣṭaviśeṣāṇāṁ bhakṣaścet siddhasādhanam ||43||

 

athodāsīnanityādiviśeṣānunayaḥ kutaḥ |

bhoktṛtvaṁ na nirīhatvāccaitanye satyapīṣyate ||44||

 

niṣkriyatvaṁ tu bhāvānāṁ prameyatvāt pramīyate |

yad yathoktaṁ tathā tacca pratītaṁ sukhamohavat ||45||

 

duḥkhamapyavasetavyaṁ niṣkriyaṁ hetumattvataḥ |

acetanatvād vācyatvānmeyatvād vāpi mohavat ||46||

 

hetutvamanvayādīnāṁ bhedatve sati vāñchataḥ |

prādhānikaguṇaisteṣāṁ satyaṁ na vyabhicāritā ||47||

 

siddhaṁ kāraṇakāryādi hetumattvānumānataḥ |

saviśeṣaṇahetūnāṁ syādevaṁ te viruddhatā ||48||

 

[49-64 only in Tib]

 

sāṁkhyatattvāvatāro nāma ṣaṣṭhaḥ paricchedaḥtanye satyapīṣyate ||44||

 

niṣkriyatvaṁ tu bhāvānāṁ prameyatvā

saptamaḥ paricchedaḥ

 

saptamaḥ paricchedaḥ

vaiśeṣikatattvāvatāraḥ

 

kāṇādairiṣyate muktau na pṛthivyāditattvadhīḥ |

agṛhītaviśeṣatvād yathā jīvāditattvadhīḥ ||27||

 

na vaiśeṣikatattve'pi kudṛktimirakāriṇī |

iti yuktiviyuktatvāt prītirādhīyate dhiyaḥ ||28||

 

[1-26 not in the MS]

 

vaiśeṣikatattvāvatāro nāma saptamaḥ paricchedaḥ

aṣṭamaḥ paricchedaḥ

 aṣṭamaḥ paricchedaḥ

vedāntatattvaviniścayāvatāraḥ

 

vedāntavādinaḥ prāhurātmavid durlabho bahiḥ |

kuta ātmadviṣāṁ mokṣaḥ śūnyasaskāravādinām ||1||

 

tamaḥparastāt puruṣaṁ mahāntaṁ sūryavarcasam |

mṛtyumatyeti matimān matvātmānaṁ maheśvaram ||2||

 

rukmavarṇaṁ yadā paśyaḥ paśyet kartāramīśvaram |

vihāya pāpaṁ puṇyaṁ ca paraṁ sāmyaṁ tadāpnuyāt ||3||

 

bhūtaṁ bhavad bhaviṣyacca puruṣa iṣyate |

so'ntarbahiśca kūre ca so'ntike sa ca karmakṛt ||4||

 

viśve bhāvāstato jātā ūrṇanābhādivāṁśavaḥ |

tasmin pralīnā vidvāṁso nāpnuvanti punarbhavam ||5||

 

amṛtatvaṁ na martyasya vahneḥ śaityamiveṣyate |

tasmādamṛtatāyuktāprabodhāt puruṣe'mṛte ||6||

 

yataḥ paraṁ paraṁ nāsti yato jyāyānna bidyate |

aṇīyān vāpi tenedaṁ viśvamekena saṁtatam ||7||

 

de ni phra dan rags dan 1dan /

yan ldan gtso bo dban sgyur ba//

rab phye 'dod pa;i mthar thug gan /

rnal 'byor ji ltar 'dod par 'gro //8//

 

tasmin sarvāṇi bhūtāni bhavantyātmaiva paśyataḥ |

bālapaṇḍitacaṇḍālaviprādīnāṁ ca tulyatā ||9||

 

ghaṭotpattau vināśe vā nākāśasya tadātmatā |

tadātmatātmano'pīṣṭā na dehādyudayavyaye ||10||

 

ghaṭākāśavadekasya nānātvaṁ cedabhedataḥ |

ghaṭabhedena caikatvaṁ sāmyaṁ sarvasya yanmatam ||11||

 

yathā ghaṭādibhede'pi mṛdbhedo nāsti kaścana |

 de bshin lus ni tha dad kyan /

bdag latha dad 'ga' yanmed //12//

 

ghaṭākāśe yathaikasmin rajodhūmādibhirvṛte |

tadvattā na hi sarveṣāṁ sukhāderna tadātmanaḥ ||13||

 

aprabodhādanātmajñaḥ svapne mohābhimānavat |

cinoti karma bhuṅkte ca tatphalaṁ yacchubhāśubham ||14||

 

dehasaṁstho'pyasaṅgatvād bhuñjāno nopalipyate |

rājavat kāmacārī ca pāpenānaparādhyasau ||15||

 

ekaṁ sarvagataṁ nityaṁ paraṁ brahmācyutaṁ padam |

yogī yuñjan yadā vetti na tadaiti punarbhavam ||16||

 

nityaṁ tadavikalpaṁ ca yatra vācāmagocaraḥ |

girastatra prayujyante bhedāpahṛtabuddhibhiḥ ||17||

 

atrāpīdaṁ parīkṣante pakṣapātānapekṣiṇaḥ |

pakṣarāgāvṛtamatiḥ satyaṁ yathāpi nekṣate ||18||

 

niṣiddhamātmano'stitvaṁ jagatkāraṇatā tathā |

atastaddarśanānmuktirabhūtaiva prakalpitā ||19||

 

satkāyadṛṣṭiḥ sahajā paśūnāmapyaśāntaye |

sarvasaṁkleśamūlatvāt saiva tvayā vivardhitā ||20||

 

satkāyadṛṣṭyāviṣṭānāṁ mamāhaṁkārakāriṇām |

yato bhāvitaḥ saṁsāro muktirapyuditā tataḥ ||21||

 

taddṛṣṭau ced bhavecchāntirmadādiva madātyaye |

ajīrṇāt saṁnipannasya bhojanāt svasthatā bhavet ||22||

 

rig byed smra bas bdag de ni /

rnam pa gnis su 'dod byed de //

lus shes byes ba bcins bdag dan /

mchog na gnas pa grol pa'i bdag //23//

 

na pareṣṭātmaviṣayā yathārthātmeti dhīryathā |

ātmanyevaṁ parāmarśād dehādāvātmadhīryathā ||24||

 

parikalpitasattvo'pi kimātmā kurute tava |

rūpaśabdādiviṣayāṁ buddhiṁ cet tanna yujyate ||25||

 

dhiyo rūpādiviṣayā jāyante nātmakartṛkāḥ |

pratyayāyattajanmatvāt sūryakāntādivānalaḥ ||26||

 

dhvanirvarṇātmako yaśca so'pīṣṭo nātmakartṛkaḥ |

śrāvaṇatvād dhvanitvād vā tadyathā pratiśabdakaḥ ||27||

 

etena śeṣāḥ pratyuktā gamanāgamanādikāḥ |

hastapādādivispandalakṣaṇā dehajāḥ kriyāḥ ||28||

 

vyavacchedena saṁjñāyā saṁjñānaṁ smaraṇaṁ smṛteḥ |

prajñānaṁ ca prakāreṇa prajñāto vedanaṁ vidaḥ ||29||

 

na cānyadātmanaḥ kāryaṁ svabhāvo nāvadhāryate |

khapuṣpavadatastasya na sattāpyavadhāryate ||30||

 

jñānādeḥ karaṇokteścet karaṇatvaṁ prasādhyate |

tadanyakartṛkatvaṁ vā dātṛvat tanna yuktimat ||31||

 

kartari pratyayotpatternaiṣāṁ karaṇatā yataḥ |

ato'siddhārthatā hetoranekāntikatāpi vā ||32||

 

jñānādīnāṁ hi kartṛtvaṁ kartṛśabdābhidhānataḥ |

devadattaśchinattīti yathā dṛṣṭātra kartṛtā ||33||

 

nirīha eva saṁskārarāśau syāt kartṛvācyatā |

karaṇatvād yathā dīpe dīpo dyotayatīti te ||34||

 

na mukhyastattvataḥ kartā naiko hi dhaṭakṛd yataḥ |

naupacārikakartṛtvaṁ dīpāderiṣyate tataḥ ||35||

 

cittaṁ rāgādivaśagaṁ saktaṁ rūpādigocare|

pratibaddhaṁ ca nirmokṣe baddhaṁ saṁsāracārake ||36||

 

pāṇyādisamudāyo'yaṁ sacittaḥ sattvasaṁjñakaḥ |

tyāgādicetanotpatterdātetyādi nigadyate ||37||

 

vidyotpattāvavidyādisaṁyojananivṛttitaḥ |

rāgādibandhanānmukto mukta ityabhidhīyate ||38||

 

ātmani vyomakalpe tu sarvametat sudurvacaḥ |

khapuṣpamastu vātmā te yadyātmātīva vallabhaḥ ||39||

 

svabhāvato hi yadyātmā jñānabhāva itīṣyate |

na tarhyasyaikatā yuktā karaṇādivyapekṣaṇāt ||40||

 

sati vātmādike jñeye jñānaṁ tanna nivartate |

kṛtārthasyāpi dīpasya dṛṣṭaṁ janma svakāraṇāt ||41||

 

sato jñānodayo yāvat tāvad bījaṁ pracīyate |

ārāvaprabhavo yāvat tāvat pratiravo yathā ||42||

 

saṁsāraśca kathaṁ jñasya jñānaṁ ca karaṇaṁ vinā |

sarvadā ca viśiṣṭatvād bandhamokṣau kutaḥ katham ||43||

 

na duḥkhenāpi nirmokṣo mokṣe'pyekātmavādinaḥ |

ātmanastadananyatvād yathoṣṇena vibhāvasoḥ ||44||

 

linānutpannabuddhiśca kathaṁ jñaḥ karaṇaṁ vinā |

yathā hi pūrṇakaśchettā na yuktaḥ paraśuṁ vinā ||45||

 

agninā dahatītyukte dahatyagnirna rādhakaḥ |

tadvad vetti dhiyetyukte jñānaṁ vetti na vaḥ pumān ||46||

 

kulālavanna tatsiddhistatsvabhāvo yato na saḥ |

neṣṭā dahanavat siddhirdāhyābhāve'gnyasaṁbhavāt ||47||

 

na cājño jñaḥ kathaṁ kartā bhoktā ca sa bhavet tava |

vyomakalpo'vikalpaśca ciṁ kalpyaḥ kevalāgamāt ||48||

 

na cājñājñaḥ svabhāvo vā niḥsvabhāvo bhavedasau |

niḥsvabhāvaśca nātmā syād vandhyātanayavat sa ca ||49||

 

yatpīḍānugrahe yasya tadduḥkhānugrahodbhavaḥ |

na tasyātmā hyasau yukto yathā khaṁ devaśarmaṇaḥ ||50||

 

dhyānajñānādi cediṣṭaṁ muktaye'rthāntarātmanaḥ |

anātmārthaḥ prayatnaḥ syānmartyaḥ syānnāmṛtaḥ katham||51||

 

antarātmātmano'nyaścet ....................                        |

............................    pratijñā te ca hīyate ||52||

 

nāntarātmātmano'nyaścet pratijñā te ca hīyate |

 ...............................................................||53||

 

yadi sūkṣmo mahān nāyaṁ mahāṁścennāsya sūkṣmatā |

na caiko rūpidharmaśca kathamātmanyarūpiṇi ||54||

 

na yuktā hastidṛṣṭāntādekasyānekarūpatā |

karaḥ karī yato neṣṭaḥ karādīnāṁ na caikatā ||55||

 

sūryādivarṇo yadyātmā syādavarṇaḥ kathaṁ ca saḥ |

neṣṭā palāśadṛṣṭāntādātmano'nekarūupatā ||56||

 

yataḥ palāśo naiko'sti sarvadā vikṛtātmakaḥ |

mūlādayo yato naike pratyayaiścāpi bhedinaḥ ||57||

 

jyāyastā ca paratvaṁ ca tadanyāpekṣamiṣyate |

saṁbhavo'muṣya ca vidherekatve kathamiṣyate ||58||

 

dravyaṁ yadi bhavedātmā dravyatvāt sarvago na saḥ |

ghaṭavannāpi nityaḥ syāt tena pūrṇaṁ kuto jagat ||59||

 

dravyasyādhāratā yuktā dravyaṁ cātmā na yujyate |

khapuṣpavadajātatvānnādhāratvaṁ yatastataḥ ||60||

 

kasmin sarvāṇi bhūtāni bhavantyātmaiva paśyataḥ |

ātmatānātmano neṣṭā yathābhāvasya bhāvatā ||61||

 

na bālādyaviśeṣo'to nirādhāro'nidarśanaḥ |

ekatve nātmano naikadoṣopaplavasaṁbhavaḥ ||62||

 

maitrātmā caitrakaraṇaiścaitrātmavadapīkṣatām |

caitrādabhinnamūrtitvād deśābhedādathāpi vā ||63||

 

sukhaduḥkhopabhoktā ca tanmuktau cāpi mucyatām |

tadbandhe cāpi bandho'sya tadduḥkhe vāstu duḥkhitaḥ ||64||

 

na ghaṭākāśadṛṣṭāntāt sarveṣāṁ tadasaṁbhavaḥ |

ākāśasya yato'siddhamekatvaṁ bhavatāpi ca ||65||

 

mukto dravyasya yo bhāvastadākāśaṁ hi sāṁvṛtam |

gatirgatimatāṁ tatra so'vakāśo'vakāśinām ||66||

 

nāto'nāvṛtirākāśaṁ nāvakāśasya dātṛ ca |

taddhetūktau tadastitve hetostu syādasiddhatā ||67||

 

nāpi hetvanupādānādākāśaṁ bhāva iṣyate |

vandhyātanayavannāpi tadekamata eva hi ||68||

 

mṛdo ghaṭādirūpāya mṛjjātīyatayaikatā |

anyā cānyā ca kuṇḍādāvato naikatvamātmanaḥ ||69||

 

jñatve satyaviparyāsānneṣṭā jñasyābhimānitā |

ajñatve cāviparyāsānneṣṭājñasyābhimānitā ||70||

 

vyomaccāvikāritvādasaṅgatvādathāpi vā |

nātmanaḥ kartṛtā yuktā yuktā nāpi ca bhoktṛtā ||71||

 

kartā cellipyate nātmā karturiṣṭaṁ phalaṁ katham |

na yukto rājadṛṣṭāntaḥ pāpabhāg nṛpatiryataḥ ||72||

 

na caikatādvitīyasya yuktā bāhyānapekṣaṇāt |

ekatvayogādekaśced yogastasyaiva netaraḥ ||73||

 

anekaṁ kalpayitvā cedekatā tadapohataḥ |

ekatvaṁ tattvato na syāt kalpanā sāṁvṛtī yataḥ ||74||

 

nityaikatvādirūpeṇa tattvataścet sa vidyate |

ekādiśabdadhīvṛttirarthe sati niratyayā ||75||

 

ekatvādivikalpācca kathamasyāvikalpatā |

vikalpaviṣaye cārthe vācāṁ vṛttiravāritā ||76||

 

dhiyāmaviṣayo hyevaṁ kathaṁ vā gocaro girām |

avācyo nirvikalpo'pi vitathaḥ pūrvanītivat ||77||

 

buddhyā ced darśanānmuktistadbhedāt kathamekatā |

nānātvadhīvat sā ca syād vitathā pūrvavad grahāt ||78||

 

ajātisamatāṁ yāte jñāne'bhedāt kva darśanam |

adarśanād vimuktiḥ syānmuktirvā nāsti kasyacit ||79||

 

bodhe sati tadutpādādajātisamatā kutaḥ |

satyabhāvādanutpāde tadvikalpasamo'pi saḥ ||80||

 

ajātirjātivad dharmastadabhāve ca sā satī |

naivātmasamatā tasya yuktā nāpi na tatsthatā ||81||

 

ajasya ko na bhedo'sti mato yena samarthanam |

na jātājātayoriṣṭamajatvaṁ tattvato yataḥ ||82||

 

khapuṣpāt tadabhedaścedasatpakṣaparigrahaḥ |

pariniṣpattibhedaścedadvaitaṁ na prasidhyati ||83||

 

nāto bhāvo na cābhāvo na pṛthag nāpṛthak pumān |

na nityo nāpyanityaśca na buddhidhvanigocaraḥ ||84||

 

jñeyasya sarvathāsiddhernyāyyo buddheragocaraḥ |

dhīgocaranivṛttau ca syād girāmapyagocaraḥ ||85||

 

tāthāgatīmavitathāṁ matvā nītimimāṁ śubhām |

tasmājjātaspṛhaistīrthyaiḥ kṛtaṁ tatra mamāpi tat ||86||

 

kaḥ śraddhāsyati tāṁ tatra pūrvāparavirodhinīm |

atyantātulyajātīyaṁ maṇiratnamivāyasaḥ ||87||

 

deśanāyāstu vaicitryādihaivaṁ syādayaṁ nayaḥ |

ākarṣaṇārthamekeṣāṁ śeṣagrāhanivṛttaye ||88||

 

ajātatā hi bhāvānāṁ svabhāvo'kṛtrimatvataḥ |

anapāyitvataścāsāvātmetyapi nigadyate ||89||

 

eko'sāvekarūpatvād bhāvabhede'pyabhedataḥ |

sarvagaḥ sarvadharmatvānnityaścāpyavināśataḥ ||90||

 

ajātatvādajāto'yamata evājarāmaraḥ |

acyutaścyutabhāvācca prakarṣatvāt paraṁ matam ||91||

 

na rūpaśabdagandhādirna bhūmyagnijalānilāḥ |

nākāśaśaśisūryādirna manojñānalakṣaṇaḥ ||92||

 

sarvaścāsau svabhāvatvānna sarvaṁ cāvināśataḥ |

tatra kleśādyanutpatteḥ śuddho'sau śānta eva ca ||93||

 

sa kalpanāsamāropād vācyo'vācyastu tattvataḥ |

sarvathā cāpyavācyatvādukta eṣa nirañjanaḥ ||94||

 

īdṛśo yadyabhipreta ātmā hi bhavatāmapi |

nāmādibahusādharmyānnirdoṣaḥ sopapattikaḥ ||95||

 

nairātmyādeva bhītānāṁ bhītyā tatraiva ca sthitiḥ |

ākāśādiva bhītasya kva cānyatra sthitirbhavet ||96||

 

svāgataṁ kriyatāṁ tṛptirnātra kaścinnivāryate |

buddhānāṁ lokabandhūnāṁ tattvāmṛtamidaṁ param ||97||

 

api tvātmatvakartṛtvabhoktṛtvādirnirāspadaḥ |

saṁtyajyatāmasadgrāho bhūtadṛkpratibandhakaḥ ||98||

 

svabhāvājātito'jātirbhāvānāṁ tattvato matā |

svabhāvato hyajātatvāduktaiṣā niḥsvabhāvatā ||99||

 

naiḥsvābhāvyaṁ ca nairātmyaṁ na tadātmā virodhataḥ |

anātmā ced bhavedātmā gorabhāvo'pi gaurbhavet ||100||

 

yuktaḥ svabhāvābhāvo'sau kathaṁ syāt kartṛbhoktṛte |

dṛṣṭe vandhyāsutasyeva nākasmāt kartṛbhoktṛte ||101||

 

itthaṁbhūtāt kathaṁ janma pralayastatra vā katham |

na vyomakusume yuktā pralayotpādakalpanā ||102||

 

svabhāvābhāvaviṣayā yāvad buddhiḥ pravartate |

dhīkalpanāsamāropāstāvadekādikā matāḥ ||103||

 

savikalpāvikalpā ca yadā buddhirnivartate |

dhiyāmaviṣaye tasmin prapañcopaśamaḥ śivaḥ ||104||

 

vedāntatattvaviniścayāvatāro nāma aṣṭamaḥ paricchedaḥhāvo'pi gaurbhavet ||100||

 

yuktaḥ svabhāvābhāvo'sau kathaṁ syāt kartṛbhoktṛte |

dṛṣṭe vandhyāsutasyeva nāk

navamaḥ paricchedaḥ

 

navamaḥ paricchedaḥ

mīmāṁsātattvanirṇayāvatāraḥ

 

eke'pavargasanmārgadhyānajñānāpavādinaḥ |

kriyāmātreṇa tatprāptiṁ pratipādyānapatrapāḥ ||1||

 

śāstroktavrīhipaśvājyapatnīsaṁbandhakarmaṇaḥ |

nānyo mārgo'pavargāya yukta ityāhurāgamāt ||2||

 

rāgādidoṣaduṣṭatvāt puruṣasya vaco mṛṣā |

vedo'puruṣakartṛtvāt pramāṇamiti gṛhyate ||3||

 

karturasmaraṇācceṣṭo vedo'puruṣakartṛkaḥ |

saṁpradāyānupacchedādāgamo'sau tadatyaye ||4||

 

atyantākṣaparokṣe hi pratipattiḥ kathaṁ bhavet |

adṛṣṭaliṅgasaṁbandhe svargāpūrvādivastuni ||5||

 

nityaḥ śabdo dhvanivyaṅgyaḥ saṁbandho'rthena nityataḥ |

pratipatturyato'rtheṣu pratipattiḥ prajāyate ||6||

 

advipravṛtterabhyāsāt pratyabhijñānatastathā |

śabdavacchrāvaṇatvāddhi nityaḥ śabdo'vasīyate ||7||

 

anumānāt pṛthak cāsau pramāṇatvāt tadanyavat |

ekānekārthaviṣayapratipattirathāpi vā ||8||

 

adṛṣṭaliṅgasaṁbandhapadārthamatihetutaḥ |

bhinnagocaradhījanmakāraṇatvādathāpi vā ||9||

 

apūrvo'pi kriyāvyaṅgyaḥ kriyā mokṣe'pi sādhanam |

somapānādikā vidvān nirjayedantakaṁ yathā ||10||

 

devarṣijuṣṭaśiṣṭeṣṭaṁ purāṇaṁ vartma śobhanam |

vedārthabāhyaiḥ strīśūdrairyuktaṁ yat tyajyate trayī ||11||

 

yadihāsti tadanyatra yannehāsti na tat kvacit |

catuṣṭaye'pi dharmādau tadevānyatra dṛśyate ||12||

 

dūṣayitvā trayīmārgaṁ hetubhirhetuvādinaḥ |

anumānapradhānatvāt svanayaṁ dyotayanti ye ||13||

 

pādasparśādivāndhānāṁ viṣame pathi dhāvatām |

anumānapradhānānāṁ pātasteṣāṁ na durlabhaḥ ||14||

 

na cāsti kaścit sarvajño nedānīṁ dṛśyate yataḥ |

sarvajñatā hi buddhasya kalpitā lokapaktaye ||15||

 

apramāṇaṁ vaco bauddhaṁ kṛtakatvāt tadanyavat |

asarvajñaśca saṁbuddhaḥ puruṣatvāt tadanyavat ||16||

 

apramāṇaṁ vaco bauddhaṁ trayīdarśanadūṣaṇāt |

yad yathoktaṁ tathoktaṁ tadyathā nagnāṭadarśanam ||17||

 

tadatrāpi parīkṣante yathābhūtagaveṣiṇaḥ |

pakṣapātaviṣaṁ hitvā śabdārthanyāyakovidāḥ ||18||

 

saṁpradāyānupacchedādāgamasyāgamatvataḥ |

sarvasyāgamatāsiddheḥ kiṁ tattvamiti dhāryatām ||19||

 

yat parīkṣākṣamaṁ yuktyā vacanaṁ cet tadāgamaḥ |

tadeva tāvanmīmāṁsyaṁ paścāt tenoditaṁ hi yat ||20||

 

tatra tatpratipakṣatvājjñānānmuktiritīṣyatām |

āmayapratipakṣatvādauṣadhād vyādhimuktivat ||21||

 

kriyātvānna kriyābhīṣṭā kṛṣivanmuktyavāptaye |

adhītve sati vācyatvānmitakālatvato'pi vā ||22||

 

nṛvāk ced doṣaduṣṭatvādapramāṇamitīṣyate |

sauvarṇikādivākyena hetuḥ syād vyabhicāravān ||23||

 

prāmāṇyamatha vedasya sādhyate'kartṛkatvataḥ |

asādhāraṇatā hetoḥ syādasiddhārthatāpi ca ||24||

 

anuvādādakartṛtve bauddhamapyastyakartṛkam |

pūrvabauddhābhisaṁbuddhaṁ yato buddhairanūdyate ||25||

 

kṛtakatvānumānācca pakṣabādhānumānataḥ |

karturasmaraṇāsiddherhetośca syādasiddhatā ||26||

 

samantrasyaiva saṁbhūto mantrakartuḥ purā yadi |

śāstraṁ vā samabhipretaṁ tatkartṛkamakartṛkam ||27||

 

sakartṛkatvaṁ śāstrasya kimevaṁ na pratīyate |

tatsahotpannakartṛtvājjātismarakṛtairyathā ||28||

 

pratipattyānuguṇyena varṇāmnāyādathāpi vā |

gṛhyete vedavākyānāṁ na kiṁ puruṣakartṛtā ||29||

 

itaśca vedavākyānāṁ matā puruṣakartṛtā |

vivakṣitārthadhījanmakāraṇatvād yatheṅgitam ||30||

 

anumeyaśca vedo'yaṁ asatpuruṣakartṛkaḥ |

bhūtahiṁsāsurāpānakriyoktermagaśāstravat ||31||

 

viṣopayuktivaddhiṁsā yadi mantraparigrahāt |

nābhīṣṭāniṣṭaphaladā śāstroktervāpi dānavat ||32||

 

mantrakarṣaṇacūrṇādyairāgamyāgamanaṁ hi yat |

tenānaikāntikaḥ pūrvo madyapānena cottaraḥ ||33||

 

āyuśchedaprayogatvādiṣṭo mantraparigrahaḥ

aniṣṭaphaladaḥ karturviṣaśastraprayogavat ||34||

 

svaśāstra eva cedukte siddhaḥ saṁsāramocakaḥ |

sāmānyena ca hetūktau syādanyatarāsiddhatā ||35||

 

yajñe paśūnāṁ hiṁsā cennāniṣṭaphaladāyinī |

tādarthyād brāhmaṇārthā hi yatheṣṭā pacanakriyā ||36||

 

bhoktrarthāḥ paśavo'bhīṣṭā bhogyatvāt tad yathāṅganā |

tasmād yajñārthatāsiddheḥ paśūnāṁ hetvasiddhatā ||37||

 

antarvedyāṁ ca hiṁseyaṁ saṁcintyābhrāntimāraṇāt |

aniṣṭaphaladā karturāyatyāṁ tad yathetarā ||38||

 

itaścāniṣṭaphaladā hiṁsā yajña itīṣyate |

saṁcintyajīvitocchedi duḥkhādhānād yathetarā ||39||

 

yādṛk phalamadhiṣṭhāne dṛṣṭe hi kurute kriyā |

kartustādṛgadṛṣṭe'pi hiṁsā vā tad yathetarā ||40||

 

vyākhyātaṁ madyapānādi pratyākhyānād yathoditāt |

madyaṁ na madahetutvāt sevyaṁ dhustūrakādivat ||41||

 

na madyapānaṁ nirdoṣaṁ yajñe mantraparigrahāt |

madyatvāt tad yathānyatra dṛṣṭo mantraparigrahāt ||42||

 

dṛṣṭaṁ na liṅgamastīti yadi svargādyaniścayaḥ |

liṅgādanumitatvācca niśceturniściterna kim ||43||

 

advipravṛtterityatra dīpe'pyadvipravṛttitaḥ |

vyabhicāritayā hetoḥ śabdanityatvamapyasat ||44||

 

sattvādanityaḥ śabdo'yaṁ kriyāvat kiṁ na gṛhyate |

athavā dehaceṣṭāvaddhīhetutvād vināśyayam ||45||

 

abhyāsapratyaṁbhijñānahetvoranvayahīnatā |

nābhyāsapratyabhijñāne'nitye'dṛṣṭe kvacid yathā ||46||

 

śabdatvanityatāsiddheḥ śabdatvaṁ na nidarśanam |

abhivyaktiniṣedhācca dhvanivyaṅgyo na cāpyayam ||47||

 

śrāvaṇo yadi śabdaste dhvanivyaṅgyaḥ kathaṁ mataḥ |

pratipattistu saṁketādasau śabdaḥ prasajyate ||48||

 

saṁketāsaṁbhavādādau pratipattirna yujyate |

saṁsāravadanāditvāt saṁketasyānuvādataḥ ||49||

 

anumāne pramāṇatvaṁ bhinnaṁ ca na tadātmanaḥ |

ato'naikāntiko hetuḥ pramāṇatvāditīritaḥ ||50||

 

bhinnagocaratāsiddherhetośca syādasiddhatā |

bhinnagocaradhījanmakāraṇatvasya netaraḥ ||51||

 

anekārthavinābhāvādanumānamapīṣyate |

naikārthapratipaddheturasmācchābdānna bhidyate ||52||

 

adṛṣṭaliṅgasaṁbandhe parārthādanumānataḥ |

pratipattiryato bodhye tasmādarthāntaraṁ na saḥ ||53||

 

nānumānāt pṛthakchābdaḥ parokṣamatihetutaḥ |

saṁbandhasmṛtyapekṣatvādanumānaṁ yathā svataḥ ||54||

 

nāpūrvo'pi kriyāvyaṅgyaḥ śabdavyaktiniṣedhavat |

ghaṭavad vāpyabhivyakterapūrvo'nitya iṣyatām ||55||

 

anityaṁ somapānādikriyāphalamitīṣyate |

kriyāphalatvāt tanneṣṭā kāmanaimittikaṁ phalam ||56||

 

na mokṣaprāpikā yuktā somapānādikī kriyā |

kriyātvāt tadyathā neṣṭā kāmanaimittikī kriyā ||57||

 

na jayatyantakaṁ tasmādenaṁ panthānamāśritaḥ |

parapraṇeyairjuṣṭo'yaṁ vicārākṣamabuddhibhiḥ ||58||

 

trayīmārgapraṇetṝṇāṁ brahmakeśavaśūlinām |

dṛṣṭvā kleśātmikāṁ caryāṁ yuktaṁ yat tyajyate trayī ||59||

 

jñānena jñāninaḥ pāpaṁ dahatyagnirivendhanam |

atastejoviśeṣācca na teṣāṁ pratyapāyitā ||60||

 

yat kleśadahanāyālaṁ tajjñānaṁ jñānino viduḥ |

nātaḥ prakurute pāpaṁ jñānī taddhetvasaṁbhavāt ||61||

 

siddhiyogo na lipyeta karmaṇā pātakena vā |

iti bruvāṇaiḥ sanmārgānnaṣṭairanye'pi nāśitāḥ ||62||

 

tatvārthadarśanī buddhiḥ brahmādīnāṁ na ceṣyate|

tilottamāyāṁ saṁraktau kathaṁ brahmatriśūlinau ||63||

 

pūrvaṁ krodhāgninādagdho dadāha tripuraṁ katham |

pūṣṇaḥ śaśāsa dantāṁśca bhagasyāpi ca locane ||64||

 

brahmahā madyapaḥ kāmī dṛṣṭatattvo yadīśvaraḥ |

kā kathādṛṣṭatattvānāṁ tatpaddhatyanugāminām ||65||

 

kathaṁ ca keśavaḥ keśicāṇūranarakādikān |

vyayojayadakāruṇyādasubhirvaśubhiśca tān ||66||

 

parāṅganādhanādāyī madyapaḥ prāṇidhātakaḥ |

dṛṣṭatattvo yadi harirjitaṁ śavarataskaraiḥ ||67||

 

prajāpālanadakṣatvādasurān surakaṇṭakān |

nāto doṣo ghnato'pyasti tasya ced dharmaguptaye ||68||

 

parastrīdraviṇādānamāyāśāṭhyapravṛttayaḥ |

kiṁ na tyaktā hi vāñchāsti tasya ced dharmaguptaye ||69||

 

adharmaścendriyo nāsya kathaṁ tatsṛṣṭikāritā |

adṛṣṭadoṣairajñatvāt tatsṛṣṭirathavā kṛtā ||70||

 

tṛṣṇayā pāti lokaṁ vā tṛṣṇādāsaḥ kathaṁ kṛtī |

kāruṇyāccet kathaṁ lokaṁ māyayā samamūmuhat ||71||

 

kiṁ nāsureṣu kāruṇyaṁ mṛtyujātyādiduḥkhiṣu |

sarvatra samadarśitvānnārisaṁjñāsya yujyate ||72||

 

rāgadveṣādiśabalaṁ kimīdṛk caritaṁ hareḥ |

anāryacaritaścaivaṁ kathaṁ sa puruṣottamaḥ ||73||

 

anyaivāsau harermūrtiḥ śivā yadi vikalpyate |

dṛṣṭvā hi yatayo yāṁ na punaryānti punarbhavam ||74||

 

na satī nāsatī cāsau nāsau sadasatī matā |

tasmāt sattvādasattvācca sadasattvācca sā parā ||75||

 

matsyādimūrtaiḥ sānyā cedanyatvādacyutā na sā |

ananyatvādananyāpi sāpyaśāntā yathetarā ||76||

 

athāpyaśāntā tasyaikā śāntānyaikātmanaḥ sataḥ |

bandhakī nāma sādhvī syāccharīrārdhena saṁyatā ||77||

 

sadādiśabdāvācyatvāt parā ceti na yujyate |

sato hi paratā yuktā yuktā kāraṇatāpi ca ||78 ||

 

kāraṇatvapratikṣepādanyatvasya ca pūrvavat |

na kāraṇaṁ na cānyāsau nācyutaścāpyajātitaḥ ||79||

 

acyuto yadi bhāvaḥ syāt sa naṣṭaḥ syād rasādivat |

acyuto yadyabhāvaḥ syādasaṁścāsau khapuṣpavat ||80||

 

sadasattā na yuktaivaṁ yathāgneruṣṇaśītate |

athāpyanabhilāpyaḥ syād yukto'sau kathamacyutaḥ ||81||

 

na cāsyānabhilāpyatvamātmavat tanniṣedhataḥ |

acyuternācyutaḥ kaścidasti cennācyuto'cyutaḥ ||82||

 

mūrtiranyā ca yā tasya klṛptā vyasanaguptaye |

kathamālambamānāstāṁ mucyante nirmumukṣavaḥ ||83||

 

indriyāṇīndriyārthebhyaḥ kūrmo'ṅgānīva saṁharan |

oṁkāraṁ vyāharan smṛtyā tadbhakto mucyate yadi ||84||

 

muktirna haribhaktānāṁ yujyate haridarśanāt |

vikalpasmṛtiyogatvāt tadyathā haridarśanāt ||85||

 

nirvikalpāpi dhīrneṣṭā yogayuktasya muktaye |

nimittagrahaṇān mithyā kiṁ punaḥ parikalpitā ||86||

 

rāgādisamudācārād brahmādīnāṁ kirātavat |

tattvacintāṁ nirākarṣyaḥ saṁdeho na hi kāraṇe ||87||

 

tathyadharmopadeśena pratipattyāpi vā svayam |

dharmaguptirbhavantī syāt sā dvidhāpyeṣu duḥsthitā ||88||

 

sarve ca sṛṣṭihetutvaṁ bruvate svātmanaḥ pṛthak |

kasyātra vacanaṁ bhūtamabhūtaṁ vā vikalpyatām ||89||

 

tadekatvādadoṣaśced brahmāpi brahmahā katham |

ekatvapratiṣedhācca tadekatvamayuktimat ||90|| thismuc

 

ātmabhede'pi cāyogāt tritayaṁ ceśanaṁ katham |

duḥkhahetau vimūḍhānāṁ tacchāntyuktau kathāstu kā ||91||

 

vedayogopadeśāditaduktervikalatvataḥ |

na tāvat tathyadharmoktyā śaktāste dharmaguptaye ||92||

 

pratipadvikalatvācca nālaṁ netuṁ parān śamam |

yathā netā svamārgeṇa prapātapatitaḥ parān ||93||

 

trayyāṁ hetuviparyastaiḥ kalpanājālakalpitaiḥ |

ayuktiyuktaṁ mīmāṁsyaṁ yuktaṁ yat tyajyate trayī ||94||

 

neśādikāraṇaṁ viśvaṁ yuktamityuditaṁ purā |

satyapīśādikartṛtve kiṁ hi tat kṛtakaṁ bhavet ||95||

 

ātmā tāvadajanyatvānna tatkṛtaka iṣyate |

dharmādharmau na tasyeṣṭau tadguṇatvād yathādhunā ||96||

 

deho'pi tābhyāṁ nirvṛttaḥ sukhaduḥkhopalabdhaye |

deho'pi dehināṁ tasmād yukto neśādikartṛkaḥ ||97||

 

kalpādou dehināṁ dehaḥ prākkṛtādṛṣṭahetutaḥ |

sukhādyutpattihetutvāt tad yathādyatanī tanuḥ ||98||

 

īśvarasya yadaiśvaryaṁ taccet puṇyakṛtaṁ bhavet |

tatpuṇyaparatantratvādīśvaraḥ syādanīśvaraḥ ||99||

 

īśvarasya yadaiśvaryamakasmāccet tadiṣyate |

tasyānyairapi sāmānyādīśvaraḥ syādanīśvaraḥ ||100||

 

īśvaro jñasvabhāvaścet tena tatkartṛkaṁ jagat |

kāraṇānuvidhāyitvāt sarvaṁ te cetanaṁ jagat ||101||

 

īśvaro yadi hetuḥ syājjagat syādaṇimādivat |

īśvaro vā na hetuḥ syājjagaccennāṇimādivat ||102||

 

īśvaraḥ karmakartā cet pacyate narakeṣvapi |

tadanyeṣāṁ hi pāke vā kṛtanāśākṛtāgamau ||103||

 

duḥkhahetośca nityatvāt tadduḥkhopaśamaḥ kutaḥ |

noṣṇavyupaśamo dṛṣṭo jvalatyeva vibhāvasau ||104||

 

ekasya vāvicitrasya kathaṁ kāryavicitratā |

nāpi cecchādivaicitryād yuktaikasya vicitratā ||105||

 

nityo'navayavaḥ sūkṣmaḥ kāraṇaṁ jagataḥ kila |

ekaḥ sarvagataśceti kimāścaryaṁ tato'param ||106||

 

krīḍārthaṁ tannimittaṁ cet tasyāḥ prītiphalaṁ kila |

prītau svaparatantratvādīśvaraḥ syādanīśvaraḥ ||107||

 

anyonyabhakṣaṇād bhītaistiryagbhirdurlabhotsavaiḥ |

niṣpeṣacchedadāhādiduḥkhārtairnārakairapi ||108||

 

nṛbhirjanmajarārogabhayaśokaklamārditaiḥ |

prīyate yo namastasmai rudrāyānvarthasaṁjñine ||109||

 

kṛpaṇā dhanino yad vā parānnādāśca sāttvikāḥ |

svarge cādharmiṇaḥ kecid vyaktamīśvaraceṣṭitam ||110||

 

alpāyuṣo guṇadhanā durvṛttāśca cirāyuṣaḥ |

dātāraṁścālpavibhavā vyaktamīśvaraceṣṭitam ||111|||

 

bauddhā hi sukhinaḥ kecit tadbhaktā duḥkhinaśca kim |

īśvarājñāvidhānācca puṇyabhāk kiṁ na pāpakṛt ||112||

 

vaicitryakarmaṇo'jñasya taddhetutvena vācyatā |

etena sṛṣṭikartṛtvaṁ pratyuktaṁ brahmakṛṣṇayoḥ ||113||

 

saṁyamitamatidvāraḥ sthāpayitvā śive manaḥ |

tathoṁkāramabhidhyāyan dhārayan dhāraṇāṁ hṛdi ||114||

 

kṣityādidhāraṇābhyāsāt prāksamāhitamānasaḥ |

īśe prasanne duḥkhāntaṁ gacchatītyetadapyasat ||115||

 

manojñānodayo yāvat tāvanmuktirna yujyate |

manojñānodayāt pūrvaṁ yathā muktirna yujyate ||116||

 

muktirneśvarabhaktānāṁ yujyate sthāṇudarśanāt |

upalambhavihāritvāt tadyathā sthāṇudarśanāt ||117||

 

duḥkhe heturyadīśaḥ syānnityatvāt so'pratikriyaḥ |

ato duḥkhāntagamanaṁ neśvarādasti kasyacit ||118||

 

etena śeṣāḥ pratyuktā brahmaviṣṇvātmavādinaḥ |

prītiścaivamayuktatvānneśādau dhīyate dhiyaḥ ||119||

 

pāpaprakṣālanaṁ cādbhiḥ śubhādikrayavikrayam |

dṛṣṭvā durvihitaṁ trayyāṁ yuktaṁ yat tyajyate trayī ||120||

 

pāpaṁ prakṣālyate nādbhiraspṛṣṭeranidarśanāt |

akledād vāsanādhānāt smṛtijñānaśubhādivat ||121||

 

na pāpaṁ pātayatyambhaḥ pauṣkaraṁ jāhnavādi vā |

spṛśyatvāt kledanāccāpi gṛhasyandikapūyavat ||122||

 

avagāhādinā kṣaye prākkṛtāpuṇyakarmaṇām |

kṛtatīrthābhiṣekānāṁ duḥkhaṁ na syādahetukam ||123||

 

na ca karmakṣaye cāpi na kaścit pātakī bhavet |

saṁśucyatyantarātmādbhirityuktiścet tadapyasat ||124||

 

santānāntarasaṁkrāntaṁ na pāpamiti gṛhyate |

amūrtatvād yathā rāgadveṣamohādyasaṁkramaḥ ||125||

 

na dānagrahaṇaṁ yuktaṁ puṇyāderiti niścayaḥ |

cittena saṁprayogitvāt tadyathā sukhaduḥkhayoḥ ||126||

 

brahmalokādigamanaṁ jvalanādiprapātataḥ |

dṛṣṭvā durvihitaṁ trayyāṁ yuktaṁ yat tyajyate trayī ||127||

 

heturnāgniprapātādi brahmalokādyavāptaye |

prāṇabādhe kāraṇatvācchalabhādiprapātavat ||128||

 

nānnapānaparityāgaḥ svargaprāpaka iṣyate |

kṣutsaṁtāpādihetutvādanicchānaśanādivat ||129||

 

abhojanādau puṇyaṁ ca tyāgāt pāpanirvṛttivat |

satyatyāgādibhirhetoḥ syādevaṁ vyabhicāritā ||130||

 

bhuktityāgo na puṇyāya yat kriyeyamapātakā |

yacchubhamanaskārasya tyaktamanasikāravat ||131||

 

trikoṭiśuddhaṁ yanmāṁsaṁ na tad bhakṣitamenase |

rasādipariṇāmitvād bhaikṣānnaṁ na yathainase ||132||

 

na māṁsabhakṣaṇaṁ bhoktuṁ bhujyate'pāpakāraṇāt |

kṣutpratīkārahetutvād yadṛcchāgatabhaktavat ||133||

 

aśucitvādabhakṣyaṁ cenmāṁsaṁ kāyo'pi cintyatām |

bījasthānādupastambhādaśucirviṭkṛmiryathā ||134||

 

śukrādisaṁbhavādeva matsyamāṁsaṁ vigarhitam |

tad ghṛtakṣīrādihetoḥ syādevaṁ vyabhicāritā ||135||

 

māṁsādaḥ prāṇighātī cet tannimittatvato mataḥ |

ajinādidharairhetoḥ syādevaṁ vyabhicāritā ||136||

 

na māṁsabhakṣaṇaṁ duṣṭaṁ tadārnī prāṇyaduḥkhanāt |

muktābarhikalāpāditaṇḍulāmbūpayogavat ||137||

 

saṁkalpajatvād rāgasya na heturmāṁsabhakṣaṇam |

tadvināpi tadutpattergavāmiva tṛṇāśinām ||138||

 

acetaneṣu caitanyaṁ sthāvareṣu prakalpitam |

dṛṣṭvā durvihitaṁ trayyāṁ yuktaṁ yat tyajyate trayī ||139||

 

sacittakā hi taravo na caturyonyasaṁgrahāt |

madhyacchede'pi vāspandājjaḍatve sati loṣṭavat ||140||

 

sparśato yadi saṅkocād yathā maṇḍalakārikā |

sacittake tathābhīṣṭe samaṅgāñjalikārike ||141||

 

vahnisaṁspṛṣṭakeśādyaiḥ syāddhetorvyabhicāritā |

cūrṇapāratasaṁsṛṣṭakeśairvāpi viśeṣataḥ ||142||

 

cikitsyatvānna taravo yujyante hi sacittakāḥ |

vinaṣṭasyāpi madyādeḥ pratyāpatteśca saṁśayaḥ ||143||

 

samānaprasavād vṛddherdohadācca sacittakāḥ |

ṛtujatvāt tathā svāpānnāpīṣṭāsturagādivat ||144||

 

dadruvidrumavaiḍūryakeśahemāṅkurādibhiḥ |

vyabhicārāt tu taravo na sidhyanti sacittakāḥ ||145||

 

acittakatvādevaiṣāṁ dohadādyaprasiddhataḥ |

hetavaḥ syurasiddhārthā gadaiśca vyabhicāriṇaḥ ||146||

 

sattvakarmādhipatyena kālajāḥ pādapādayaḥ |

narake svargaloke ca śastraratnadrumā yathā ||147||

 

yathārtho hi trayīmārgo brahmoktervaidyakādivat |

atītānāgatajñairvā tadukteścet prasādhyate ||148||

 

[149-67 available only in Tibetan]

 

mīmāṁsātattvanirṇayāvatāro nāma navamaḥ paricchedaḥ

idrumavaiḍūryakeśahemāṅkurādibhiḥ |

vyabhicārāt tu taravo na sidhyanti sacittakāḥ ||145||

 

acittakatvādevaiṣāṁ dohadādyaprasiddhata

daśamaḥ paricchedaḥ

 

daśamaḥ paricchedaḥ

sarvajñasiddhinirdeśaḥ

 

.......................

evaṁ saṁpaśyatā śāstrā pravrajanna nivāritaḥ ||13||

 

paśyataḥ prātihāryāṇi dharmaṁ cāsyānuśṛṇvataḥ |

puṇyopacayamālokya sunakṣatrasya dhāraṇam ||14||

 

[1-12om. MS. sed v. Tib ]

 

sarvajñasiddhinirdeśo nāma daśamaḥ paricchedaḥ 

ekādaśaḥ paricchedaḥ

 

ekādaśaḥ paricchedaḥ

stutilakṣaṇanirdeśaḥ

 

vyavahāre'pi saṁmūḍhaṁ dṛṣṭimālākulaṁ jagat |

advaye vyomavat tattve ninīṣuḥ sattvabhavyatām ||1||

 

lokadvayopakārāya yastathyāṁ lokasaṁvṛtim |

lokottaraśca yaḥ prāha tasmai lokavide namaḥ ||2||

 

iti madhyamakasyedaṁ saṁkṣepād dhṛdayaṁ kṛtam |

dhīmatāṁ naikasūtrāntabimbadarśanadarpaṇam ||3||

 

dbu ma'i snin po'i bstan bcos 'di /

yan dag bkrol nas dge ba ni //

cun shig bdag gis gan thob des /

'gro rnams byan chub snod gyur cig //4//

 

stutilakṣaṇanirdeśo nāma ekādaśaḥ paricchedaḥ

tarkajvālā nāma sūtraṁ samāptamkulaṁ jagat |

advaye vyomavat tattve ninīṣuḥ sattvabhavyatām ||1||

 

lokadvayopakārāya yastathyāṁ lokasaṁvṛtim |

lokottaraśca yaḥ prāha tasmai lokavide namaḥ ||2||

 

iti madhyamakasyedaṁ saṁkṣepād dhṛdayaṁ kṛtam |

dhīmatāṁ naikasūtrāntabimbadarśanadarpaṇam ||3||

 

dbu ma'i snin po'i bstan bcos 'di /

yan dag bkrol nas dge ba ni //

cun shig bdag gis gan thob des /

'gro rnams byan chub snod gyur cig //4//