thập lục quán:

(十六觀) Cũng gọi Thập lục quán pháp, Thập tưởng quán, Thập lục diệu quán, Thập lục chính quán, Thập lục quán môn. Chỉ cho 16 pháp quán tưởng ghi trong kinh Quán vô lượng thọ mà người niệm Phật thực hành để được sinh về Tịnh độ phương Tây. Đó là: 1. Nhật tưởng quán(cũng gọi Nhật quán, Nhật tưởng): Ngồi ngay thẳng xoay mặt về hướng tây, quán xét kĩ mặt trời sắp lặn, hình dáng như cái trống treo, tâm an trụ vững chắc, chuyên tưởng không dời, đã thấy mặt trời rồi thì mở mắt, nhắm mắt đều thấy rõ ràng. 2. Thủy tưởng quán(cũng gọi Thủy quán), Thủy tưởng): Mới đầu thấy Tây phương đều là nước, sau đó tưởng là băng, thấy băng trong suốt lấp lánh, lại tưởng như lưu li. 3. Địa tưởng quán(cũng gọi Địa quán, Lưu li địa quán, Địa tưởng): Quán tưởng phía dưới có Kim chàng 7 báu kim cương nâng mặt đất lưu li, trên đất có dây vàng ròng đang dệt vào nhau, mỗi thứ báu đều có 500 tia sáng nhiều màu. 4. Bảo thụ quán(cũng gọiThụ quán, Thụ tưởng): Quán tưởng cõi nước Cực lạc có7 lớp hàng cây, hoa lá 7 báu đều đầy đủ, mỗi hoa mỗi lá đều có màu báu khác nhau, lại quán trên mỗi cây đều có 7 lớp lưới giăng. 5. Bảo trì quán(cũng gọi Bát công đức thủy tưởng, Trì quán): Quán tưởng cõi Cực lạc có ao nước 8 công đức, trong mỗi mỗi ao có 60 ức hoa sen 7 báu, nước ma ni trôi chảy trong đó diễn nói diệu pháp, lại có loài chim màu sắc 7 báu thường cất tiếng khen ngợi niệm Phật, niệm Pháp, niệm Tăng. 6. Bảo lâu quán: Tu pháp quán tưởng này thì lập tức thành tựu 5 pháp quán tưởng trên, cho nên cũng gọi là Tổng quán, Tổng quán tưởng, Tổng tưởng quán. Quán tưởng trên mỗi mỗi cõi có 500 ức lầu báu, trong lầu báu có vô lượng chư thiên trỗi kĩ nhạc. Lại có các nhạc khí treo lơ lửng giữa hư không, tự tấu nhạc. 7. Hoa tọa quán(cũng gọi Hoa tọa tưởng): Quán tưởng trên tòa hoa có Phật và 2 vị Bồ tát đang ngồi(tức đức Phật A di đà và 2 Bồ tát Quan âm, Thế chí). 8. Tượng quán(cũng gọi Tượng quán tưởng, Phật Bồ tát tượng quán, Tượng tưởng): Quán tượng Phật màu vàng Diêm phù đàn ngồi trên hoa sen, có tượng 2 vị Bồ tát Quan âm, Thế chí đứng hầu 2 bên, cả 3 tôn tượng đều phóng ra ánh sáng vàng ròng. 9. Chân thân quán(cũng gọi Phật quán, Phật thân quán, Biến quán nhất thiết sắc thân tưởng): Quán tưởng chân thân của đức Phật Vô lượng thọ; khi quán tưởng pháp này thì liền được thấy tất cả chư Phật. 10. Quan âm quán(cũng gọi Quan thế âm quán, Quán Quan thế âm bồ tát chân thực sắc thân tưởng): Quán tưởng bồ tát Quan thế âm đang đứng hầu Phật Di đà. 11. Thế chí quán(cũng gọi Đại thế chí quán, Quán đại thế chí sắc thân tưởng): Quán tưởng bồ tát Đại thế chí cũng đang đứng hầu Phật Di đà. 12. Phổ quán(cũng gọi Tự vãng sinh quán, Phổ vãng sinh quán, Phổ tưởng quán): Quán tưởng mình sinh về Cực lạc, ngồi kết già trong hoa sen. Khi hoa nở thì có 500 tia sáng nhiều màu chiếu soi trên thân mình, đồng thời thấy Phật và Bồ tát đầy khắp hư không. 13. Tạp tưởng quán (cũng gọi Tạp quán, Tạp minh Phật Bồ tát quán, Tạp quán tưởng): Quán tưởng tượng Phật trượng sáu ở trên mặt nước trong ao, hoặc Phật hiện thân to lớn đầy ắp hư không. Tức quán tưởng chân Phật, hóa Phật, đại thân, tiểu thân... 14. Thượng bối quán(cũng gọi Thượng phẩm sinh quán, Thượng bối sinh tưởng): Người sinh về Tịnh độ tùy theo nhân tu mà có được 3 bậc thượng, trung, hạ; 3 bậc này lại được chia làm 3 phẩm thượng, trung, hạ nữa, cộng chung thành 9 phẩm. Thượng bối quán là quán đồ chúng bậc thượng tự phát 3 tâm, tu từ tâm, không giết hại, lâm chung được Thánh chúng đón rước, sau khi vãng sinh được các tướng lợi ích thù thắng. 15. Trung bối quán (cũng gọi Trung phẩm sinh quán, Trung bối sinh tưởng): Tức quán tưởng đồ chúng bậc trung thụ trì 5 giới, 8 giới, tu hạnh hiếu dưỡng cha mẹ và cảm được các tướng Thánh chúng đón rước, vãng sinh... 16. Hạ bối quán(cũng gọi Hạ phẩm sinh quán, Hạ phẩm sinh tưởng): Tức quán đồ chúng bậc hạ, tuy tạo các nghiệp ác, nhưng lâm chung gặp được thiện tri thức, nhờ đó biết xưng niệm danh hiệu Phật A di đà mà được vãng sinh, lại cảm được tướng lợi ích thù thắng... Trong quán vô lượng thọ kinh nghĩa sớ phần đầu, ngài Tuệ viễn chia 16 pháp quán này làm 2 loại, 7 môn trước là quán y báo, 9 môn sau là quán chính báo. Lại trong 10 pháp quán sau thì 5 môn trước nói về quán Phật, Bồ tát; môn thứ 6 nói về Tự vãng sinh quán(quán tưởng tự mình vãng sinh); môn thứ 7 nói về quán Phật, Bồ tát, 3 môn cuối nói về Tha vãng sinh quán(quán tưởng người khác vãng sinh). Còn trong Quán vô lượng thọ Phật kinh sớ quyển hạ thì ngài Trí khải chia 16 pháp quán làm 3 loại: 6 pháp quán đầu là quán Ty quả, 7 pháp quán kế là quán chính báo, 3 pháp quán cuối nói về 9 phẩm vãng sinh của 3 hạng chúng sinh. Các ngài Tuệ viễn... đều cho rằng 16 pháp này là pháp quán Định thiện, nhưng ngài Thiện đạo thì chủ trương chỉ có 13 pháp quán đầu là Định thiện, còn 3 pháp quán cuối là Tán thiện. Lại trong Định thiện thì 7 pháp quán đầu là Y báo quán, 6 pháp quán kế là Chính báo quán. [X. phần Huyền nghĩa trong Quán vô lượng thọ Phật kinh sớ Q.1; Thập lục quán tán; Quán vô lượng thọ Phật kinh sớ diệu tông sao Q.1; Phật tổ thống kỉ Q.53]. (xt. Cửa Phẩm Vãng Sinh).